بیش از یک دهه از تصویب «سند تحول بنیادین در آموزش و پرورش» در شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌گذرد؛ سندی که قرار بود چشم‌انداز اصلی تحول در آموزش و پرورش و نظام تعلیم و تربیت کشور قرار گیرد اما میزان اجرایی شدن آن تاکنون خرسندکننده نبوده است. این موضوع در دیدارهای مختلف معلمان در سال‌های اخیر از سوی رهبر انقلاب مورد اشاره قرار گرفته است. در دیدار سال گذشته رهبر انقلاب وضعیت این سند را دلشاد کننده ندانستند.
رهبر انقلاب در دیدار امسال بر لزوم تهیه یک نقشه راه برای اجرای سند تحول تأکید کردند: «درباره‌ی سند تحوّل... اوّلاً بایستی سند تحوّل دائماً به‌روزرسانی بشود... ثانیاً برای اجرای سند تحوّل یک نقشه‌ی راه لازم است؛ این نقشه‌ی راه تا حالا تنظیم نشده... برای همین هم هست که از سند تحوّل در کف مدرسه خبری نیست.» ۱۴۰۲/۰۲/۱۲
رسانه KHAMENEI.IR به همین مناسبت در پرونده «سندی که به آن عمل نشده است» دلایل اجرایی نشدن سند تحول بنیادین در آموزش و پرورش را بررسی کرده است.
آقای سیدمحمد بطحایی، وزیر اسبق آموزش و پرورش (۱۳۹۶-۱۳۹۸) و از چهره‌هایی است که سابقه مسئولیت در حوزه تعلیم و تربیت را داشته؛ آقای بطحائی می‌گوید اجرایی شدن این سند به تنهایی از توان آموزش و پرورش خارج است و نیاز به همراهی دیگر دستگاه‌ها دارد.

بیش از یک دهه از عمر تصویب سند بنیادین تحول در آموزش و پرورش گذشته است. به‌عنوان یکی از کسانی که سابقه مسئولیت در وزارت آموزش و پرورش را دارند چه عواملی را مانع عملیاتی و اجرایی شدن سند تحول آموزش و پرورش می‌دانید؟
در تهیه و تولید برنامه‌های استراتژیک معمولاً ده درصد از سهم یک سند استراتژیک به مرحله طراحی‌اش برمی‌گردد و نود درصد یک سند به اجرا و استقرار آن سند اختصاص پیدا می‌کند. سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش از ده دوازده سال پیش با تصویب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی نهایی و برای اجرا ابلاغ شد، ولی متأسفانه ما به سراغ زمینه‌ها و بسترهای عملیاتی و استقرار آن نرفتیم. نظر من مشخصاً به ساختار اجرایی برمی‌گردد که از موانع پیش‌ روی ما برای استقرار سند تحول بود و همچنان وجود دارد. این اعتقاد تجربی بنده است. اگر دولت سیزدهم و دولت‌های آینده به این مؤلفه توجه نکنند همچنان ما در سنوات آتی باید این شرمندگی را به دوش بکشیم؛ بنابراین، سند تحول عملیاتی و اجرایی نخواهد شد، مگر آنکه ساختار اجرایی و استقرار سند تحول را بازنگری کنیم.

امروز مخاطب اصلی سند تحول وزارت آموزش‌وپرورش است؛ یعنی همه چشم‌ها برای اجرای سند تحول به وزیر و وزارت آموزش‌وپرورش دوخته شده است، ولی استقرار و اجرای سند تحول بسیار فراتر از وزارت آموزش‌وپرورش، حتی دولت است. در واقع، قوه‌ مقننه و قضائیه‌ هم باید به‌صورت جدی در ساختار اجرا و استقرار سند تحول ورود کنند.

منظورتان این است که برای این کار باید یک ساختار جدید و جدا طراحی شود؟
خیر! پیشنهاد من این است که شورای‌عالی انقلاب فرهنگی با ریاست رئیس‌جمهور محترم باید خیلی خیلی مجدانه و جدی‌تر از آنچه تا حالا وارد موضوع سند تحول شده، وارد شود. ببینید نقش شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تا حالا طراحی و کمی هم نظارت بوده است؛ یعنی شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در قبال سند تحول طراحی انجام داده، اما باید در ساختار استقرار و ایجاد سند تحول ورود پیدا کند و وزارت آموزش‌وپرورش هم یک جزء از این منظومه‌ای باشد که می‌خواهد سند تحول را اجرا کند.

ما در اوایل دهه هفتاد این تجربه را در کشورمان داشتیم و داریم. آن موقع، نظام نوین آموزش متوسطه می‌خواست اجرا بشود و به‌شدت نیازمند هم‌گرایی و یکپارچگی دستگاه‌های دیگر مثل وزارت کار، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت ارشاد و ... بود. دولت وقت آن سال آئین‌نامه‌ای را تحت عنوان آئین‌نامه‌ همکاری دستگاه‌های اجرایی در اجرای نظام جدید تصویب کرد که بعداً روی کاردانش متمرکز شد. در آن یکی دو سالی که این آئین‌نامه توسط هیئت وزیران و دولت مستمراً پیگیری می‌شد، ما دستاوردهای خیلی خوبی داشتیم که البته بعدها مجدداً آن آئین‌نامه و نظام همکاری و تعامل ضعیف و ضعیف‌تر شد. همین باعث شد که شاخه کاردانش ما که نظام آموزشی واقعاً پیشرفته‌ای بود، ناموفق شود و به گل نشست. من با آن تجربه‌ای که از آن سال‌ها دارم مجدداً تأکید می‌کنم که رئیس‌جمهور به‌عنوان رئیس شورای‌عالی انقلاب فرهنگی باید مسئول مستقیم استقرار و اجرای سند تحول شود. چرا؟ چون ما نباید مجدداً از همان مسیرهایی که بارها و بارها تکرارش کردیم و به شکست انجامیده، دوباره عبور و حرکت کنیم. ما الان چندین مرتبه در دولت‌های مختلف - از دولت نهم تا دولت دوازدهم- مسیرهایی را برای اجرای سند تحول عوض کردیم، ولی به نتیجه نرسیدیم که باعث شد رهبر انقلاب مجدداً مطالبه و گلایه درست و به حقشان را از عدم اجرای تحول تکرار کنند. ما اگر از این مسیر مجدداً بخواهیم عبور کنیم، شک نکنید که دوباره در سال‌های آینده مخاطب انتقاد رهبر انقلاب قرار خواهیم گرفت.

بنابراین، یکی از مهم‌ترین موانعی که باید حل بشود، بحث ساختار اجرایی و استقرار سند تحول است. تجربه ده دوازده سال گذشته نشان‌داده وزارت آموزش‌وپرورش به‌تنهایی قادر به اجرا و استقرار سند تحول نخواهد بود. این موضوع باید در دستور کار شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و با مسئولیت مستقیم رئیس‌جمهور، آن‌هم به‌عنوان رئیس شورا، نه رئیس دولت قرار بگیرد تا همه دستگاه‌های مختلف کشور با تقسیم‌کار ملی که صورت می‌گیرد، آستین‌هایشان را بالا بزنند و سند تحول به اجرا در بیاید.

واقعاً اگر توجهات و تذکرات مکرر رهبر انقلاب نبود حقیقتاً امروز شما اسمی از سند تحول نمی‌شنیدید. تنها کسی که این چراغ را روشن نگه‌داشته و در مناسبت‌های مختلف توجه و تلنگری به این موضوع می‌زند، ایشان است. شما در صحبت‌های هیچ‌یک از مقامات و سیاست‌گذاران کشور هیچ نشانه‌ای از توجه‌شان به سند تحول نمی‌بینید؛ بنابراین، با تجربه‌ای که کشور در سال‌های گذشته در زمینه‌های مختلف داشته، باید ساختار به‌صورت جدی مورد بازنگری قرار بگیرد. در این صورت می‌توان گام جدی در این زمینه برداشت.

ساختار اجرایی متناسب با این موضوع چه طرح و هندسه‌ای دارد که می‌تواند در خدمت اجرای آن قرار گیرد؟
سند تحول تنها در صورتی به اجرا در خواهد آمد که در قالب پروژه در کشور تعریف شود. منظورم از پروژه این است که در کدام بازه زمانی چه اقدامات و فعالیت‌هایی با چه دستاوردهایی و منابعی و توسط کدام مراجع و نهادها و سازمان‌ها باید انجام شود که مثلاً در یک بازه زمانی یک ساله دستاوردهایی داشته باشیم.

یکی از ایرادهای ما در حوزه سند تحول این است که ادبیات و گفته‌های رهبر انقلاب را -که چشم‌اندازها و مطالبات استراتژیک را مطرح می‌کند- مدام تکرار می‌کنیم؛ در حالی که ما در مقام عملیات نباید چشم‌اندازهایی را که ایشان مطرح‌کرده، مطرح کنیم، بلکه باید برنامه‌های عملیاتی را مطرح کنیم. مدیران ارشد کشور ما که مدیران اجرایی و عملیاتی هستند، نباید به تکرار فرمایشات رهبر انقلاب بسنده کنند.

چرا جمهوری اسلامی امروز در صنایع موشکی حرفی برای گفتن در دنیا دارد؟ یکی از دلایلش این است که ما حوزه‌ موشکی را یک پروژه دیدیم. یک‌سری آدم کاربلد دل‌سوز متعهد و متخصصی را که دلشان برای کشور و مردم و نظام می‌سوزد، سر کار گذاشتیم که امروز در بازه زمانی مثلاً پانزده بیست‌ساله به اهداف بسیار موفقیت‌آمیزی در این حوزه‌ دست پیدا کردیم. ما باید از این تجربه استفاده کنیم. سند تحول با کلی‌گویی و حرف‌زدن در مورد ضرورت آن به نتیجه نمی‌رسد. ما باید این سند را در قالب یک پروژه با مختصاتی که عرض کردم، انجام بدهیم. ما باید نگاه عمل‌گرایانه به سند تحول داشته باشیم.

به عنوان آخرین سؤال بفرمایید که ساختار تعلیم و تربیت رسمی در تقویت هویت بومی چه نقشی دارد؟
در بیانات امسال و سال گذشته رهبر انقلاب، من ویژگی منحصربه‌فردی دیدم که حیف است آن را خدمتتان عرض نکنم. ایشان خیلی ظریف اشاره کردند که معلمین باید حواسشان به این موضوع باشد که نقش مهمی را در هویت‌سازی و تمدن‌سازی آینده دارند.

یکی از چالش‌های جدی نظام‌های آموزشی دنیای امروز که ما هم با آن مواجهیم و همان حلقه‌ گم‌شده‌ در چشم‌انداز سند تحول است، کارکرد هویتی معلم و مدرسه است؛ یعنی بچه‌های ما به‌جای اینکه یک‌سری مفاهیم و فرمول‌های بسیار پیچیده را حفظ کنند، تعاریف بسیار سخت و ثقیل را حفظ می‌کنند، ولی بعد از چند ماه همه این‌ها را فراموش می‌کنند. به‌جای اینکه مدرسه و معلم همه توانش را روی این کار بگذارد، باید سراغ نقش هویتی‌اش برود. ما نباید از نقش هویت‌سازی معلم و مدرسه غافل باشیم.