اکنون که ضرورت بهره‌گیری از همه‌ی ظرفیت‌ها و منابع آموزش و پرورش برای تعمیم فعالیت‌ها و اهداف پرورشی بیش از پیش آشکار شده است، در این یادداشت به چگونگی ایفای نقش تربیتی معلم می‌پردازیم. اگر قرار بود معلم به «کار تربیتی» بپردازد، یک امر تفکیکی تلقی می‌شد. یعنی پس از فراغت از کار آموزش، مقداری هم برای کار پرورشی وقت صرف می‌کرد. این روش از یک طرف منجر به تلقی دوگانه از تعلیم و تربیت می‌شد و از طرفی دیگر به معنی بی‌هدف و بی‌آرمان بودن فعالیت‌های آموزشی بود.
تعبیر «نقش تربیتی معلم» که در امتداد طرح تعمیم فعالیت‌های پرورشی مطرح است، مفهوم تلفیق را نیز به‌همراه دارد. یعنی معلم در همان ساعاتی که به فعالیت آموزشی اشتغال دارد، به دلیل رعایت برخی ملاحظات، نقش تربیتی نیز ایفا می‌کند. در این صورت آن علمی ‌که دانش‌آموز به کمک معلم به آن دست می‌یابد، تبدیل به حجاب نمی‌شود و غرور و جهل مرکب را دامن نمی‌زند، (رُبَّ عالِمٍ قَتَلَهُ عِلْمُهُ) بلکه تبدیل به نوری می‌شود که در قلب و مرکز وجود دانش‌آموز قرار می‌گیرد و او را از ظلمات جهل خارج می‌سازد (الْعِلْمُ نُورٌ یَقْذِفُهُ اللهُ فی قَلْبِ مَنْ یَشاءُ). این در صورتی است که علم، تبیین‌کننده‌ی اراده و فعل خدا باشد.
ایفای نقش تربیتی توسط معلم به «پیش نیاز‌هایی» احتیاج دارد که اگر مورد توجه قرار نگیرد، نقش تربیتی یاد شده مؤثر نخواهد بود.

پیش‌نیاز
1- معلم برای رسیدن به مقبولیت نزد دانش‌آموز تلاش می‌کند.
2- معلم با محبت، صداقت و تکریم نسبت به دانش‌آموز، در نزد او به مقبولیت و محبوبیت می‌رسد.
3- معلم مراقبت می‌کند که به مقبولیتش آسیب وارد نشود.
4- معلم خود عامل است و ترجمان آموزه‌‌های دینی؛ خصوصاً اگر معلم درس دینی باشد.
5- معلم اگر از معرفت نسبی در مورد انسان‌شناسی و راه‌های اقبال قلوب و ایجاد رغبت در متعلم، برخوردار باشد، با مخاطب‌شناسی صحیح نسبت به خود اعتمادسازی می‌نماید.
6- معلم به زمینه‌سازی برای ورزیدگی سمعی و بصری و افزایش دقت در حواس دریافت‌کننده‌ی پیام (دانش‌آموزان) همت می‌گمارد.
7- معلم به تک‌تک دانش‌آموزان اعتنا می‌کند و به تشخص‌طلبی آنان و حفظ کرامتشان توجه دارد.

راه‌برد‌ها
1- درک صحیح معلم نسبت به فلسفه‌ی تعلیم و تربیت و پرهیز از حل فوری مسئله برای دانش‌آموز؛ تولید علم از راه تلاش دانش‌آموز برای کشف مجهول و نه عرضه‌ی معلومات معلم به متعلم
2- فرصت‌‌سازی و فضاسازی برای رویش توانمندی‌های متعلم از طریق قرار دادن وی در شرایط نیاز و اضطرار و سپس تفکر؛ قبول زحمت و تلاش برای گره‌گشایی و کشف مجهول

راه‌کار‌ها
1- تقلیل روش‌های دارای مخاطب عام و بهره‌گیری از ارتباطات چهره به چهره با دانش‌آموزان
2- توجه به روش‌های غیر مستقیم در ارسال پیام برای دانش‌آموز؛ مثل نگاه – رفتار و دیگر روش‌های غیر گفتاری
3- بهره‌گیری از ظرفیت و توانمندی و انرژی دانش‌آموزان برای پیش‌برد دسته‌جمعی کارهای کلاس و درس
4- تشکیل گروه‌های مباحثه‌ی درسی و رعایت ملاحظات تربیتی در تعیین ترکیب این گروه‌های و بهره‌گیری از ارشد‌های مقبول دانش‌آموزان برای ورزش فکری و استدلالی
5- حرکت به سوی نقطه‌ی حیرت و شگفتی در آفرینش به تناسب موضوع هر یک از درس‌ها و توقف و تأمل و اعطای مجال تفکر در نقطه‌ی حیرت به دانش‌آموزان
6- تعیین چند دقیقه فرصت غیر رسمی‌ در هر یک از کلاس‌های درس برای این‌که دانش‌آموزان ساعت رسمی‌ را  جدی بگیرند و معلم نیز از ساعات رسمی ‌بهره‌ی بیشتر ببرد.
7- استفاده از روش طرح سئوال یا معرفی مجهول و تشویق دانش‌آموزان به تلاش و زحمت فردی و گروهی برای کشف مجهول یا تهیه‌ی پاسخ سئوال
8- بهره‌گیری از فرصت‌های بازدید و مشاهده توسط دانش‌آموزان و حضور آن‌ها در محیط‌های آزمایشگاهی مربوط به موضوع درس و تحقیق‌های کتابخانه‌ای یا میدانی برای پرورش فکری و کشف اسرار آفرینش
9- لحاظ نمودن عنصر اختیار و انتخاب برای دانش‌آموزان در حد میسور پیرامون روند تحصیل یا تحقیق مربوط به محتوای کتاب درسی با هدف ایجاد رغبت و انگیزه برای یادگیری
10- تکریم دانش‌آموز در مقابل سعی تحصیلی (و نه فقط نتیجه)، همچنین در قبال پیشرفت‌های علمی‌ (و نه صرفاً حفظ مطالب)
11- تغافل از برخی رفتار‌های دانش‌آموز که به اقتضای سن او صورت می‌گیرد و از نظر برخی بزرگ‌سالان، غیر متعارف به نظر می‌رسد.
12- ارائه‌ی فرصت ایفای نقش معلمی ‌به دانش‌آموزان برجسته‌ی علمی ‌در کلاس‌های تقویتی یا در کلاس
پایین‌تر از پایه‌ی تحصیلی وی، با هدف تکریم و زمینه‌سازی شکوفایی استعداد‌ها
13- پدید‌آوردن شرایط نیاز و اضطرار (مجازی) و تشویق دانش‌آموز به تلاش و تفکر برای رفع نیاز و خروج از شرایط اضطرار (خود یا دیگران) خصوصاً در فرصت‌های برون‌مدرسه‌ای
14- روحیه دادن و یادآوری مستمر توان دست‌یابی دانش‌آموز به موفقیت و درخشش


آسیب‌شناسی (امور سلبی در ایفای نقش تربیتی معلم)
1- مقایسه‌ی دانش‌آموز با دانش‌آموز غیر هم‌تراز
2- ملامت و سرزنش دانش‌آموز در حضور دیگران
3- تولید اضطراب و افسردگی در دانش‌آموز به‌خاطر امتحان یا نمره و ...
4- تحقیر دانش‌آموز
5- تبعیض در محبت به دانش‌آموزان
6- آموزش و نمره‌محوری محض در نگرش معلم و غفلت از دیگر ظرفیت‌های وجودی مؤثر در شخصیت دانش‌آموز
7- آموزش و نمره‌محوری محض در نگرش مدیر مدرسه نسبت به ارزیابی معلم
8- زیاد بودن تعداد دانش‌آموزان کلاس و محروم شدن بعضی از آنان از توجه و اعتنای معلم
9- فقدان وزانت و متانت در پوشش یا رفتار و کلام برخی معلمان
10 – کم بودن آستانه‌ی تحمل برخی معلمان و واکنش شتاب‌زده در برابر پاره‌ای از رفتار‌های دانش‌آموز که به اقتضای سن او صورت می‌گیرد.
11- بی‌توجهی به ظرفیت دانش‌آموز
12- غفلت از تفاوت‌‌های فردی دانش‌آموزان

چگونگی اقدام اجرایـــی

الف) در کوتاه‌مدت
1- آموزش‌های غیر حضوری از طریق کتاب و جزوه‌ی آموزشی یا بسته‌های سمعی و بصری برای معلمان داوطلب
2- مسابقه‌ها کتاب‌خوانی تخصصی و پیش‌بینی عوامل تشویقی برای معلمان
3- بهره‌گیری از معلمان پیش‌کسوت برای آغاز هم‌کاری و ترغیب دیگر معلمان
4- برگزاری همایش‌های توجیهی برای نمایندگان‌ معلمان یا ارشد‌های مقبول آنان
5- بهره‌گیری از معلمان داوطلب به‌عنوان نیرو‌های پیشگام در طرح تعمیم
6- استفاده از ظرفیت رسانه‌ی ملی یا شبکه‌های استانی و برنامه‌سازی ویژه‌ی ایفای نقش تربیتی معلمان و تهیه‌ی گزارش‌های مصور از کارکرد معلمان موفق در این زمینه
7- تعریف آموزش‌های ضمن خدمت حضوری (به‌عنوان آخرین گزینه) با روش کارگاهی و مشاهده‌ی روش‌های مؤثر و موفق برای معلمان
8- جمع‌آوری و تدوین خاطرات تربیتی معلمان موفق و مجرب برای بهره‌گیری دیگر معلمان

ب) در درازمدت
1- بازنگری در روش انتخاب معلمان با اهداف تربیتی
2- برنامه‌ریزی و اتخاذ تدابیر مناسب برای لحاظ شدن برنامه‌ها و روش‌های تربیتی در مراکز تربیت معلم
3- تحول اساسی در سرفصل‌های آموزش دوره‌های تربیت معلم با اهداف تربیتی
4- لحاظ نمودن شرایط ترجیحی فارغ‌التحصیلان دبیرستان‌های شبانه‌روزی در راه‌یابی به مراکز تربیت معلم و در این صورت، اتخاذ تدابیر تربیتی ویژه از سال اول دبیرستان برای دانش‌آموزان دبیرستان‌های یاد شده
5- تجدید نظر اساسی در شاخص‌های ارزیابی معلمان بر اساس اهداف تعمیم و تلفیق و ملاحظات تربیت دینی

ج) مدیریت تحقق نقش تربیتی معلمان
زمینه‌سازی برنامه‌ریزی و مدیریت نقش تربیتی معلم نیازمند یک واحد ستادی مشخص است که در این مورد متعهد باشد و هماهنگ با دیگر ملاحظات پرورشی تصدی آن را بر عهده گیرد. پس بهترین متصدی برای تدبیر و مدیریت ایفای نقش تربیتی معلمان و دیگر عوامل مؤثر مدرسه، معاونت پرورشی و تربیت بدنی وزارت آموزش و پرورش است.

د) پیام‌های کوتاه برای معلمان ارجمند در مورد نقش تربیتی آنان در مدرسه
ـ قلمرو اثرگذاری معلمان دل و جان شاگردان است، نه فقط محدوده‌ی جمجمه‌ی آنان.
- برای یاددهی، بیش از آن‌که گوش به کار آید، چشم به کار می‌آید. ما چرا فقط شنیدنی‌ها را
می‌گوییم و دیدنی‌ها و تجربه‌شدنی‌ها را نمی‌جوییم؟
ـ خداوند برای فهماندن و فهمیدن، چندین حس در وجود آدمی‌ نهاده است، اما شگفتا که ما گویی فقط حس شنوایی را به رسمیت می‌شناسیم.
ـ تغافل یعنی بزرگ‌منشانه‌ خود را به غفلت زدن؛  کاری که معلمان هنگام خطا‌های کوچک شاگردان، خوب بلدند.
ـ کار معلم بریدن زنجیر‌هایی است که دانش‌آموزان را از رشد بازمی‌دارد.
ـ رفتار معلم، تدریس بی‌کلام است.
ـ علم را می‌توان با زبان آموخت، ولی فضیلت را فقط با عمل.
ـ جسم را می‌توان با اجبار و الزام تسلیم کرد، ولی روح فقط با محبت همراه می‌شود.
ـ انضباط لازم است، ولی با رفتارمان آن را به دانش‌آموزان آموزش دهیم.
ـ در سرزمینی که معلمانش عزیزند و تناورانه می‌پرورند، چه باک از آسیب‌های فرهنگی؟
ـ وقتی می‌توان با یک رفتار خوب، ده‌ها پیام را منتقل کرد، چرا سعی ‌کنیم با ده‌ها جمله، فقط یک پیام را منتقل کنیم؟
ـ معلم خوب، هر روز به تکالیف بچه‌ها سرمی‌زند و معلم خوب‌تر به تکالیف خود.
ـ اگر قدرت نفوذ گفتار را به شمع تشبیه کنیم، قدرت نفوذ رفتار را باید به تابش آفتاب تشبیه کنیم.
ـ معلمان اگر فقط درس تخصصی خود را آموزش دهند، پس چه کسی آداب زندگی را به دانش‌آموزان بیاموزد؟
ـ معلمی‌که خشم خویش را فرومی‌نشاند، درس هم‌زیستی می‌دهد.
ـ نشاط و شادابی بچه‌های کلاس بهترین گواه دل‌سوزی و تلاش معلم است.
ـ نپذیرفتن رفتار‌های طبیعی و ذاتی بچه‌ها مقاومتی بی‌ثمر در نظام خلقت است.
ـ خارج قسمت کاری که معلمان در تعلیم و تربیت انجام می‌دهند، رستگاری آدم‌هاست.
ـ معلم پیام دانش‌آموزان را از نگاهشان می‌خواند.
ـ معلم در پی رسیدن به لحظه‌ای است که قلب‌ها با پیام نگاه او بتپند.
ـ موفقیت معلم را تنها در آینه‌ی شادابی و شکوفایی شاگردان می‌توان دید.
ـ معلم می‌داند که برای یادگیری، صد‌ها نگاه شخصیت و رفتار او را هدف قرار می‌دهند.
ـ دانش‌آموزان برای تابلو‌های دلشان از منش، آراستگی و متانت معلم تصویربرداری می‌کنند.
ـ وقتی معلم در بازی بچه‌ها و فعالیت جمعی آنان شرکت می‌کند. احساس بزرگی را به آنان هدیه می‌کند.
ـ معلم اول به مقبولیت می‌اندیشد و سپس تعلیم و تربیت را آغاز می‌کند.
ـ معلم محبت می‌کارد و مقبولیت درو می‌کند.
ـ حضور معلم در فعالیت‌های جمعی دانش‌آموزان از او نمی‌کاهد؛ به دانش‌آموزان می‌افزاید.
ـ از کتاب معلم، یک درس؛ از رفتار معلم، هزاران
ـ معلمان در همه حال معلم‌اند؛ در کلاس، در فراغت، در کوچه و در خیابان.
ـ معلم‌ها چشمی ‌دارند برای گشودن و چشمی ‌برای فروبستن.
ـ دانش‌آموز تا احترام نبیند، درس را فرانمی‌گیرد.
ـ مگر می‌توان عاشق بچه‌ها نبود و معلم بچه‌ها بود؟
ـ کلاس درس محلی است که در آن اخلاق و رفتار معلم، ضرب در تعداد بچه‌ها می‌شود.

* مدیرکل صدا و سیمای مرکز خراسان رضوی