تا چه تصویرم کنند...

«گزیده‌ی بیانات رهبر انقلاب درباره‌ی آموزش و پرورش»

  کانون انسان‌سازی
اگر کشوری بخواهد به عزت مادی، به سعادت معنوی، به سیطره‌ی سیاسی، به پیشروی علمی، به آبادانی زندگی دنیا، به هر آرزویی، بخواهد دست پیدا کند، باید به آموزش و پرورش به‌عنوان یک کار بنیادی، مقدماتیِ لازم بپردازد؛ چرا؟ چون همه‏ی این کارها به نیروی انسانی احتیاج دارد. نیروی انسانی هم عمدتاً در آموزش و پرورش شکل می‌گیرد و صورت می‌بندد؛ به‌طوری که اگر آموزش و پرورش ما، که تقریباً دوازده سال از بهترین فصل عمر یک انسان را در اختیار دارد، به شکل مطلوبی کار کند، باعث می‌شود که جوانی که در این‌جا ساخته شده و قالب‏گیری شده و صورت‏بندی شده، دیگر کمتر احتمال تغییر بنیانی در حوادث آینده در او برود. اگر آن جوان شکلِ خوبی گرفت، به همین شکل کمابیش زندگی را ادامه خواهد داد. پس آموزش و پرورش کانون اصلیِ ساختن و پرورش دادن و تولیدِ آن عاملِ اساسی است؛ که چیست؟ انسان است؛ انسان کارآمد، نیروی انسانی.

  معلم، محور حرکت جامعه
محیط جامعه، باید محیط آموزش، یادگرفتن‏ و یاد دادن باشد. البته‏ درکنار آموزش، پرورش و تربیت و تهذیب اخلاقی و تزکیه است. اگر ما آموزش را درست انجام دهیم، تزکیه هم در خلال آن هست. این‏جاست که معلّمین باید بفهمند نقش‌شان چیست. در جامعه‏ای که بر محور آموزش می‏چرخد، معلّم کجاست؟ مرکز آن دایره و محور آن حرکت. در هر کلاسی که هستید، در هر محیطی که هستید اگر در دانشگاه هستید و طرف حساب شما دانشجویان دوره‏های عالی هستند، یا در دبیرستان، یا حتّی در دبستان هستید، یا در کودکستان؛ اگر درحوزه هستید، در محیط تعلیم و تربیت جدید هستید؛ هرجا هستید معلّم محور حرکت جامعه است؛ معلّم معیار کار درست درجامعه است و باید یاد بدهد. این مهم است. این مهم است که یک نفر چنین نقش برجسته و بارزی را در اداره کشورش و پیشرفت دنیای محیط خود ایفا کند.

  شاگردی بس است!
ما از یاد گرفتن از غربی‏ها و غیرغربی‏ها و بیگانه‏ها خجالت نمی‌کشیم، امتناع نمی‌کنیم. اینی که ما یک روش اداری را، یک روش آموزشی را، یک دانش را، یک اختراع را از کشورهای دیگر یاد بگیریم، هیچ خجالت نمی‌کشیم، کوتاه هم نمی‏آییم، دنبالش هم می‌رویم؛ شاگردی می‌کنیم. منتها دو نکته این‌جا وجود دارد در کنارِ این شاگردی کردن، که این دو نکته را متأسفانه در دوران استحاله‏ی فرهنگی - یعنی دوران پهلوی، که دوران پهلوی، دوران استحاله‏ی فرهنگی کشور ماست- رعایت نکردند. چشم‌شان را بستند، آغوش‌شان را باز کردند؛ هرکس آمد، هر چه دادند، این‌ها گرفتند. یکی از این دو نکته این است که ما آنچه را که می‌گیریم، ارزیابی کنیم، ببینیم به درد ما می‌خورد یا نه. اگر صددرصد به درد ما می‌خورد، صددرصد قبول کنیم؛ اگر صددرصد به درد ما نمی‌خورد و مضر است، صددرصد رد می‌کنیم. اگر بین این دوتاست، به همان اندازه‏ای که به درد می‌خورد، قبول کنیم، مابقی‏اش را رد کنیم... نکته‏ی دوم این‌که بالأخره این ماجرای "شاگرد، استادی" تا ابد نباید طول بکشد. بله، ما حاضریم شاگردی کنیم پیش کسی که بلد است آن چیزی را که ما بلد نیستیم؛ اما دیگر تا ابد که نباید انسان شاگرد بماند. ما باید خودمان استاد بشویم.

  تا چه تصویرم کنند...
ما می‌خواهیم آن کسی که از آموزش و پروش خارج میشود بعد از سیزده سال - حالا که پیش‌دبستانی هم هست، می‌شود سیزده سال- انسانی باشد با برجستگی‌های اخلاقی، برجستگی‌های فکری و مغزی، و با تدین؛ یک‌چنین انسانی می‌خواهیم. از نظر اخلاقی: انسانی باشد شجاع، خوشخو، خیرخواه، خوش‏بین، امیدوار، بلندهمت، مثبت در قضاوت‌ها و سایر خصوصیات اخلاقی‏ای که برای یک انسانِ مطلوب شما در نظر می‌گیرید. از لحاظ خصوصیات فکری: خلّاق، پرسش‌گر، اهل فکر، اهل نوآوری، مایل به ورود در میدان‌های بسیار وسیعِ نادانستنی‌های بشر برای کشف دانستنی‌ها و افکندن نور علم به وادی مجهولات، و صاحب فکر. از جنبه‏ی رفتاری: آدم منضبط، قانون‏شناس. ما چنین موجودی می‌خواهیم. آیا می‌شود چنین موجودی را تربیت کرد؟ البته؛ البته که می‌شود. درست است که انسان‌ها یکسان نیستند؛ درست است که ژن‌های گوناگون و مؤثرات گوناگون خلقتی، آدم‌ها را با اختلافاتی به وجود می‏آورد؛ اما به‌طور معمول و عام، همه‏ی انسان‌ها نقش‌پذیرند. گفت:

من که لوحی ساده‏ام، هر نقش را آماده‏ام‏                      دست نقاشان قدرت تا چه تصویرم کنند

  بیماری حافظه‌محوری
شیوه‏ی سازماندهی آموزش پرورش هم از لحاظ قالب، هم از لحاظ محتوا یک شیوه‏ی تقلیدی محض است. این درست نیست. ما باید نگاه کنیم ببینیم چه لازم داریم، این شیوه‏ای که هست، کجایش معیوب است. این شیوه عیوبی دارد که یکی از عیب‌هایش همین حافظه‏محوری است به‌جای فکرمحوری. آموزش و پرورش ما حافظه‏محور است. بچه‏ها باید همین‌طور دائم محفوظات درست کنند.

  ساختن، پرورش است
عده‏ای بر اثر بی‏توجهی به نظام پرورش، آن بنائی را که اول انقلاب گذاشته شده بود، از مجموعه‏ی آموزش و پرورش کنار زدند، به‌تدریج کمرنگ کردند و تقریباً می‌شود گفت حذف کردند. شما حالا به این مسئله معتقدید. این را اجرایی کنید؛ عملیاتی کنید. پرورش اگر از آموزش مهم‌تر نباشد، کمتر نیست. آن لوح سفید و آماده‏ای که ذهن کودک ما و دانش‏آموز ماست، فقط با خط‌خط کردن و عدد و رقم روی او نوشتن، درست نمی‌شود؛ ساختن لازم دارد. این ساختن، پرورش است. باید به مسئله‏ی پرورش و جریان پرورش - به هر شکلی که آن را بتوانند انجام بدهند؛ در مورد شکلش ما اظهارنظری نمی‌کنیم - اهمیت داده شود؛ در کتاب درسی، در انتخاب معلم، در تربیت معلم، در خود سازماندهی.

  کتابی که مظلوم است
ما با این سیاست‌مداران، نخبگان سیاسی و نخبگان فرهنگی و روشنفکری کشورهای عرب از سال‌های متمادی قبل تا امروز ارتباط داشته‏ایم. این‌ها در اظهارات و حرف‌هایشان از آیات قرآن استفاده می‏کنند؛ مثلاً ما در حرفهای‌مان چطور از شعر سعدی استفاده می‏کنیم؛ همه‏ی مردم "توانا بود هر که دانا بود" را می‏دانند، از اشعار سعدی و حافظ در محاورات خودمان، در سیاست، مسائل گوناگون و اظهارنظرهای روشنفکری استفاده می‏کنیم؛ آن‌ها از قرآن همین‏طور استفاده می‏کنند؛ ولی ما استفاده نمی‏کنیم. علت این است که در دورانی طولانی، قرآن در آموزش و پرورش ما، به‏خصوص در آن سنین یادگیری مهجور بوده یا اصلاً وجود نداشته است. آن قدیم - زمان کودکی ما- یک چیزهای مختصری بود و بعد به تدریج همین‏طور کمرنگ شد و بالأخره حذف شد. بعد از پیروزی انقلاب، توقع این بود که یک کارِ کارستانی انجام بگیرد. کارهایی هم شده است، لیکن جای حضور قرآن در دوره‏های گوناگون - چه دبستان، چه دبیرستان و چه راهنمایی- واقعاً خالی است. باید فکر بشود.

  حتی یک استعداد!
در محیط آموزش و پرورش باید کاری بشود که حتی یک استعداد، از میان این میلیون‌ها نوجوان و جوان ایرانی هدر نرود. یعنی تا این حدّی که تعلیمات متوسّطه ماست - این دوازده سالی که درس می‏خوانند- هر کسی که درس می‏خواند، استعدادش هدر نرود. حالا بعد از آن ممکن است بعضی به دانشگاه بروند، بعضی به رشته‏های فنّی بروند؛ عیبی هم ندارد و همه‏اش هم خوب است؛ اما در این مدت باید همه‌ی استعداد شکوفا شود.

  عدالت‌محوری
نگاهِ غیر عدالت‏محور، این است که ما در کشور مدارس پیشرفته‏ی مجهز به بهترین تجهیزات در یک جاهایی، و مدارس محرومِ کپری یا شبیه کپری در یک مناطق دیگر داشته باشیم؛ معلم ممتاز برجسته برای تعدادی از مدارس، و معلمان خسته یا کم‏سواد برای تعداد دیگری از مدارس داشته باشیم. این درست ضد نگاه عدالت‏محور است. نتیجه چه خواهد شد؟ نتیجه این‌که: جمعی از کودکان امروزِ ما بدون هیچ دلیلی (جز این‌که یا پول دارند یا در یک منطقه‏ی برخوردار زندگی می‏کنند) از عالی‏ترین تحصیلات برخوردار خواهند شد و یک عده‏ی دیگر در سطوح بسیار پایینی خواهند ماند، پیش نخواهند رفت و استعدادهایشان رشد نخواهد کرد. البته عدالت به معنای این نیست که ما با همه‏ی استعدادها با یک شیوه برخورد کنیم؛ نه، استعدادها بالأخره مختلف است؛ نباید بگذاریم استعدادی ضایع بشود و برای پرورش استعدادها بایستی تدبیر بیندیشیم؛ در این تردیدی نیست. اما ملاک، باید استعدادها باشد، لاغیر. عدالت، این است.

  نظام آموزش کهنه!
در مسئله‏ی آموزش و پرورش آنچه که من بر او تأکید و اصرار می‌کنم، در درجه‏ی اول عبارت است از طرح تحول در نظام آموزش و پرورش... نظام آموزش و پرورش ما یک نظام تقلیدی و کهنه ‏است؛ دو تا خصوصیت بد در او هست. اولاً، از روز اولی که نظام آموزش و پرورش را در دوران سیاه پهلوی و اندکی پیش از آن بر کشور حاکم کردند، نیازها و سنت‌های کشور را در نظر نگرفتند. پایه، سنت‌های کشور باید باشد، از تجربیات دیگران هم باید حداکثرِ استفاده بشود. نه این‌که ما بیاییم الگویی را که در فلان کشور غربی با اقتضائات خودش - با همه‏ی خطاهائی که ممکن است داشته باشد- به کار گرفته شده، او را عیناً این‌جا بیاوریم. متأسفانه این کار را کردند. تقلیدی محض بود؛ این یک. دوم این‌که همان هم کهنه است. خودِ آن کسانی که یک روزی مرجع تقلید مسؤولان وابسته‏ی کشورِ ما قرار گرفتند، امروز از این روش‌ها عبور کرده‏اند و روش‌های تازه‏تری را آورده‏اند؛ اما ما چسبیده‏ایم به همان روش‌های قدیم! تحول لازم است.

  تحول
ببینید ما چه می‌خواهیم؟ محصول و خروجی آموزش و پرورش را چه می‌خواهیم باشد؟ اول این را مشخص بکنیم؛ ترسیم بکنیم؛ بعد ببینیم که برای ساختن یک‌چنین موجودی، یک چنین مردی، زنی، جوانی، چه کارهای مهم و اساسی، چه تعالیمِ لازم، در خلال چه برنامه‏ی آموزشی باید داده شود، تا این موجود پرورش پیدا کند. آن وقت آدم‌های کارآمدمان بنشینند آن نظام را تعریف و تدوین کنند و با شجاعت لازم وارد میدان شوند و تشکیلات آموزش و پرورش را بر طبق آن نظام تعریف کنند و تحقق ببخشند. این، می‌شود تحول حقیقی و بنیانی.