نماز جمعه از جمله تریبون‌ها و نهادهای مهم و مطرح کشور در سالهای پس از انقلاب اسلامی بوده است. اعلان مواضع مهم و جهت‌گیری‌های کلان از سویی و حضور اقشار مختلف مردم از سوی دیگر، نمازجمعه را به نهاد عمومیِ مهم و اثرگذاری تبدیل کرده است. رهبر انقلاب اسلامی نیز در طول سالیان پس از پیروزی انقلاب بارها در جایگاه امامت جمعه قرار گرفته و از این تریبون با مردم سخن گفته و روشنگری کرده‌اند.
پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR به‌مناسبت سالگرد چهلمین سال حضور حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در جایگاه امامت جمعه و در آستانه‌ی اقامه‌ی نماز جمعه ۲۷ دی ماه ۱۳۹۸ توسط ایشان، در یادداشت زیر «کارکردهای سیاسی نماز جمعه» را براساس بیانات رهبر انقلاب تبیین میکند.
نهادی برآمده از انقلاب اسلامی
اقامه‌ی نماز جمعه از جمله شعائر و دستورات مهم و مورد تأکید اسلام بوده که طی سالیان طولانی مدت حکومت طاغوت بر ایران عملا به شکل حقیقی و فراگیر مورد توجه واقع نمی‌شده است. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۵۷ برگزاری باشکوه و مردمی نماز جمعه از جمله اولین اقداماتی بود که در دستور کار انقلابیون قرار گرفته و با تأیید و حمایت امام خمینی (ره) تبدیل به یکی از اصلی‌ترین جلوه‌های حضورِ ایمانی مردم شد. نماز جمعه در فضای جدیدِ پس از پیروزی انقلاب تبدیل به میعادگاه عبادت‌کنندگان خدا و جایگاهی برای حضور عمومی ملت و بررسی و تحلیل مهمترین مسائل سیاسی کشور و جهان شد.
اقامه‌ی نماز جمعه به عنوان موضوعی عبادی – سیاسی در فضای جدید متأثر از روح دینی انقلاب به رهبریِ فقیهی انقلابی بود و بر این اساس به عنوان نهادی برآمده از جهت‌گیری اسلامی و مردمی انقلاب و با تأکید بر به‌هم پیوستگی دین و سیاست در جامعه‌ی ایران تثبیت شد: «به برکت انقلاب اسلامی و با هشیاری امام بزرگوارمان، نماز جمعه به یک سنّت پایدار در کشور تبدیل شده است. قبل از نظام اسلامی، مردم ما با معنا و حقیقت نماز جمعه آشنا نبودند. این لطف خدا بر ملت ما بود - و یکی از برکات انقلاب اسلامی محسوب میشود - که ما توانستیم این دریچه دلگشا به سمت معنویّت و آگاهی را به روی خود باز کنیم.»[۱]
نماز جمعه با این ویژگی‌ها و مختصات دیگر صرفا یک عمل بی‌روح و بیگانه از حقیقتِ خود نبود بلکه تبدیل به یکی از مهمترین نهادهای انقلابی شده و از حیث اجتماعی و سیاسی دارای کارکردها و اثرات خاص خود شد. چنانکه برخی از مهمترین فرازهای تاریخی انقلاب اسلامی عملا در صحنه‌ی نماز جمعه رقم خورد که به عنوان نمونه می‌توان به رویدادی چون نماز جمعه‌ی ۲۹ خرداد ۱۳۸۸ به امامت رهبر معظم انقلاب اسلامی اشاره کرد.
این اثرگذاری و جریان‌سازیِ تریبون و جایگاه نماز جمعه باعث برانگیخته شدن خشم دشمنان داخلی و خارجی شد تا آنجا که به تبلیغات منفی و سیل دروغ‌پراکنی علیه نماز جمعه بسنده نکرده و به توطئه‌ی ترور امامان جمعه و بمب‌گذاری در صفوف نمازگزاران دست زدند: «[دشمنان] به تبلیغات هم اکتفا نکردند و نماز جمعه را مورد تهاجم خونین قرار دادند. پنج امام جمعه معتبر معروف را به شهادت رساندند: مرحوم آیةاللَّه قاضی، مرحوم آیةاللَّه مدنی، مرحوم آیةاللَّه صدوقی، مرحوم آیةاللَّه دستغیب، مرحوم آیةاللَّه اشرفی. پنج عالمِ مجتهدِ پیرمردِ با تقوای پرهیزکارِ پارسا و پاکدامن را که هر هفته مردم با دل و جان پشت سر آنها میایستادند و به آنها اقتدا میکردند، جلوِ چشم همین مردم در نماز جمعه به شهادت رساندند... بنده نماز جمعه‌هایی را به یاد دارم که در اثنای آن، صدای انفجار موشکها از اطرافِ همین محلّ نماز جمعه میآمد. در همین نماز جمعه، دشمن انفجار خونینی را به راه انداخت و جلوِ چشم مردم در همین نقطه عدّه‌ای به شهادت رسیدند.»[۲]
اما علی‌رغم همه‌ی این فضاسازی‌ها و توطئه‌ها نماز جمعه در قامت یک نهاد دینی و انقلابی در جامعه تثبیت شد و در بُرهه‌های گوناگون نقش‌آفرین بود. اما مهمترین کارکردها و نتایج سیاسی این نهاد برآمده از انقلاب اسلامی چه بوده است که باعث شد دشمنان اینچنین علیه آن توطئه کرده و در نهایت ناکام بمانند؟
کارکردهای سیاسی یک نماز
با رجوع به بیانات رهبر انقلاب اسلامی می‌توان به برخی از مهمترین کارکردهای سیاسی نماز جمعه در سطح جامعه دست یافت. توجه به این کارکردها می‌تواند ما را در درک دقیق‌تر جایگاه نهاد نماز جمعه کمک کرده و بر تلاش‌ها برای صیانت از آن و ارتقای سطح کمی و کیفی‌اش بیافزاید.
مهمترین کارکردهای نماز جمعه از منظر رهبر انقلاب در چند محور قابل دسته‌بندی و تبیین است:
۱- حفظ ایمان و روحیه‌ی مردم
از جمله مهمترین کارکردهای نماز جمعه «حفظ ایمان و روحیه‌ی مردم» است. در توضیح این نکته باید به این موضوع توجه داشت که نظام جمهوری اسلامی براساس همین ایمان و روحیه شکل گرفته و در وقایع و اتفاقات مختلف با تکیه بر همین عامل توانسته بر چالش‌ها، موانع و دشمنی‌ها غلبه کرده و به حرکت رو به رشد خود ادامه دهد: «ما در نظام جمهوری اسلامی، با روحیه و ایمان مردم پیش میرویم و حرکت میکنیم... [مردم] ایمانشان خیلی بالاست، اما در مواردی به خاطر کمبودها و کسریها و یا حتّی به خاطر بعضی از واردات ذهنی‌یی که به وسیله‌ی دشمن یا دوست در ذهن مردم جای میگیرد، ممکن است روحیه‌ی آنها آسیب‌پذیر هم باشد. آنچه که درحقیقت این حصار را الان نگهداشته، ایمان و روحیه‌ی مردم است. ایمان و روحیه را چه کسی برای مردم حفظ میکند؟ به نظر من، یکی از مهمترین عوامل حفظ ایمان و روحیه در مردم، همین نمازهای جمعه و خطبه‌های جمعه و حضور معنوی مردم در صحنه‌ی نمازجمعه است و این‌که یک نفر انسان امین، با زبان صادقی که مردم او را قبول دارند، هر جمعه از اوضاع کشور برای مردم میگوید و آنها را نصیحت، و جهتگیریشان را تصحیح میکند.»[۳]
تأکید بر «رابطه‌ی دوسویه‌ی انقلاب و روحیه‌ی مردم» در این نگاه از اهمیت خاصی برخوردار میشود و بر این اساس نماز جمعه با تأثیرگذاری‌ای که در این زمینه دارد به عنوان یکی از «برکات انقلاب» مورد توجه قرار میگیرد: «در حال حاضر، دستگاه حقی بر مبنای امامت و ولایت حق به وجود آمده است و کسانی که امروز متصدی امر امامت جمعه‌اند، حقیقتاً انسانهای مؤمن و متقی و صادق و معنوی و روحانی و بیطمع هستند و قصد اقتدار و قدرتمندی ندارند و این منصب را مقام و موقعیت دنیایی نمیدانند. تأثیر و نقش این تریبون در چنین شرایطی، فوق‌العاده و طراز اول خواهد بود و قوام معنوی و حصار ایمانی جامعه را حفظ خواهد کرد. اگر ما این تریبون را نمیداشتیم، معلوم نبود وضع انقلاب و روحیه‌ی مردم چگونه بود. این، یکی از برکات انقلاب بود و امام(ره) به این نکته توجه داشتند.»[۴]
۲- آگاهی‌بخشی به مردم در مسائل سیاسی و ضد ضربه کردن ملت
از جمله نتایج پیروزی انقلاب اسلامی حضور گسترده و عمومی ملت در مسائل و رخدادهای سیاسی کشور است. این ظرفیتِ مهم و قابل توجه ضمن آنکه فرصتی مناسب برای حرکت کشور و نظام به سوی آرمان‌هاست اما از سوی دیگر نیز نیازِ گسترده به اطلاعات و تحلیل سیاسی دقیق و مبتنی بر واقعیات و حقایق را در پی دارد. پاسخگویی به این نیازِ مهم جامعه و آگاهی‌بخشی به مردم درباره‌ی مسائل گوناگون سیاسی یکی دیگر از کارکردهای مهم نماز جمعه را تشکیل میدهد: «خدمت به نماز جمعه، خدمت به آگاهىِ سراسری ملت ایران است؛ چون نماز جمعه یک عملِ صرفاً عبادی نیست؛ عملی است که در ذات و ترکیب خود، آگاهی بخش است؛ هم اجتماع عظیم مسلمانان را هر هفته تشکیل میدهد و به رخ دوست و دشمن میکشد و هم به وسیله خطیب جمعه، اوضاع و احوال سیاسی برای آنها تشریح و تبیین میشود. حقیقتاً نماز جمعه در اسلام ترکیب عجیبی است؛ از یک طرف، توصیه مردم به تقوا و پاکدامنی و اعراض از هواهای نفسانی است و از طرف دیگر، آگاه کردن مردم از جریانهای سیاسی و توطئه‌های دشمنان و نیازهای دوستان و اوضاع دنیای اسلام است.»[۵]
این کارکرد، گاهی با بیان اوضاع کشور و دنیا و تحلیل توطئه‌های دشمن توسط خطیب جمعه و گاهی با گزارش دادن مسئولان به مردم و تحکیم فضای پاسخگویی مسوولان به مردم به دست می‌آید: «ایرادی ندارد که مسؤولی بیاید و عملکرد خودش را با مردم درمیان بگذارد؛ چون بالاخره یکی از وظایف تریبون نماز جمعه این است که مستمعان و مخاطبان را در جریان اوضاع کشور قرار دهد.»[۶]
از سوی دیگر، آگاهی‌بخشی فراگیر و عمومی از تریبون نماز جمعه موجب میشود که این نهاد تبدیل به «پایگاه معنویت و مقاومت» در بین مردم شده و به تعبیر رهبری ملت را «ضد ضربه» کند: «نماز جمعه هم نهاد بابرکتی شد؛ چه در تهران، چه در سایر شهرهای این کشور. بتدریج نماز جمعه در شهرهای کوچک و کوچکتر هم در سرتاسر کشور اسلامی در هر نقطه‌ای تبدیل شد به کانونِ هم معنویت و هم مقاومت. نماز عبادی - سیاسی که تعبیری بود که آن روز ظاهراً از زبان امام بزرگوارمان صادر شد، به این معناست؛ هم مرکز عبادت است، هم مرکز آگاهی معنوی و سیاسی است؛ که این آگاهی موجب نلغزیدن، راه کج نکردن و به زانو در نیامدن یک ملت است. اغلب این شکستهائی که شما در صحنه‌ی سیاسی در دنیا برای ملتها مشاهده میکنید، منشأش ناآگاهیهائی است که ضربه‌های خود را در جاهای گوناگونی زده است. آگاهی، یک ملت را ضد ضربه میکند؛ او را آماده میکند برای مقاومت. بنابراین اینجا، هم پایگاه معنویت است، هم پایگاه مقاومت.»[۷]
۳- نقش‌آفرینی مؤثر در عبور از مشکلات و پیشرفت کشور
بسترسازی برای حضور مردم در عرصه‌ی عمومی تحولات کشور نهاد نماز جمعه را به یکی از ظرفیت‌های مهم برای رشد کشور در عرصه‌های گوناگون تبدیل کرد. استفاده از این امکان عظیم کشور و ملت را در دست‌یابی به پیشرفتها و عبور از مشکلات به شکل مؤثری یاری داد: «نمازهای جمعه نقش بسیار بزرگی در پیشرفتها و موفقیتهای این ملت و این کشور ایفا کرده‌اند و سهم بسزایی در بسیج نیروها و سازندگی و هدایت سیاسی و دینی مردم داشته‌اند.»[۸] «هشت سال دفاع مقدّس ما از نماز جمعه‌ها نیرو گرفت و در نماز جمعه‌ها تبیین شد. سخت‌ترین دوران این انقلاب - یعنی سالهای پنجاه‌ونه و شصت - که توطئه عظیم سیاسی علیه امام و انقلاب و کشور طرّاحی و اجرا میشد، این توطئه در نماز جمعه‌ها شکست خورد.»[۹]
۴- تزریقِ آرامش روحی به مردم
جامعه‌ی اسلامی و حاکمیت دینی با داشتن اصول و ویژگی‌های خاص خود همواره مورد هجوم دشمنان و شیاطین قرار دارد و بنابراین همواره به ذکر الهی برای رسیدن به آرامش حقیقی و تصمیم‌گیری و حرکت درست احتیاج دارد.
نماز جمعه در اینجا به عنوان مصداق «ذکر الهی» اثرگذار شده و نقش مهمی در پیراستن دلهای مسلمانان از نشویش و اظطراب در مقابل دشمنان دارد. مهیا کردن آرامش روحی موجب «شکل‌گیری تفکر درست و تصمیم‌گیری و حرکت صحیح» در جامعه‌ی اسلامی میشود: «همیشه دشمنان اسلام خواسته‌اند دل مسلمانان را مشوش و مضطرب کنند. در طول تاریخ اسلام موارد زیادی پیش آمده است، قبل از اسلام هم در مورد حرکتهای عظیم جهادی پیامبران قبل از نبی مکرم، مؤمنینی که توانستند ایمان خودشان را استوار نگه دارند، آرامش روحی پیدا کردند. این آرامش روحی حرکات آنها را در اختیار جهت ایمانی قرار داد؛ مشوش نشدند، مضطرب نشدند، راه را گم نکردند؛ چون در حال تشویش و اضطراب، پیدا کردن راه درست دشوار میشود. انسانی که از آرامش روحی برخوردار است، درست فکر میکند، درست تصمیم میگیرد، درست حرکت میکند... «الا بذکر اللَّه تطمئن القلوب». یاد خداست که دلها را در ماجراهای طوفانی دنیا و زندگی حفظ میکند... همین نماز جمعه‌ی شما مصداق ذکر الهی است. «فاسعوا الی ذکر اللَّه». در اینجا آنچه بر دل شما، بر زبان شما، بر حرکات شما باید غالب باشد، یاد خداست. دل به یاد خدا، زبان متذکر به نام مقدس پروردگار، حرکات دست و پا و جسم هم حرکاتی در جهت یاد پروردگار و اطاعت اوامر الهی.»[۱۰]
قدر این نماز را بدانید
با توجه به محورهایی که در بحث کارکردهای سیاسی مهم نماز جمعه بدان اشاره شد می‌توان به این نتیجه رسید که این نهاد برآمده از انقلاب اسلامی با پشتوانه‌ی عمیق معنوی و دینی از یک سو و نقش‌آفرینی چندجانبه در عرصه‌ی تحولات سیاسی و اجتماعی از سوی دیگر یکی از مهمترین دستاوردهای انقلاب و نظام اسلامی از زاویه‌ی بحث نهادسازی است.
بهره‌برداری از برکات این نهال پُرثمره‌ی انقلاب اما در گرو شناخت و قدرشناسی حقیقی نسبت به آن و برنامه‌ریزی و تلاش دائمی و همه‌جانبه برای ارتقای کمی و کیفی آن بوده و مستلزم توجه و تلاش عموم مردم و مسئولان امر است: «قدر این نماز را، هم آحاد مردم بدانند، هم بخصوص جوانهای عزیزمان بدانند، و هم آقایان ائمه‌ی جمعه‌ی محترم در سراسر کشور بدانند؛ آنها هم قدر این نماز را بدانند؛ این یک منبری است که نظیر آن دیگر وجود ندارد. کاری کنند که جاذبه‌ی نماز جمعه، جوانها و دلهای پاکیزه و مشتاق را به این سمت بکشاند و این کانون روزبه‌روز گرمتر شود.»[۱۱]
پی‌نوشت
[۱] - بیانات در دیدار اعضای ستادهای نمازجمعه ۰۵/۰۵/۱۳۸۱
پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR به‌مناسبت سالگرد چهلمین سال حضور حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در جایگاه امامت جمعه و در آستانه‌ی اقامه‌ی نماز جمعه ۲۷ دی ماه ۱۳۹۸ توسط ایشان، در یادداشت زیر «کارکردهای سیاسی نماز جمعه» را براساس بیانات رهبر انقلاب تبیین میکند.
نهادی برآمده از انقلاب اسلامیاقامهی نماز جمعه از جمله شعائر و دستورات مهم و مورد تأکید اسلام بوده که طی سالیان طولانی مدت حکومت طاغوت بر ایران عملا به شکل حقیقی و فراگیر مورد توجه واقع نمی‌شده است. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۵۷ برگزاری باشکوه و مردمی نماز جمعه از جمله اولین اقداماتی بود که در دستور کار انقلابیون قرار گرفته و با تأیید و حمایت امام خمینی (ره) تبدیل به یکی از اصلی‌ترین جلوه‌های حضورِ ایمانی مردم شد. نماز جمعه در فضای جدیدِ پس از پیروزی انقلاب تبدیل به میعادگاه عبادت‌کنندگان خدا و جایگاهی برای حضور عمومی ملت و بررسی و تحلیل مهمترین مسائل سیاسی کشور و جهان شد.
اقامه‌ی نماز جمعه به عنوان موضوعی عبادی – سیاسی در فضای جدید متأثر از روح دینی انقلاب به رهبریِ فقیهی انقلابی بود و بر این اساس به عنوان نهادی برآمده از جهت‌گیری اسلامی و مردمی انقلاب و با تأکید بر به‌هم پیوستگی دین و سیاست در جامعه‌ی ایران تثبیت شد: «به برکت انقلاب اسلامی و با هشیاری امام بزرگوارمان، نماز جمعه به یک سنّت پایدار در کشور تبدیل شده است. قبل از نظام اسلامی، مردم ما با معنا و حقیقت نماز جمعه آشنا نبودند. این لطف خدا بر ملت ما بود - و یکی از برکات انقلاب اسلامی محسوب میشود - که ما توانستیم این دریچه دلگشا به سمت معنویّت و آگاهی را به روی خود باز کنیم.»[۱]
نماز جمعه با این ویژگی‌ها و مختصات دیگر صرفا یک عمل بی‌روح و بیگانه از حقیقتِ خود نبود بلکه تبدیل به یکی از مهمترین نهادهای انقلابی شده و از حیث اجتماعی و سیاسی دارای کارکردها و اثرات خاص خود شد. چنانکه برخی از مهمترین فرازهای تاریخی انقلاب اسلامی عملا در صحنه‌ی نماز جمعه رقم خورد که به عنوان نمونه می‌توان به رویدادی چون نماز جمعه‌ی ۲۹ خرداد ۱۳۸۸ به امامت رهبر معظم انقلاب اسلامی اشاره کرد.
این اثرگذاری و جریان‌سازیِ تریبون و جایگاه نماز جمعه باعث برانگیخته شدن خشم دشمنان داخلی و خارجی شد تا آنجا که به تبلیغات منفی و سیل دروغ‌پراکنی علیه نماز جمعه بسنده نکرده و به توطئه‌ی ترور امامان جمعه و بمب‌گذاری در صفوف نمازگزاران دست زدند: «[دشمنان] به تبلیغات هم اکتفا نکردند و نماز جمعه را مورد تهاجم خونین قرار دادند. پنج امام جمعه معتبر معروف را به شهادت رساندند: مرحوم آیةاللَّه قاضی، مرحوم آیةاللَّه مدنی، مرحوم آیةاللَّه صدوقی، مرحوم آیةاللَّه دستغیب، مرحوم آیةاللَّه اشرفی. پنج عالمِ مجتهدِ پیرمردِ با تقوای پرهیزکارِ پارسا و پاکدامن را که هر هفته مردم با دل و جان پشت سر آنها میایستادند و به آنها اقتدا میکردند، جلوِ چشم همین مردم در نماز جمعه به شهادت رساندند... بنده نماز جمعه‌هایی را به یاد دارم که در اثنای آن، صدای انفجار موشکها از اطرافِ همین محلّ نماز جمعه میآمد. در همین نماز جمعه، دشمن انفجار خونینی را به راه انداخت و جلوِ چشم مردم در همین نقطه عدّه‌ای به شهادت رسیدند.»[۲]
اما علی‌رغم همه‌ی این فضاسازی‌ها و توطئه‌ها نماز جمعه در قامت یک نهاد دینی و انقلابی در جامعه تثبیت شد و در بُرهه‌های گوناگون نقش‌آفرین بود. اما مهمترین کارکردها و نتایج سیاسی این نهاد برآمده از انقلاب اسلامی چه بوده است که باعث شد دشمنان اینچنین علیه آن توطئه کرده و در نهایت ناکام بمانند؟
کارکردهای سیاسی یک نمازبا رجوع به بیانات رهبر انقلاب اسلامی می‌توان به برخی از مهمترین کارکردهای سیاسی نماز جمعه در سطح جامعه دست یافت. توجه به این کارکردها می‌تواند ما را در درک دقیق‌تر جایگاه نهاد نماز جمعه کمک کرده و بر تلاش‌ها برای صیانت از آن و ارتقای سطح کمی و کیفی‌اش بیافزاید.
مهمترین کارکردهای نماز جمعه از منظر رهبر انقلاب در چند محور قابل دسته‌بندی و تبیین است:
۱- حفظ ایمان و روحیه‌ی مردم
از جمله مهمترین کارکردهای نماز جمعه «حفظ ایمان و روحیه‌ی مردم» است. در توضیح این نکته باید به این موضوع توجه داشت که نظام جمهوری اسلامی براساس همین ایمان و روحیه شکل گرفته و در وقایع و اتفاقات مختلف با تکیه بر همین عامل توانسته بر چالش‌ها، موانع و دشمنی‌ها غلبه کرده و به حرکت رو به رشد خود ادامه دهد: «ما در نظام جمهوری اسلامی، با روحیه و ایمان مردم پیش میرویم و حرکت میکنیم... [مردم] ایمانشان خیلی بالاست، اما در مواردی به خاطر کمبودها و کسریها و یا حتّی به خاطر بعضی از واردات ذهنی‌یی که به وسیله‌ی دشمن یا دوست در ذهن مردم جای میگیرد، ممکن است روحیه‌ی آنها آسیب‌پذیر هم باشد. آنچه که درحقیقت این حصار را الان نگهداشته، ایمان و روحیه‌ی مردم است. ایمان و روحیه را چه کسی برای مردم حفظ میکند؟ به نظر من، یکی از مهمترین عوامل حفظ ایمان و روحیه در مردم، همین نمازهای جمعه و خطبه‌های جمعه و حضور معنوی مردم در صحنه‌ی نمازجمعه است و این‌که یک نفر انسان امین، با زبان صادقی که مردم او را قبول دارند، هر جمعه از اوضاع کشور برای مردم میگوید و آنها را نصیحت، و جهتگیریشان را تصحیح میکند.»[۳]
تأکید بر «رابطه‌ی دوسویه‌ی انقلاب و روحیه‌ی مردم» در این نگاه از اهمیت خاصی برخوردار میشود و بر این اساس نماز جمعه با تأثیرگذاری‌ای که در این زمینه دارد به عنوان یکی از «برکات انقلاب» مورد توجه قرار میگیرد: «در حال حاضر، دستگاه حقی بر مبنای امامت و ولایت حق به وجود آمده است و کسانی که امروز متصدی امر امامت جمعه‌اند، حقیقتاً انسانهای مؤمن و متقی و صادق و معنوی و روحانی و بیطمع هستند و قصد اقتدار و قدرتمندی ندارند و این منصب را مقام و موقعیت دنیایی نمیدانند. تأثیر و نقش این تریبون در چنین شرایطی، فوق‌العاده و طراز اول خواهد بود و قوام معنوی و حصار ایمانی جامعه را حفظ خواهد کرد. اگر ما این تریبون را نمیداشتیم، معلوم نبود وضع انقلاب و روحیه‌ی مردم چگونه بود. این، یکی از برکات انقلاب بود و امام(ره) به این نکته توجه داشتند.»[۴]
۲- آگاهی‌بخشی به مردم در مسائل سیاسی و ضد ضربه کردن ملت
از جمله نتایج پیروزی انقلاب اسلامی حضور گسترده و عمومی ملت در مسائل و رخدادهای سیاسی کشور است. این ظرفیتِ مهم و قابل توجه ضمن آنکه فرصتی مناسب برای حرکت کشور و نظام به سوی آرمان‌هاست اما از سوی دیگر نیز نیازِ گسترده به اطلاعات و تحلیل سیاسی دقیق و مبتنی بر واقعیات و حقایق را در پی دارد. پاسخگویی به این نیازِ مهم جامعه و آگاهی‌بخشی به مردم درباره‌ی مسائل گوناگون سیاسی یکی دیگر از کارکردهای مهم نماز جمعه را تشکیل میدهد: «خدمت به نماز جمعه، خدمت به آگاهىِ سراسری ملت ایران است؛ چون نماز جمعه یک عملِ صرفاً عبادی نیست؛ عملی است که در ذات و ترکیب خود، آگاهی بخش است؛ هم اجتماع عظیم مسلمانان را هر هفته تشکیل میدهد و به رخ دوست و دشمن میکشد و هم به وسیله خطیب جمعه، اوضاع و احوال سیاسی برای آنها تشریح و تبیین میشود. حقیقتاً نماز جمعه در اسلام ترکیب عجیبی است؛ از یک طرف، توصیه مردم به تقوا و پاکدامنی و اعراض از هواهای نفسانی است و از طرف دیگر، آگاه کردن مردم از جریانهای سیاسی و توطئه‌های دشمنان و نیازهای دوستان و اوضاع دنیای اسلام است.»[۵]
این کارکرد، گاهی با بیان اوضاع کشور و دنیا و تحلیل توطئه‌های دشمن توسط خطیب جمعه و گاهی با گزارش دادن مسئولان به مردم و تحکیم فضای پاسخگویی مسوولان به مردم به دست می‌آید: «ایرادی ندارد که مسؤولی بیاید و عملکرد خودش را با مردم درمیان بگذارد؛ چون بالاخره یکی از وظایف تریبون نماز جمعه این است که مستمعان و مخاطبان را در جریان اوضاع کشور قرار دهد.»[۶]
از سوی دیگر، آگاهی‌بخشی فراگیر و عمومی از تریبون نماز جمعه موجب میشود که این نهاد تبدیل به «پایگاه معنویت و مقاومت» در بین مردم شده و به تعبیر رهبری ملت را «ضد ضربه» کند: «نماز جمعه هم نهاد بابرکتی شد؛ چه در تهران، چه در سایر شهرهای این کشور. بتدریج نماز جمعه در شهرهای کوچک و کوچکتر هم در سرتاسر کشور اسلامی در هر نقطه‌ای تبدیل شد به کانونِ هم معنویت و هم مقاومت. نماز عبادی - سیاسی که تعبیری بود که آن روز ظاهراً از زبان امام بزرگوارمان صادر شد، به این معناست؛ هم مرکز عبادت است، هم مرکز آگاهی معنوی و سیاسی است؛ که این آگاهی موجب نلغزیدن، راه کج نکردن و به زانو در نیامدن یک ملت است. اغلب این شکستهائی که شما در صحنه‌ی سیاسی در دنیا برای ملتها مشاهده میکنید، منشأش ناآگاهیهائی است که ضربه‌های خود را در جاهای گوناگونی زده است. آگاهی، یک ملت را ضد ضربه میکند؛ او را آماده میکند برای مقاومت. بنابراین اینجا، هم پایگاه معنویت است، هم پایگاه مقاومت.»[۷]
۳- نقش‌آفرینی مؤثر در عبور از مشکلات و پیشرفت کشور
بسترسازی برای حضور مردم در عرصه‌ی عمومی تحولات کشور نهاد نماز جمعه را به یکی از ظرفیت‌های مهم برای رشد کشور در عرصه‌های گوناگون تبدیل کرد. استفاده از این امکان عظیم کشور و ملت را در دست‌یابی به پیشرفتها و عبور از مشکلات به شکل مؤثری یاری داد: «نمازهای جمعه نقش بسیار بزرگی در پیشرفتها و موفقیتهای این ملت و این کشور ایفا کرده‌اند و سهم بسزایی در بسیج نیروها و سازندگی و هدایت سیاسی و دینی مردم داشته‌اند.»[۸] «هشت سال دفاع مقدّس ما از نماز جمعه‌ها نیرو گرفت و در نماز جمعه‌ها تبیین شد. سخت‌ترین دوران این انقلاب - یعنی سالهای پنجاه‌ونه و شصت - که توطئه عظیم سیاسی علیه امام و انقلاب و کشور طرّاحی و اجرا میشد، این توطئه در نماز جمعه‌ها شکست خورد.»[۹]
۴- تزریقِ آرامش روحی به مردم
جامعه‌ی اسلامی و حاکمیت دینی با داشتن اصول و ویژگی‌های خاص خود همواره مورد هجوم دشمنان و شیاطین قرار دارد و بنابراین همواره به ذکر الهی برای رسیدن به آرامش حقیقی و تصمیم‌گیری و حرکت درست احتیاج دارد.
نماز جمعه در اینجا به عنوان مصداق «ذکر الهی» اثرگذار شده و نقش مهمی در پیراستن دلهای مسلمانان از نشویش و اظطراب در مقابل دشمنان دارد. مهیا کردن آرامش روحی موجب «شکل‌گیری تفکر درست و تصمیم‌گیری و حرکت صحیح» در جامعه‌ی اسلامی میشود: «همیشه دشمنان اسلام خواسته‌اند دل مسلمانان را مشوش و مضطرب کنند. در طول تاریخ اسلام موارد زیادی پیش آمده است، قبل از اسلام هم در مورد حرکتهای عظیم جهادی پیامبران قبل از نبی مکرم، مؤمنینی که توانستند ایمان خودشان را استوار نگه دارند، آرامش روحی پیدا کردند. این آرامش روحی حرکات آنها را در اختیار جهت ایمانی قرار داد؛ مشوش نشدند، مضطرب نشدند، راه را گم نکردند؛ چون در حال تشویش و اضطراب، پیدا کردن راه درست دشوار میشود. انسانی که از آرامش روحی برخوردار است، درست فکر میکند، درست تصمیم میگیرد، درست حرکت میکند... «الا بذکر اللَّه تطمئن القلوب». یاد خداست که دلها را در ماجراهای طوفانی دنیا و زندگی حفظ میکند... همین نماز جمعه‌ی شما مصداق ذکر الهی است. «فاسعوا الی ذکر اللَّه». در اینجا آنچه بر دل شما، بر زبان شما، بر حرکات شما باید غالب باشد، یاد خداست. دل به یاد خدا، زبان متذکر به نام مقدس پروردگار، حرکات دست و پا و جسم هم حرکاتی در جهت یاد پروردگار و اطاعت اوامر الهی.»[۱۰]
قدر این نماز را بدانیدبا توجه به محورهایی که در بحث کارکردهای سیاسی مهم نماز جمعه بدان اشاره شد می‌توان به این نتیجه رسید که این نهاد برآمده از انقلاب اسلامی با پشتوانه‌ی عمیق معنوی و دینی از یک سو و نقش‌آفرینی چندجانبه در عرصه‌ی تحولات سیاسی و اجتماعی از سوی دیگر یکی از مهمترین دستاوردهای انقلاب و نظام اسلامی از زاویه‌ی بحث نهادسازی است.
بهره‌برداری از برکات این نهال پُرثمره‌ی انقلاب اما در گرو شناخت و قدرشناسی حقیقی نسبت به آن و برنامه‌ریزی و تلاش دائمی و همه‌جانبه برای ارتقای کمی و کیفی آن بوده و مستلزم توجه و تلاش عموم مردم و مسئولان امر است: «قدر این نماز را، هم آحاد مردم بدانند، هم بخصوص جوانهای عزیزمان بدانند، و هم آقایان ائمه‌ی جمعه‌ی محترم در سراسر کشور بدانند؛ آنها هم قدر این نماز را بدانند؛ این یک منبری است که نظیر آن دیگر وجود ندارد. کاری کنند که جاذبه‌ی نماز جمعه، جوانها و دلهای پاکیزه و مشتاق را به این سمت بکشاند و این کانون روزبه‌روز گرمتر شود.»[۱۱]
پی‌نوشت
[۱] - بیانات در دیدار اعضای ستادهای نمازجمعه ۰۵/۰۵/۱۳۸۱
[۲] - بیانات در خطبه‌های نمازجمعه ۰۸/۰۸/۱۳۷۷
[۳] - بیانات در مراسم بیعت ائمه‌ی جمعه ۱۲/۰۴/۱۳۶۸
[۴] - بیانات در مراسم بیعت ائمه‌ی جمعه ۱۲/۰۴/۱۳۶۸
[۵] - بیانات در دیدار اعضای ستادهای نمازجمعه ۰۵/۰۵/۱۳۸۱
[۶] - بیانات در جلسه پرسش و پاسخ دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر ۲۲/۱۲/۱۳۷۹
[۷] - بیانات در خطبه‌های نماز جمعه‌ی تهران ۲۳/۰۶/۱۳۸۶
[۸] - خطبه‌های نماز جمعه‌ی تهران ۱۹/۱۱/۱۳۶۹
[۹] - بیانات در خطبه‌های نمازجمعه ۰۸/۰۸/۱۳۷۷
[۱۰] - خطبه‌های نماز جمعه‌ی تهران ۲۹/۰۳/۱۳۸۸
[۱۱] - بیانات در خطبه‌های نماز جمعه‌ی تهران ۲۳/۰۶/۱۳۸۶