با تحولات ساختاری در نظام بین‌الملل در دوره جدید، ائتلاف‌ها و اتحادها از قواعدی متفاوت با گذشته تبعیت کرده‌اند. ایجاد شکاف یا کوشش برای هم‌گرایی، مجموعه‌ای از عوامل را در روابط بین‌الملل به کار می‌گیرد و نهادها از جمله این عوامل می‌باشند. آیسسکو که نهادی علمی، فرهنگی و آموزشی در جهان اسلام است مسئولیت وفاق‌بخشی و تقویت ارتباطات و همبستگی را در عرصه‌های مأموریتی خویش بر عهده دارد. در این مقاله، کارآیی این نهاد در زمینه مهندسی فرهنگی جهان اسلام بیان گشته است.
 
کشورهای اسلامی با جمعیتی بیش از یک میلیارد نفر و در وسعتی بیش از 31 میلیون کیلومترمربع بخش عظیمی از گستره کره زمین را در برگرفته، ولی در معادلات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هرگز جایگاه و شأن متناسب با خودشان را پیدا نکرده‌اند. طی دهه‌های گذشته تلاش‌های متعددی شده است تا کشورهای اسلامی با همکاری و تلاش جمعی بتوانند ضعف و ناتوانی خود را در سطح نظام بین‌المللی تا حدی رفع نمایند، ولی آن تلاش‌ها کمتر به نتیجه مطلوب و مورد نظر رسیده است. با تشکیل سازمان کنفرانس اسلامی در سال 1969 که در واقع عکس‌العملی در برابر تجاوزات روزافزون رژیم صهیونیستی به اماکن مقدسه اسلامی از جمله مسجدالاقصی در بیت‌المقدس بود، بسیاری از سیاستمداران و اندیشمندان کشورهای اسلامی تصور کردند که این سازمان بستری را فراهم خواهد کرد که در نهایت به وحدت جمعی کشورهای اسلامی خواهد انجامید، اما اقدامات سازمان نشان داد که در حل بسیاری از مشکلات سیاسی بین اعضا ناتوان است.
 
سازمان کنفرانس اسلامی طی بیش از سه دهه حیات خود نشان داده که اختلاف‌های سیاسی و عقیدتی بین اعضا آن قدر شدید است که در عرصه‌های سیاسی نمی‌توان چشم‌انداز روشنی ترسیم کرد. سازمان کنفرانس اسلامی در پی ‌ناکامی‌های خود تلاش کرد با تأسیس سازمان‌هایی در زمینه‌های اقتصادی، تجارت و حمل و نقل، حرکت در مسیر نزدیک ساختن ملل مسلمان را هموار سازد، اما نتایج به‌دست‌آمده خیلی مطلوب نبود. در آخرین اقدام، وزرای امورخارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی به این جمع‌بندی رسیدند که بهترین بستر برای نزدیک شدن مواضع کشورهای اسلامی، فعالیت در عرصه‌های فرهنگی و علمی است. به عبارت دیگر با وارد شدن از این مدخل، چشم‌انداز بهتر و مسیر سهل‌تر و مطمئن‌‌تری برای دستیابی به نتایج مشخص و مفید ایجاد خواهد گردید. به همین منظور سازمان آیسسکو در ژانویه 1981 تأسیس گردید. سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی اسلامی (آیسسکو) که زیرمجموعه سازمان کنفرانس اسلامی می‌باشد، عرصه مناسبی را فراروی کشورهای اسلامی قرار داده است که فعالیت‌های آن روز به روز چشمگیرتر می‌شود و در واقع زمینه‌ای شده است تا کشورهای اسلامی با همکاری در زمینه‌های فرهنگ، علوم و آموزش در جهت نزدیک‌سازی ملل مسلمان به یکدیگر تلاش نمایند.

در مقاله حاضر ابتدا به تاریخچه‌ای از شکل‌گیری، اهداف و اقدامات سازمان آیسسکو اشاره ‌شده و سپس مهم‌ترین اقدامات و فعالیت‌های این سازمان در زمینه‌های فرهنگ و هویت فرهنگی میان کشورهای عضو و همچنین اقلیت‌های مسلمان در سایر کشورها ذکر گشته است. 
 
سازمان آیسسکو و اهداف آن
مقر دائمی سازمان آیسسکو در رباط، پایتخت کشور مراکش (مغرب) است. هر یک از اعضای سازمان کنفرانس اسلامی می‌توانند به عضویت این سازمان درآیند. در حال حاضر 51 کشور اسلامی در این سازمان عضویت دارند. سپس به منظور مشخص کردن جایگاه اداری و اجرای آن، هیأت وزیران جمهوری اسلامی ایران «آیین‌نامه تشکیل و اداره کمیسیون ملی آیسسکو در ایران» را تصویب کرد.

اساسنامه سازمان آیسسکو با هدف تحکیم همبستگی، همکاری میان جوامع اسلامی در قالب اصول سعه صدر و ارزش‌های والای اسلام پایه‌ریزی گردید. در اساسنامه این سازمان دولت‌های عضو با اعتقاد به اسلام به عنوان دین سعه صدر، فرهنگی سازنده، تمدنی انسانی و شیوه‌ای برای زندگی؛ با تأکید بر اینکه اسلام به عنوان دین ارزش‌های معنوی، اخلاقی و فرهنگی و دین تمدن‌سازی که در ایجاد تمدن بشری و غنای آن بسیار حائز اهمیت است؛ با توجه به اهمیتی که اسلام به دانش و فراگیری علوم قائل است؛ با توجه به آرمان‌ها و آرزوهای قلبی امت مسلمان در دستیابی به همکاری، اتحاد و پیشرفت در قالب اصول رواداری اسلامی؛ با تعهد به ارتقای آموزش، علوم و فرهنگ برای حصول تفاهم متقابل، تحکیم دوستی، برادری و گسترش صلح میان مردم جهان؛ با تمایل به تحکیم گفتگوی ثمربخش میان فرهنگ‌ها برای دستیابی به هم‌زیستی تمدن‌ها که ضامن احترام به هویت فرهنگی همه ملل خواهد بود؛ با تصدیق اصول برابری، همبستگی و همیاری متقابل برای تحکیم همکاری و در نتیجه توسعه آموزش، علوم، فناوری فرهنگ و ارتباطات به طرق مقتضی، موافقت خود را نسبت به منشور سازمان اسلامی آموزشی، علمی و فرهنگی (آیسسکو) اعلام کرده‌اند.[1]

به طور کلی اهداف سازمان آیسسکو عبارتند از:
الف‌- تقویت و تحکیم همکاری بین کشورهای عضو در زمینه آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات.
ب- توسعه علوم کاربردی و استفاده از فناوری‌های پیشرفته در چارچوب ارزش‌ها و آرمان‌های متعالی و جاودانه اسلامی؛
ج- تحکیم تفاهم میان ملل مسلمان و کمک به تحقق صلح و امنیت جهانی از راه‌های مختلف به‌ویژه از طریق آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات.
د- ایجاد هماهنگی بین نهادهای تخصصی سازمان کنفرانس اسلامی در زمینه آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات، از یک طرف، و کشورهای عضو سازمان اسلامی (آیسسکو)، از طرف دیگر، برای تحکیم همبستگی اسلامی.
هـ- مبنا قراردادن فرهنگ اسلامی در برنامه‌های درسی کلیه سطوح و مقاطع آموزشی؛ و- تحکیم فرهنگ اصیل اسلامی و صیانت از استقلال تفکر اسلامی در مقابله با کلیه اشکال تهاجم فرهنگی و تمامی عوامل تحریف و حفظ ویژگی‌های اصلی تمدن اسلامی؛ ز- پاسداری از هویت اسلامی مسلمانان در کشورهای غیر مسلمان.

همچنین در اساسنامه سازمان آیسسکو اشاره شده است که برای تحقق اهداف فوق‌ از روش‌های ذیل استفاده خواهد شد:
الف‌- فعالیت در زمینه گسترش فرهنگ اسلامی و زبان قرآن کریم در سطح جهان میان ملل غیرعرب‌زبان از طریق همکاری با سازمان‌های علمی، فرهنگی و آموزشی اتحادیه عرب و سایر سازمان‌ها و نهادهای اسلامی برای برنامه‌ریزی و حمایت از طرح‌های مناسب؛
ب‌- حمایت از سازمان‌های فعال در امور آموزشی، علمی، فرهنگی و ارتباطات برای گسترش اهداف سازمان آیسسکو؛
ج- حمایت از دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها و مؤسسات دولتی و خصوصی متخصص در زمینه مطالعات قرآنی، زبان عربی و فرهنگ اسلامی و اصلاح برنامه‌های آموزشی، کتاب‌های درسی و روش‌های تدریس آن‌ها به منظور تحقق تکامل فرهنگی؛
د- تقویت مراکز و نهادهای تخصصی برای حمایت از فعالیت‌های علمی و آموزشی افراد، سازمان‌ها، انجمن‌های خیریه یا مراکز اسلامی فعال در ترویج فرهنگ اسلامی و تدریس قرآن کریم و زبان عربی، تشویق و حمایت تلاش‌های کشورهای عضو به تهیه برنامه‌های آموزشی، فنی و آموزش عملی و حمایت از این برنامه‌ها و نیز تشویق محققان و مبتکران مسلمان؛
هـ- کمک به دانشگاه‌های کشورهای اسلامی و غیراسلامی و تشویق آن‌ها به ایجاد کرسی‌ها، مؤسسات و گروه‌های مطالعات و فرهنگ اسلامی و برقراری همکاری مؤثر میان آن‌ها؛
و- ترویج کارهای تحقیقی و مطالعاتی برای توسعه و ارتقای آموزش در کشورهای اسلامی و القای ویژگی اسلامی به تمامی ابعاد تمدن، هنر و فرهنگ.
ز- برگزاری کنفرانس‌ها، سمپوزیوم‌ها و سمینارها و تشویق به تأسیس نهادهای آموزشی و علمی با همکاری دولت‌ها، سازمان کنفرانس اسلامی و مجامع و سازمان‌های فعال در زمینه‌های آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات. [2]
 
تدوین و اجرای استراتژی فرهنگی جهان اسلام
سازمان آیسسکو به منظور سامان‌دهی امور فرهنگی در سطح جهان اسلام تلاش کرد تا بتواند چارچوب خاصی را تهیه کند که مورد تأیید همه کشورهای اسلامی باشد، لذا از طریق تعامل فعال با اندیشمندان و متخصصان فرهنگی اسلامی، پیش‌نویس سند استراتژی فرهنگی جهان اسلام را تهیه و به اولین اجلاس وزرای فرهنگ کشورهای اسلامی تقدیم کرد. بر همین اساس، فعالیت‌های مشترک کشورهای اسلامی در زمینه فرهنگی، با تصویب «استراتژی فرهنگی جهان اسلام» از سوی ششمین کنفرانس سران اسلامی، در دسامبر 1991، در داکار (سنگال) آغاز شد که بر اساس معیارهای علمی، ‌سیاسی و فرهنگی، ‌فتح تازه‌ای در عرصه تلاش‌های فرهنگی اسلامی بود. مسئولیت تهیه و پیگیری این استراتژی بر عهده سازمان آیسسکو بود. در واقع این سند تحکیم‌بخش اهداف وحدت اسلامی از جمله وحدت عقیده، دیدگاه‌ها، هدف و سرنوشت بوده و هست. استراتژی فرهنگی جهان اسلام، که بر هویت تمدنی-اسلامی تأکید دارد، وابستگی و پیوستگی امت اسلامی را با ریشه‌ها، ارزش‌ها و بنیادهای خود عمق می‌بخشد و سیاست همبستگی اسلامی را از نظر فلسفی، ‌اعتقادی، رفتاری و نیز از لحاظ روش‌ها، ‌شیوه‌ها و ابزارها تحکیم می‌کند.

هدف از این استراتژی رهایی از سلطه فرهنگی بیگانه و ایستادگی در برابر خطرهایی است که هویت فرهنگی اسلام را تهدید می‌کند. [3] هماهنگی و همکاری میان مؤسسات و سازمان‌های اسلامی و جهانی مشترک؛ تأکید بر همبستگی اسلامی و روح اسلام در رهنمودهای فرهنگی؛ اجرای پروژه‌های بزرگ فرهنگی همچون دایره‌المعارف، برنامه‌های ترجمه، ‌تحقیق در آثار کلاسیک، برقراری هماهنگی در مواضع کشورهای اسلامی در محافل بین‌المللی به منظور تضمین دفاع مؤثر از مسائل و منافع امت اسلامی از جمله حمایت از مقدسات و دفاع از حقوق اقلیت‌های مسلمان [4] از جمله شیوه‌های مهم برای تحقق این هدف می‌باشد که در سند استراتژی فرهنگی جهان اسلام به آن‌ها اشاره شده است.

در هر حال با عنایت به سند استراتژی فرهنگی جهان اسلام یکی از وظایف مهم آیسسکو فعالیت در زمینه فرهنگ و ارتباطات است که بر استحکام هویت فرهنگی جهان اسلام برای رویارویی با استانداردهای فرهنگی تحمیل‌شده توسط فرایند جهانی‌سازی لجام‌گسیخته تأکید دارد.

به طورکلی سازمان آیسسکو در زمینه فرهنگ و ارتباطات 4 هدف اصلی را دنبال می‌کند:
1. نوسازی فرهنگ اسلامی در تهذیب تمدن بشری؛
2. ترویج اصل تنوع فرهنگی در قالب گفتگوی تمدن‌ها، فرهنگ‌ها و ادیان؛
3. اهمیت بخشیدن به سهم فرهنگ اسلامی در توسعه پایدار؛
4. تقویت توانایی کشورهای عضو در زمینه اطلاعات و فناوری ارتباطات در جهت توسعه پایدار. [5]
در هر حال سازمان آیسسکو در پرتو اهداف فرهنگی خود تلاش می‌کند تا ضمن از بین بردن اطلاعات نادرست در مورد اسلام و مسلمانان در رسانه‌های گوناگون خبری در دنیای غرب، هویت فرهنگی اسلامی را تقویت و مبانی مستحکمی برای هم‌زیستی با دیگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها تدوین کند.
 
بیانیه تنوع فرهنگی اسلامی
سازمان آیسسکو با مصوب نمودن «بیانیه تنوع فرهنگی اسلامی» در چهارمین اجلاس وزرای فرهنگ کشورهای اسلامی در الجزایر (دسامبر 2004)، ضمن به رسمیت شناختن همه فرهنگ‌ها، بر ضرورت تعامل فعال با دیگر تمدن‌ها تأکید کرد. در ماده 4 این بیانیه آمده است که «فرهنگ اسلامی به عنوان سرمایه‌های تاریخی، فرهنگ پیشرفت، خلاقیت، دانش و عمل بوده و همواره به تنوع احترام گذاشته و با آن‌ها مراوده داشته است. تنوع فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف و هم‌زیستی آن‌ها در جهان بزرگ اسلام، علی‌رغم زبان‌ها، فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف، بهترین گواه تاریخی برای فرهنگ گفتگو و سعه صدر است که اسلام همواره در برهه‌ها و اعصار مختلف خواستار آن بوده است.» در بیانیه تنوع فرهنگی، به ضرورت تعامل کشورهای اسلامی و به‌طور کلی فرهنگ و تمدن اسلامی با دیگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها اشاره گشته و به برداشت صحیح اسلامی از حقوق بشر و فرهنگ عدالت و صلح تأکید شده است.
«ملل مسلمان بار دیگر همچون همیشه پایبندی خود را به فرهنگ عدالت، صلح و سعه صدر اعلام می‌دارند... صلح در واقع متضمن احترام به حقوق بشر، عزم و اراده واقعی و جمعی به هم‌زیستی بر اساس ارزش‌های مشترک انسانی و رعایت حقوق بشر برای صیانت از هویت، فرهنگ‌ها و تمدن‌های مربوط است که به نوبه خود به غنای میراث فرهنگی و تمدنی همه افراد بشر خواهد انجامید.» [6]
 
محورهای مهم مورد تأکید آیسسکو در مهندسی فرهنگی جهان اسلام
سازمان آیسسکو با مبنا قرار دادن استراتژی فرهنگی جهان اسلام، استراتژی نحوه اجرای فرهنگ اسلامی در غرب، استراتژی استفاده از توانایی مسلمانان در غرب، استراتژی تقریب مذاهب اسلامی، بیانیه اسلامی تنوع فرهنگی و همچنین با برگزاری کنفرانس‌ها و همایش‌های فرهنگی بین‌المللی، تلاش نموده است در جهت تقویت هویت اسلامی میان کشورهای اسلامی حرکت نماید. برای تحقق این هدف مهم، سازمان فوق کلیه فعالیت‌ها و برنامه‌های فرهنگی خود را حول موضوعات اساسی ذیل تنظیم و اجرا می‌نماید:
 
1. هویت فرهنگی اسلامی و تنوع فرهنگی:
تقویت هویت فرهنگی اسلامی در رأس اهداف سازمان آیسسکو قرار دارد، به‌طوری‌که عمده برنامه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی این سازمان با هدف افزایش آگاهی درباره اهمیت هویت فرهنگی است. این فعالیت‌ها و برنامه‌ها همچنین به تقویت هویت فرهنگی امت اسلام کمک کرده است. جهت‌گیری جدید این هدف ایجاد هویت فرهنگی اسلامی از طریق تنوع فرهنگی است. این مقوله از یک‌سو پاسخی به توصیه‌های بیانیه اسلامی تنوع فرهنگی، مصوب چهارمین اجلاس وزرای فرهنگ کشورهای اسلامی، و از سوی دیگر بیان واقعیت فرهنگ اسلام می‌باشد که به خودی خود به روی جهانیان باز است. اصول فرهنگ اسلامی از قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم (ص) نشأت می‌گیرد که هر دو این نیز به روی فرهنگ‌های دنیا گشوده است. بنابراین، ارتباط و تعامل متقابل با سایر فرهنگ‌ها یکی از اصول و اهداف اصلی فرهنگ اسلامی است.

در واقع، ماده 4 بیانیه اسلامی تنوع فرهنگی تأییدی بر سهم تمدن و فرهنگ اسلامی در تقویت تنوع فرهنگی جهانی است. سازمان آیسسکو بر آن است تا بر مسأله فوق از طریق دو ویژگی شاخص فرهنگ اسلامی، یعنی میراث معنوی با یکپارچگی اجزای ثابت و چندگانگی الگوهای معنوی و میراث مادی با بازتاب تعامل خلاق میان تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، تأکید کند. سازمان آیسسکو در چارچوب این موضوع، برنامه‌ها و فعالیت‌هایی را تهیه کرده است که سهم تمدن اسلامی در تقویت تنوع فرهنگی را به نمایش بگذارد. این موضوع از طریق بزرگنمایی الگوهای معنوی آن در سطح شخصیت‌های صاحب‌نام و نهادهای فکری اسلامی تحقق می‌یابد. سازمان همچنین بر حفظ میراث کتبی و شفاهی تأکید می‌کند و تلاش بیشتری بر موزه‌های جهان اسلام و اهمیت بخشیدن به جنبه‌های زیباشناسی و انسانی آثار اسلامی مبذول کرده است و کوشش می‌کند از اماکن تاریخی اسلامی پشتیبانی نماید.

در واقع علل توجه سازمان آیسسکو به تقویت هویت اسلامی و تأیید تنوع فرهنگی پاسخ به مشکلات مختلف و‌ از جمله پیامدهای جهانی شدن، تهاجم گسترده علیه اسلام و فرهنگ اسلامی است. نیاز جهان اسلام در این برهه از تحولات بین‌المللی، ارزیابی هویت خود و دفاع از آن و آگاهی از مزایای این هویت فرهنگی، احساس غرور از این فرهنگ و صیانت از آن در مقابل از هم‌گسیختگی و ضعف است. سازمان آیسسکو برای تقویت هویت اسلامی و تأیید تنوع فرهنگی، فعالیت‌های خود را در دو حوزه ذیل انجام می‌دهد:

الف- میراث معنوی اسلامی: سازمان آیسسکو به میراث معنوی اسلامی، به عنوان مهم‌ترین شاخص فرهنگ اسلامی که شامل ارزش‌های تمدنی امت اسلام و خلاقیت تاریخی آن در زمینه‌های مختلف علوم و دانش است، توجه ویژه‌ای دارد که همه این موارد در میلیون‌ها سند قدیمی و کتاب‌های باارزش خطی مستند گردیده و در سراسر جهان اسلام پراکنده شده است. این سازمان همچنین فرهنگ عامه و سنتی و محصول مراکز و نهادهای علمی تاریخی را با هم مرتبط می‌سازد؛ مراکز و نهادهایی اوج خلاقیت اسلامی و پرورش متفکران بنام مسلمان را شاهد بوده‌اند که میراث فرهنگ اسلامی را بنا نهاده، آن را گسترش داده و امکان بهره‌گیری از علوم را برای همه ملل فراهم کرده‌اند.

در مورد اسناد قدیمی و کتاب‌های خطی باارزش باید گفت که سازمان آیسسکو به شناسایی، طبقه‌بندی، بررسی و مطالعه آن‌ها توجه بسیاری دارد. به علاوه، در قالب محور میراث مادی نیز برنامه مستقلی به مرمت و نگهداری این اسناد و کتاب‌ها اختصاص خواهد یافت. همچنین سازمان آیسسکو با معرفی شخصیت‌های صاحب‌نام مسلمان، نهادهای فرهنگی و کمک فکری آن‌ها به تمدن جهان در نظر دارد نقش فرهنگی و تمدنی این نهادها و کمک‌های فکری این شخصیت‌ها را در پیشرفت تمدن جهانی نشان دهد. این امر از طریق تهیه کاتالوگ، بانک اطلاعات و فهرست راهنما و انتشار آن‌ها از طریق اینترنت و با برگزاری همایش‌ها، سمینارها و نشست‌ها تحقق می‌یابد. سازمان آیسسکو، با عنایت به مندرجات بیانیه اسلامی تنوع فرهنگی در مورد حفظ آداب و رسوم شفاهی و توسعه فرهنگ عامه در جهان اسلام، که هر دو از عوامل اصلی هویت و مشروعیت فرهنگی ملل مسلمان به شمار می‌آیند، تلاش می‌کند از مراکز تخصصی تحقیقاتی برای انجام دادن مطالعات و تحقیقات در زمینه آداب و رسوم شفاهی و فرهنگ عامه در جهان اسلام بهره گیرد. سازمان همچنین از مراکز یا دشده در گردآوری آداب و رسوم شفاهی و مستندسازی آن با استفاده از ابزارهایی جدید و کمک‌های مالی و فنی حمایت می‌کند. این سازمان همچنین دست‌اندرکاران ذی‌ربط کشورهای عضوی را هدایت خواهد کرد که پایتخت کشورهایشان به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام انتخاب شده است تا در برنامه‌های بزرگداشت پایتخت فرهنگی خود، برگزاری جشنواره‌های آداب و رسوم شفاهی و فرهنگ عامه را بگنجانند.

بازنویسی بعضی از شاهکارهای میراث معنوی اسلامی به زبان ساده و چاپ مجدد آن‌ها به صورت نسخه‌های رایج در قطع‌های مختلف، و اعطای جایزه آیسسکو به بهترین ناشر میراث معنوی اسلامی از دیگر اقدامات این سازمان برای نوسازی میراث معنوی اسلامی است.
ب- میراث مادی اسلامی: سازمان آیسسکو توجه خود به میراث مادی اسلامی را به صورت مستندسازی‌، نگهداری و مرمت آثار تاریخی، آموزش کارکنان متخصص، مدیریت موزه‌ها با استفاده از فناوری‌ اطلاعات و تلاش برای بازگرداندن آثار سرقت‌شده فرهنگ اسلامی انجام می‌دهد. از آنجا که بناهای تاریخی اسلامی ویژگی‌های معماری و هنری خاصی دارند که آن‌ها را در جایگاه ویژه‌ای میان آثار مشابه سراسر جهان قرار می‌دهد، سازمان آیسسکو تلاش می‌کند در دستورالعمل‌های پی در پی خود توجه ویژه‌ای به آن‌ها مبذول نماید. از دیگر فعالیت‌های سازمان آیسسکو در زمینه میراث مادی اسلامی، مرمت کتاب‌های خطی است که در این زمینه علاوه بر حفظ محتوای علمی و آموزشی این کتاب‌ها ‌تأیید، دسته‌بندی، مستندسازی و مطالعه آن‌ها، در قالب محور «میراث فرهنگی و تمدنی: اصالت و تجدد»، بر جنبه‌های فیزیکی آن‌ها نیز توجه خواهد داشت.

علاوه بر این، سازمان آیسسکو در جهت حمایت از موزه‌ها و اشیای عتیقه به عنوان بخشی از میراث مادی اسلامی تأکید ویژه‌ای بر معرفی فناوری‌های جدید مدیریت موزه‌ها در کشورهای عضو انجام می‌دهد و طی این فعالیت‌ها نرم‌افزارهای تهیه شده از سوی سازمان در اختیار موزه‌ها قرار می‌گیرد و کارکنان موزه‌ها نیز برای استفاده از این نرم‌افزارها به منظور مستندسازی،‌ ثبت فهرست اشیا، عکاسی و حفظ محتوای تاریخی این موزه‌ها تحت آموزش قرار می‌گیرند.
این سازمان در خصوص حفظ اموال فرهنگی اسلامی از گزند غارت، تخریب و جعل، به تلاش خود برای بازگرداندن اموال فرهنگی مسروقه کشورهای عضو ادامه خواهد داد. این امر از طریق مبارزات مداوم، آگاهی‌بخشی درباره این اموال فرهنگی در معرض خطر یا تخریب با استفاده از نرم‌افزارهای جدید، اینترنت، بانک‌های اطلاعاتی و مستندسازی بصری آثار تاریخی در موقعیت‌های جدید و اصلی آن‌ها تحقق می‌یابد.

سازمان آیسسکو همچنین برای صیانت اماکن تاریخی اسلامی در نظر دارد طرح جدیدی برای تهیه فهرست میراث اسلامی به منظور ثبت همه محل‌های تاریخی اسلامی و حفظ و نگهداری آن‌ها تدوین کند. این طرح به پنجمین اجلاس وزرای فرهنگ کشورهای اسلامی که در سال 2007 برگزار می‌شود، تقدیم خواهد شد. 
 
2. تنوع فرهنگی و گفتگوی تمدن‌ها:
همان گونه که در راهبرد فرهنگی جهان اسلام و برنامه عمل میان مدت (2001ــ2009) سازمان آیسسکو تأکید شده است، امروزه هیچ فرهنگی نمی‌تواند در انزوا به سر برد. در حقیقت، تنوع فرهنگی و تعامل بین فرهنگ‌ها و ملت‌ها واقعیتی مسلم است. بر همین اساس سازمان آیسسکو در برنامه‌های عمل 2001ــ2003 و 2004ــ2006 و 2007ــ2009 به ارتقای گفتگوی میان فرهنگ‌ها توجه ویژه‌ای نموده است. از دیدگاه این سازمان، گفتگو باید بر پایه‌ای استوار، احکام دقیق، احترام متقابل، برابری، عدالت و اجتناب از تعصبات و نفرت بنا گذارده شود. بر این اساس، سازمان در چارچوب برنامه‌های عمل و همکاری با سازمان‌های اسلامی، بین‌المللی و عرب اقداماتی را انجام داده است که این اقدامات عبارتند از برگزاری نشست‌ها، سمپوزیوم‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی، انجام دادن مطالعات ویژه مربوط به گفتگوهای بین ‌اسلامی، تقویت جایگاه مسلمانان در ساختن فرهنگ جهانی و انتشار نوشته‌های ارزشمند در این خصوص.

اساساً سازمان‌دهی گفتگوی بین کشورهای ‌اسلامی، همبستگی اسلامی در حوزه‌های فرهنگ را تقویت خواهد کرد. این مهم از طریق اجرای «راهکار تقریب مذاهب اسلامی» و سازوکارهای اجرایی آن و همچنین راهکار همبستگی فرهنگی اسلامی ممکن است. همچنین این سازمان از جوامع و اقلیت‌های مسلمان خارج از کشورهای اسلامی حمایت می‌کند. هدف از این فعالیت حمایت از موضوعات مربوط به مسلمانان و بهره‌برداری از مهاجران اندیشمند اسلامی برای کاهش فاصله تمدن، فرهنگ و علم بین مسلمانان و سایر ملت‌هاست. 
الف‌- تقویت تنوع فرهنگی در جهان اسلام: در کلیه برنامه‌های فرهنگی سازمان آیسسکو، مباحث مربوط به تنوع فرهنگی درون جهان اسلام مورد توجه قرار می‌گیرد. هدف از این کار به تصویر کشیدن تنوع فرهنگ‌ها و چشم‌اندازهای طبیعی جهان اسلام است. بدون تردید تنوع حقیقتی آشکار است، اما رسمیت آن هنوز در سراسر دنیا به صورت اهداف و ابزار اجرایی در سطوح مورد نیاز عملی نشده است.
بنابراین ضرورت تأکید بر تنگناهای تمدنی و فرهنگی فرا روی کشورهای عضو نیازمند ایجاد یک فرهنگ اسلامی است که در اصول و اهداف متعالی یکسان است، اما دارای شعب فرهنگی متنوعی است که همگی از یک فرهنگ اسلامی واحد نشأت می‌گیرند. در حقیقت،‌ پذیرش اصل «بده-بستان» در سطوح درونی و بیرونی بدون نفی ارزش‌ها و ویژگی‌های بارزی که ساختار فرهنگ اسلامی را تشکیل می‌دهند، ضرورت دارد. بدون تردید تمدن اسلامی دارای وحدت است، اما به لحاظ فقه و حقوق، نوسازی و احترام به آرا و عقاید دیگران متنوع می‌باشد.
به منظور دستیابی به این اهداف، برنامه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی، سازمان آیسسکو بر تداوم تلاش‌ها برای اجرای راهکار فرهنگی جهان اسلام و تقریب مذاهب اسلامی و ساز و کارهای اجرایی آن، همچنین بیانیه اسلامی تنوع فرهنگی تأکید خواهد نمود.

برای دستیابی به این اهداف، ایجاد فرهنگی باز که نسبت به وحدت ریشه‌ها و اهداف خود اطمینان دارد و به روی خود و دیگران باز است، ضرورت دارد. این برنامه‌ها و فعالیت‌ها همچنین به دنبال اجرای راهکار همبستگی فرهنگی اسلامی هستند که در چارچوب برنامه عمل قبلی برای حمایت از تمامی اشکال همبستگی و مشارکت بین ملت‌ها و مؤسسات اسلامی جهان از طریق گفتگو و همبستگی فرهنگی میان مسلمانان ایجاد شده است. هدف از این همبستگی حصول اطمینان از کمک اغنیاء به فقرا، کمک اراده‌های قوی به اراده‌های ضعیف و افراد توانمند به ناتوان‌هاست، بدین ترتیب ارزش‌های امت اسلامی تحقق خواهد یافت؛ امتی که اعضای آن همانند آجرهای یک بنای باشکوه از یکدیگر حمایت می‌کنند. نقش تنوع فرهنگی از طریق اجرای توصیه‌های بیانیه اسلامی تنوع فرهنگی تقویت می‌شود.

برنامه وحدت و تنوع فرهنگ اسلامی: این برنامه پس از تصویب بیانیه اسلامی تنوع فرهنگی، که به عنوان سند مرجع این حوزه از آن استفاده می‌شود،‌ طراحی شده است. در واقع ارزش این برنامه در این نکته پنهان است که وحدت را با ابعاد و اهداف آن و تنوع را به عنوان حقیقتی منشعب از وحدت با یکدیگر جمع می‌کند. هدف از این برنامه دستیابی به امنیت فرهنگی برای جهان اسلام در سایه تغییرات بین‌المللی و تنگناها و مسائل کنونی است. به منظور دستیابی به این هدف، فعالیت‌های این برنامه بر تداوم تلاش‌هایی تأکید دارد که برای اجرای راهکار فرهنگی جهان اسلام و سازوکارهای اجرایی آن انجام شده است. این امر از طریق توصیه‌ها و رهنمودهای شورای مشورتی اجرای راهکار فرهنگی جهان اسلام دست‌یافتنی است. این برنامه به ایجاد یک فرهنگ بشری برای امت اسلامی و ایجاد یک فرهنگ قدرتمند، باز و یکپارچه کمک می‌کند و در واقع به حراست از هویت فرهنگی منجر می‌گردد.
گفتگوی فرهنگی و همبستگی میان مسلمانان: فعالیت‌های این برنامه بر ترسیم عوامل همبستگی و گفتگوی میان مسلمانان از طریق راهبرد تقریب مذاهب اسلامی و پیش‌نویس راهبرد همبستگی فرهنگی اسلامی تأکید می‌نماید. راهبرد تقریب مذاهب اسلامی به سمت وحدت هدایت شده است، حال آنکه پیش‌نویس راهبرد همبستگی فرهنگی اسلامی حول محور تنوع است. هر دو استراتژی موضوع امت اسلامی را مد نظر دارد.

به منظور اجرای این برنامه، سازمان آیسسکو سازوکارهای جدیدی درباره گفتگو و همبستگی فرهنگی اتخاذ می‌نماید. سازوکارهایی نظیر سازمان‌دهی اردوهای کودکان و جوانان، سمپوزیوم‌های بین‌المللی با ویژگی‌ تنوع فرهنگی، و سازمان‌دهی سفرهای زیارتی برای کودکان مسلمان به کشورهای اسلامی از این نوع است. همچنین سازمان به تولید مطالب و مستندات سمعی و بصری که نشان‌دهنده ابعاد وحدت و تنوع در جهان اسلام است، اقدام می‌نماید. فعالیت‌های این برنامه همچنین مشتمل بر تحکیم روابط میان دانشمندان اسلامی (علما)، مؤسسات دانشگاهی، مراکز فرهنگی و سایر گروه‌ها به منظور غنی‌سازی گفتگو و تقویت همبستگی در توسعه فعالیت‌های فرهنگی اسلامی است. هدف از این فعالیت کیفیت‌بخشی به اقدامات فرهنگ اسلامی برای رهبری تولیدات، انتشارات و توزیع، به‌دست‌آوردن قدرت رقابت و توان محافظت از هویت فرهنگی در مقابل تمام اشکال سیطره، تأثیرگذاری ماهرانه و ظریف و استانداردسازی برنامه‌ریزی‌شده سلایق، افکار، احساسات و رفتارهاست. این گونه فعالیت‌ها از نگارش زبان‌های ملل مسلمان با الفبای قرآنی و تهیه فرهنگ‌های لغت مختلف به زبان‌های ملل مسلمان و همچنین ترجمه شاهکارهای اسلامی به آن زبان‌ها به منظور ارتقای همبستگی در میان مسلمانان و حفظ وحدت و هویت آنان حمایت می‌نماید. 

 اجرای بیانیه اسلامی تنوع فرهنگی: فرهنگ اسلامی، همان‌گونه که از تاریخ و حقایق کنونی نیز نمایان است، فرهنگی است که دانش، کار، توسعه و احترام به تفاوت‌ها و به رسمیت شناختن تنوع را ستایش می‌کند. این فرهنگ، با انسان‌ها صرف نظر از دین و نژاد آن‌ها با بردباری، آزاداندیشی و روشنفکری رفتار می‌کند. سازمان آیسسکو فعالیت‌های مربوط به تنوع فرهنگی را از طریق تولید و توزیع اسناد و مستنداتی آغاز کرده که نشان‌دهنده آداب و رسوم و هنرهای مسلمانان و جشن‌های مذهبی آنان است. به علاوه، کتب و تحقیقات گوناگونی توسط سازمان در خصوص ابعاد مختلف فرهنگ و تمدن اسلامی در کشورهای عضو منتشر شده است که به نمایاندن تنوع فرهنگی و غنای فکری، معماری، هنری و ادبی مسلمانان کمک می‌کند. به منظور اجرای دستورالعمل‌های برنامه میان مدت 2001ــ2009، که بر گسترش اجرای فعالیت‌های تنوع فرهنگی و در عین حال احترام به ویژگی‌های فرهنگی مسلمانان، از طریق مشارکت همگان در جهت منافع همگان تأکید می‌نماید، سازمان در نظر دارد فعالیت‌های گوناگونی در چارچوب این برنامه برای غنی ساختن تنوع و تقویت مشارکت خود در توسعه همه‌جانبه و پایدار انجام دهد. این هدف از طریق اهدای جوایز و پاداش به مؤسسات و افرادی تحقق خواهد یافت که در این حوزه فعالیت می‌نمایند و از طریق سازمان‌دهی کاروان‌های فرهنگی، نمایشگاه‌های هنری و همکاری فشرده با کانال‌های ماهواره‌ای و شبکه‌های الکترونیکی برای به تصویر کشاندن تنوع فرهنگی کوشش می‌نمایند.

این فعالیت همچنین از طریق تشویق به ترجمه و انتشار شاهکارها و آثار ادبی در خصوص اندیشه‌ها، هنرها، ادبیات و معماری اسلامی، بسترسازی تولید مشترک برنامه‌های تلویزیون، مطالعات میدانی و مستندسازی در خصوص تنوع فرهنگ اسلامی و کمک‌های مختلف آن به غنی‌سازی تمدن بشری و افزایش گفتگو، تفاهم و همسویی بین تمدن‌ها و افزایش پروژه‌های علمی و مطالعات فنی انجام خواهد شد که هدف آن ترویج استفاده از تقویم هجری برای ترسیم تنوع فرهنگ اسلامی است.
ب- فعالیت‌های فرهنگی اسلامی در غرب: سازمان آیسسکو به منظور توجه کافی به مسلمانان در غرب، دو راهبرد تدوین کرده است که عبارتند از:

1. راهبرد نحوه اجرای فرهنگ اسلامی در غرب؛ [7]
2. راهکار بهره‌گیری از استعدادهای مسلمان مقیم غرب.[8]
سازمان آیسسکو در اجرای «استراتژی نحوه اجرای فرهنگ اسلامی در غرب»، حمایت از مؤسسات اسلامی خارج از جهان اسلام و هماهنگ ساختن فعالیت‌ها و یکسان‌سازی پیام آن‌ها را در دستور کار خود قرار داده است، به طوری که بتوانند مدافع مسلمانان باشند و بدون نفی قوانین کشورهای میزبان و اصول اسلام از حقوق آنان دفاع کنند. همچنین کودکان مسلمان در غرب با توجه به یکپارچه‌سازی فرهنگی مورد توجه این سازمان هستند. به علاوه، تلاش‌های ویژه‌ای برای حصول اطمینان از احترام مقامات کشورهای میزبان به اعتقادات مسلمانان انجام می‌دهد. افزون بر این، سازمان از این مؤسسات اسلامی حمایت می‌کند تا در پاسخ به ادعای کذب علیه اسلام، چهره راستین اسلام و مسلمانان را اعاده کند. در این خصوص، سازمان به منظور اجرای فعالیت‌های فرهنگی در غرب و توسعه سازوکارهای اجرایی آن «شورای عالی آموزش و پرورش و فرهنگ در غرب» [9] را تشکیل داده است. این شورا تشکلی است که برای برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی در غرب از طریق هماهنگی بین مراکز فرهنگی ایجاد شده است. همچنین این شورا به مسائل و مشکلات مسلمانان خارج از دنیای اسلام، به ویژه مسائل مذهبی، آموزشی و اجتماعی و زندگی فرهنگی آنان رسیدگی می‌کند.
سازمان در اجرای رسالت خود جلسات گوناگونی را با حضور رؤسای مراکز و انجمن‌های فرهنگی در اروپا، امریکای لاتین، کشورهای حوزه کارائیب و آسیا برگزار می‌نماید. سازمان فعالیت در این مسیر را با تشریک مساعی مؤسسات جامعه مدنی غربی و دانشگاه‌ها ادامه می‌دهد تا آنان را نسبت به همکاری با مؤسسات فرهنگی اسلامی خارج از جهان اسلام ترغیب نماید. سازمان برنامه را با مجموعه‌ای از سمپوزیوم‌هایی آغاز نموده که در شهرهای «لیل» فرانسه و «بندر جنوا»ی ایتالیا به دلیل انتخاب آن‌ها به عنوان پایتخت‌های فرهنگی اروپا در سال 2004 برپا کرده است و به منظور ایجاد پیوند بین مؤسسات فرهنگی اسلامی با سایر مؤسسات غربی تلاش می‌نماید تا تبلیغات رسانه‌ای مخدوش‌کننده تمدن اسلامی را خنثی سازد و تحریفات موجود در کتب درسی غربی را بر طرف کند.

سازمان همچنین تعدادی از کتاب‌های برگزیده اسلامی را به بعضی از زبان‌های اروپایی ترجمه می‌نماید تا مورد استفاده مسلمانان در کشورهای غربی قرار گیرد و همچنین اردوهایی تابستانی را برای کودکان مهاجر در کشورهای عضو برگزار می‌کند. سازمان علاوه بر موارد فوق از برگزاری کنفرانس‌ها، نمایشگاه‌های کتاب و نمایشگاه هنر، آداب و رسوم و سایر ابعاد تمدن اسلامی در جهت منافع مهاجران مسلمان حمایت خواهد نمود.[10] سازمان آیسسکو به منظور اجرای «راهکار بهره‌گیری از استعدادهای مسلمان مقیم غرب» توجه ویژه‌ای به بهره‌برداری از توانایی‌های مسلمانان مهاجر، ایجاد بانک اطلاعات و هماهنگی اقدامات بین آنان و کشورهای عضو از طریق گسترش همکاری و مشارکت با مؤسسات تحقیقاتی علمی در کشورهای توسعه‌یافته مبذول کرده است تا بدین وسیله در زمان، انرژی و منابع صرفه‌جویی نماید و از تلاش‌های موازی اجتناب و از دستاوردهای شبکه‌های موجود استفاده کند.
همچنین سازمان آیسسکو برای متشکل کردن و تقویت ارتباطات و پیوندهای متخصصان مسلمان در غرب طرح اجرایی «راهکار بهره‌گیری از استعدادهای مسلمان مقیم غرب» را تدوین نمود و در چهارمین اجلاس وزرای فرهنگ کشورهای اسلامی در سال 2004 به تصویب رسانید. سازمان آیسسکو با تدوین این طرح اجرایی درصدد است تا:

1. رابطه‌ها و پیوندهای میان متخصصان مسلمان در غرب و کشورهای موطنشان را درجهت بهره‌مندی از تخصص آن‌ها در توسعه طرح‌ها تقویت و تحکیم کند؛
2. متخصصان مسلمان را برای کمک به تقویت پل گفتگوی تمدن‌ها و هم‌زیستی مسلمانان و جهان غرب و به منظور افزایش همکاری‌های بین‌المللی و صلح جهانی ترغیب کند؛
3. اطلاعات جامعی را درباره متخصصان مسلمان در غرب در رشته‌های مختلف گردآوری کند؛
4. متخصصان مسلمان در غرب را به علاقه‌مندی عمیق به کشورهای زادگاه خود و صرف تخصص خود در جهت منافع امت اسلام تشویق کند؛
5. به مسأله گسترده فرار مغزها به غرب پایان دهد. [11]
در این طرح، ضمن شناسایی استعدادهای مسلمانان مقیم غرب، نحوه بهره‌گیری از توان و تخصص آن‌ها بررسی شده است. در چارچوب این طرح برنامه‌های ذیل مورد توجه واقع شده است:
تشکیل هیأت علمی استعدادهای مسلمان مقیم غرب؛ سهم استعدادهای مسلمان مقیم غرب در توسعه همه‌جانبه جهان اسلام؛ حمایت از طرح‌های ملی استعدادهای مسلمان مقیم غرب؛ ارتباطات علمی با استعدادهای مسلمان مقیم غرب؛ سهم استعدادهای مسلمانان غرب در شفاف‌سازی سیمای اسلام در رسانه‌های غربی؛ ایجاد شبکه‌های عمومی استعدادهای مسلمان مقیم غرب. [12]
ج- گفتگو و اتحاد میان تمدن‌ها: به منظور کاربرد قطعنامه‌های دهمین اجلاس سران اسلامی (پوتراجایا، مالزی، اکتبر 2003)، ‌و سی‌ویکمین نشست اجلاس اسلامی وزرای خارجه (استامبول، ژوئن 2004) در خصوص «بیانیه جهانی گفتگوی تمدن‌ها»، وظیفه تنظیم دستورالعمل‌های راهبردی گفتگوی تمدن‌ها به سازمان آیسسکو محول گردید. به همین منظور سازمان بخش در خور توجهی از فعالیت‌های فرهنگی خود را به انجام دادن گفتگو میان فرهنگ اسلامی و سایر فرهنگ‌ها به منظور تقویت تفاهم و احترام متقابل بین مردم دنیا و دستیابی به صلح پایدار و توسعه همه‌جانبه اختصاص داده است، به‌طوری‌که هر ساله برنامه‌ها و فعالیت‌هایی را برای تقویت تعامل و همکاری با سایر فرهنگ‌ها و باز بودن به روی آن‌ها اجرا می‌نماید. در این خصوص، سازمان با سایر مؤسسات فعال، در زمینه گفتگوی تعاملی، به منظور دستیابی به هم‌نظری بین‌المللی برای دستیابی به اتحاد تمدنی، توسعه مثبت از طریق بارش آرا و نظریات و تکمیل آن‌ها همکاری می‌کند. به علاوه، سازمان فعالیت‌های جدیدی را در جهت این گفتگوی تعاملی در خصوص مباحث فرهنگی و سایر مسائل برنامه‌ریزی می‌کند. این‌گونه فعالیت‌ها شامل سازمان‌دهی نشست‌ها در خصوص مباحث خاص،‌ حمایت از انتشار آثار جهانگردان معروف، سازمان‌دهی نمایشگاه‌ها، جشنواره‌ها و کاروان‌ها به منظور گسترش ارتباط میان افراد مختلف است که همگی با هدف تبادل و مقایسه تجارب بشری به منظور دستیابی به درک و تفاهم متقابل انجام می‌شود.
علاوه بر این، سازمان با عنایت به «تعهدنامه رباط» و «بیانیه تونس درباره همبستگی تمدن‌ها» [13] کارگاه‌ها و نشست‌های متعددی در جهت اجرایی نمودن آن‌ها برگزار کرده است.

د- گسترش پروژه‌های تعامل فرهنگی از دیدگاه اسلامی: در چارچوب اهمیتی که سازمان آیسسکو برای طرح‌های تعالی تمدن‌ها قائل است، این محور جهش و تغییر کیفی بزرگی را در کار سازمان نشان داده است، به‌طوری‌که وجه مشترک همه این طرح‌ها، پویایی آن‌هاست؛ چرا که علاوه بر تنوع و غنا بر وحدت و کمال نیز تأکید می‌کنند. یکی از پروژه‌های تعامل فرهنگی، طرح پایتخت‌های فرهنگی اسلامی است که فعالیتی ترکیبی است و بر میراث امت اسلامی از ابعاد گوناگون تأکید می‌کند و در عین حال به روی سیاست‌های فرهنگی کنونی باز است. این پروژه هماهنگ با اجرای قطعنامه سومین کنفرانس اسلامی وزرای فرهنگ (دوحه، 31ــ29 دسامبر 2001) طراحی شد که مکه مکرمه را به عنوان اولین پایتخت فرهنگی اسلامی انتخاب کرد و وظیفه انتخاب سالانه 3 پایتخت فرهنگی اسلامی را به سازمان آیسسکو واگذار نمود. در این باره، سازمان آیسسکو معیارهایی را برای انتخاب این پایتخت‌های فرهنگی اسلامی تعیین، و علاوه بر مکه مکرمه، 24 شهر را انتخاب کرده است. این پایتخت‌ها بین سال‌های 2005 و 2014 براساس برنامه زمانی سازمان، که به تصویب چهارمین کنفرانس اسلامی وزرای فرهنگ (الجزایر، 16ــ15 دسامبر 2004) رسیده است، گرامی داشته می‌شوند. آیسسکو برای سال 2006، شهر تاریخی اصفهان را به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام انتخاب نمود که برنامه‌ها و فعالیت‌های متعددی به منظور بزرگداشت این مناسبت در اصفهان اجرا گردید.

دومین برنامه تعامل فرهنگی «پروژه مرکز آیسسکو برای مستندسازی و سیاست‌های فرهنگی» [14] است که به دلیل ویژگی جدی این طرح برای کشورهای عضو، به دست گرفتن رهبری اجرایی آن برای سازمان اهمیت خاصی داشت. این طرح‌ در چهارمین کنفرانس اسلامی وزرای فرهنگ به تصویب رسید. سازمان پس از آن به امکان‌سنجی پروژه اقدام نمود. این اقدام گام مهمی در جهت تبدیل «راهبرد فرهنگی جهان اسلام» به اقدامی برنامه‌ریزی‌شده است؛ زیرا انجام دادن این کار مبتنی بر نتایج تحقیقات و مطالعات گروه تحقیقات و نظارت است. همچنین این اقدام ابزار قدرتمندی برای برنامه‌ریزی و پیش‌بینی سیاست‌های فرهنگی در سطح هر یک از کشورهای عضو به طور اخص و در سطح جهان اسلام به طور اعم است. گروه رصدکننده این پروژه علاوه بر مستندسازی تمامی جنایت‌های جنگی علیه میراث امت اسلامی، مسئول پیش‌بینی فرهنگ و سیاست‌های فرهنگی خواهد بود.

سومین برنامه تعامل فرهنگی به هماهنگی بین گروه‌های فعال در تهیه دایره‌المعارف اسلامی و حمایت از آن‌ها اختصاص دارد که در این خصوص، سازمان آیسسکو برای مجامع دخیل در این پروژه جلساتی را برگزار می‌نماید تا به تسریع فعالیت بیفزاید و از تکرار و موازی‌کاری جلوگیری کند. ناگفته پیداست که پیشرفت ملت‌ها اغلب با تدوین دایره‌المعارف‌های جامع برای حفظ میراث آنان و بیان آرمان‌ها و آرزوهای آنان همراه است. متأسفانه، مسلمانان به‌‌‌رغم دارا بودن میراث غنی در این زمینه از کشورهای غیر اسلامی عقب مانده‌اند و به‌رغم تدوین چند دایره‌المعارف اسلامی نتوانسته‌اند اتفاق نظر عمومی را جلب و بازتابی از کل امت اسلامی باشند. بنابراین سازمان این طرح را با مشارکت کارشناسان این حوزه تقبل کرده است تا دایره‌المعارف‌های اسلامی چاپ‌شده در پایتخت‌های جهان اسلام را با موفقیت تدوین کند. علاوه بر این، سازمان به منظور جلوگیری از قلم‌افتادگی و خطا و خدمت‌رسانی به تهیه دایره‌المعارف اسلامی، هماهنگی لازم را بین آنان برقرار خواهد آورد.

چهارمین برنامه تعامل فرهنگی درباره طرح مسیرهای زیارتی است که به انجام دادن مطالعات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی درباره نقش مسیرهای زیارتی در ایجاد پیوندهای مختلف میان جوامع مسلمان و در نتیجه روابط مستحکم بر پایه میراث اجتماعی و فرهنگی اختصاص دارد. این برنامه موضوع یک کنفرانس ویژه در قاهره (ژوئن 2002)، و یک نشست کارشناسی در رباط (اکتبر 2003)، به منظور ارزیابی مراحل اولیه و پیشنهاد فعالیت‌ها و برنامه‌های ممکن بوده است. سازمان در قالب این برنامه تلاش‌های خود برای نشان دادن تأثیرات مثبت زیارت در زندگی مسلمانان را به معرض نمایش می‌گذارد. [15]
 
3. ایجاد جامعه اطلاعاتی و ارتباطی در جهان اسلام:
افزایش استفاده از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات در بسیاری از فعالیت‌های انسانی به یکی از مشخصه‌های جهان امروز تبدیل شده است. این پدیده بر جریانات فکری و نظام‌های سنتی تأثیر می‌گذارد، همچنین نشان می‌دهد که انقلاب اطلاعات و ارتباطات، جهان را به شکل کنونی آن در سطوح سیاسی، آموزشی، اقتصادی و اجتماعی تغییر داده است و آینده بشریت با شرایط این توسعه ارتباطی و فناورانه تعدیل و تنظیم خواهد شد. کشورهای توسعه‌یافته در طی سه دهه اخیر به تدریج به سوی جامعه اطلاعات و دانش‌محور حرکت کرده‌ و رهبری سایر کشورها را به‌دست گرفته‌اند و پدیده اخیر جهانی شدن، که در حوزه جدید فناوری اطلاعات و ارتباطات نمود یافته، به کمک آن‌ها آمده است. در آستانه هزاره جدید، کشورهای اسلامی با مشکل پیوستن به جامعه اطلاعات و ارتباطات دانش‌محور و فراگیری علوم و فناوری جدید برای بهبود وضعیت اقتصادی و نمایاندن ویژگی‌های فرهنگی و حمایت از ارزش‌های خود روبه‌رو هستند.

به این ترتیب، مؤسسات جامعه محلی و مؤسسات رسمی، سازمان‌ها، انجمن‌ها و مجامع جهان اسلام هر چه بیشتر نسبت به اهمیت افزایش تلاش‌های خود برای دستیابی به پیشرفت‌های ارتباطی و فناوری از طریق بازنگری و بهبود برنامه‌ها، سیاست‌ها و سازوکارهای اجرایی خود در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات آگاهی می‌یابند. از این دیدگاه، سازمان آیسسکو به این موضوع توجه ویژه‌ای نموده است که در واقع پاسخ به فراخوان برنامه میان‌مدت 2001 ــ 2009 برای افزایش آگاهی نسبت به پیشرفت‌های فنی، روش‌شناسی و فرهنگی در عصر اطلاعات است. این برنامه بر توجه به ضرورت‌ها و اصول فرهنگ اطلاعات برای توسعه، اتخاذ تصمیمات مناسب سیاسی و مالی برای ایجاد چارچوب و زیرساخت ضروری برای توسعه اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام بدون نفی ارزش‌های اخلاقی آن و ویژگی‌های تمدنی و فرهنگی و گسترش و ارتقای آن‌ها در جهانی که باز بودن و رقابت آزاد در آن رواج دارد، تأکید می‌‌نماید. توجه به این موضوع با راهکار فرهنگی جهان اسلام مصوب چهارمین کنفرانس اسلامی وزرای فرهنگ مطابقت دارد. سازمان بنا دارد که در برنامه عمل 2007 ــ 2009 نیز بر تداوم توجه خود به این حوزه پایدار بماند و مساعدت فنی و مالی خود را به کشورهای عضو برای کمک مؤثر به گفتگوی بین‌المللی در خصوص فناوری اطلاعات و ارتباطات، همچنین طرح ایجاد جامعه اطلاعات که توسط اجلاس سران درباره جامعه اطلاعاتی در ژنو در سال 2003 مطرح و در مرحله دوم اجلاس در سال 2005 در تونس دنبال شد، ادامه دهد.

سازمان در چارچوب این حوزه فعالیت، به تنظیم تأثیرات اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی فناوری اطلاعات و ارتباطات اقدام می‌کند. همچنین سازمان، به منظور تضمین امنیت فرهنگی و اطلاعاتی راه‌حل‌های جبرانی را برای مقابله با تأثیرات منفی این فناوری‌ها پیشنهاد می‌کند. سازمان از طریق تدوین یک چارچوب اسلامی «مبادله و تکامل متقابل» به گسترش کانال‌های تبادل کارشناسی فنی و برنامه‌های اطلاعاتی و ارتباطی در میان کشورهای عضو اقدام می‌نماید. هدف از این اقدام کاهش وابستگی به کشورهای توسعه‌‌یافته از طریق ایجاد باشگاه‌های اطلاعات و ارتباطات اسلامی و درخواست تأسیس «صندوق همبستگی دیجیتال اسلامی» برای همکاری و هم‌پوشی بیشتر میان کشورهای عضو در این زمینه است. سازمان در جهت اعاده چهره واقعی مسلمانان و اسلام و هماهنگ با قطعنامه چهارمین کنفرانس اسلامی وزرای فرهنگ، که وظیفه اجرای برنامه‌های مربوط به مقابله با تبلیغات دروغین رسانه‌ها علیه اسلام و تمدن اسلامی را به سازمان واگذار کرده است، و به منظور انتشار اطلاعات صحیح در خصوص اسلام، نمایش تمدن آن، جهان شمولی و دگرپذیری آن تلاش‌های مضاعفی انجام خواهد داد.

در این چارچوب، سازمان از شبکه‌های اطلاعاتی برای تقویت تفاهم و توافق از طریق شرکت مؤثر در مجامع جهانی گفتگوی واقعی و مجازی استفاده می‌نماید. همچنین، سازمان فعالیت‌هایی را سازمان‌دهی می‌کند که هدف از آن تنویر افکار عمومی بین‌المللی و به‌ویژه مؤسسات رسانه‌ای بین‌المللی برای خاتمه دادن به تبلیغات خصمانه و حقایق تحریف‌شده‌ای است که تعدادی از کانال‌های رسانه‌ای بین‌المللی از زمان واقعه 11 سپتامبر 2001 به طور روزافزون و گسترده از طریق فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی و زبان‌های پرمخاطب‌ به آن مبادرت کرده‌اند. مهم‌ترین برنامه‌ها و فعالیت‌های سازمان آیسسکو برای ایجاد جامعه اطلاعاتی و ارتباطی در جهان اسلام عبارت اند از:

الف- ستون‌های توسعه فرهنگ اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام: یکی از ویژگی‌های بارز توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در این حقیقت نهفته است که این فناوری‌ها مرزها را چنان در می‌نوردند که متوقف ساختن جریان اطلاعاتی‌ای که از طریق اینترنت، ماهواره‌ها و سایر کانال‌ها عبور می‌کند، ناممکن است. از این دیدگاه، توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، یکی از ابعاد مهم پدیده جهانی شدن فرهنگی محسوب می‌گردد که طی دهه آخر قرن بیستم و سال‌های آغازین این هزاره گسترش شگرفی یافته است.

سازمان آیسسکو در حمایت از تلاش کشورهای عضو برای تقویت ستون‌های توسعه فرهنگ اطلاعات و ارتباطات همواره آن‌ها را به مرور برنامه‌ها، قوانین و سیاست‌های مربوط ترغیب می‌نماید. همچنین سازمان سازوکار‌های لازم را برای حمایت از تلاش این کشورها در ایجاد ظرفیت‌های مقابله با تأثیرات منفی گسترش شکاف دیجیتالی تدوین می‌کند و به منظور کاهش این شکاف، از طریق تأمین منابع مالی و توسعه زیرساختار و تجهیزات و ظرفیت‌سازی نیروی انسانی برای ادغام مؤثر در فرآیند همبستگی دیجیتالی جهانی، مساعدت لازم را برای کشورهای عضو فراهم می‌آورد.

مهم‌ترین برنامه‌ها و فعالیت‌های سازمان آیسسکو در خصوص عملی کردن توصیه‌های بیانیه اصول و برنامه عمل صادر شده در «اجلاس جهانی سران جامعه اطلاعاتی» (ژنو، دسامبر 2003) عبارتند از:
1. کاهش شکاف دیجیتالی جهان اسلام با دیگران: با عنایت به اینکه شکاف دیجیتالی بازنمود مسأله‌ای جدید در جهان اسلام و تهدیدی برای افزایش نابرابری توسعه‌ای بین جهان اسلام و کشورهای توسعه‌یافته محسوب می‌شود و با توجه به اینکه جهان اسلام بر این نکته آگاهی دارد که مسأله از میان برداشتن شکاف دیجیتالی مستلزم زمینه‌سازی برای ایجاد جامعه اطلاعاتی و ارتباطی است، این مهم از طریق آسان‌سازی راه‌های بهره‌مندی از خدمات دیجیتالی از طریق ساده‌سازی روش‌‌های قانونی و نهادینه، ‌پایداری سرمایه‌گذاری بر دانش، ترغیب ابتکارات فردی، حمایت از نوسازی فناوری‌ها و توسعه سازوکارهای آموزش و تربیت به منظور توسعه ظرفیت‌ منابع انسانی و تضمین تسلط آنان بر فناوری‌های جدید ممکن خواهد بود.
بر اساس نتایج نشست‌های کارشناسی منطقه‌ای برگزار شده توسط سازمان آیسسکو، یکی از دلایل اصلی افزایش شکاف دیجیتالی در کشورهای عضو، فقدان پرسنل مجرب و تحصیل‌کرده در این حوزه، و نابرابری میان کشورهای عضو در شبکه‌ها و تجهیزات مخابراتی ثابت و سیار و زیرساخت‌های حمل و نقل و ارتباطات است.
سیر آهسته همگامی با نوآوری‌های قانونی بین‌المللی، سرمایه‌گذاری ضعیف بخش خصوصی در زمینه اطلاعات و ارتباطات و توجه غیر کافی جامعه مدنی به موضوعات مربوط به انتشار فرهنگ اطلاعات و ارتباطات از دلایل دیگر افزایش شکاف دیجیتالی در کشورهای اسلامی است.

به همین دلایل، سازمان آیسسکو قصد دارد کشورهای عضو را نسبت به اهمیت تغییرات ناشی از فناوری اطلاعات و ارتباطات و به طور کلی فنون دیجیتالی حساس نماید. بنابراین سازمان، اهداف و برنامه‌های ذیل را در دستور کار خود دارد: افزایش آگاهی کشورهای عضو درباره نیاز به گسترش فرهنگ دیجیتالی در میان گروه‌های اجتماعی، به‌ویژه کودکان، جوانان و زنان، از طریق گسترش دامنه استفاده از اینترنت در بین گروه‌ها و افراد؛ افزایش ظرفیت‌ها و قابلیت‌های کارکنان شاغل در زمینه اینترنت و انتشارات دیجیتالی؛ کمک به یافتن کانال‌های تبادل نظر کارشناسی میان کشورهای عضو.

2. برنامه طرح «دهه فرهنگ اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام»: آیسسکو به منظور حساس‌سازی کشورهای اسلامی نسبت به حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، طرح «دهه فرهنگ اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام» را هم‌زمان با اجلاس سران جامعه اطلاعاتی اعلام کرد و آن را در برنامه‌های عمل سه‌سالانه خود قرار داد. مهم‌ترین اقدامات سازمان در خصوص این طرح، تهیه گزارش دقیقی درباره وضعیت فناوری اطلاعات در کشورهای عضو عربی، افریقایی و آسیایی بود. سازمان همچنین در این طرح به دنبال دستیابی به نوعی امنیت فرهنگی است که از طریق تقویت هویت فرهنگی و تمدنی اسلامی و نمایش عمومی گنجینه‌های آن در سطح ملی برای افزایش آگاهی درباره ارزش‌های آن و ترسیم ویژگی‌ها و سهم آن در ایجاد تمدن بشری در سطح بین‌المللی، ممکن می‌باشد.

ب- تسلط و مهارت در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام: از آنجا که تسلط و مهارت در دانش و فناوری اطلاعات و ارتباطات به یکی از شاخص‌های پیشرفت ملت‌ها در مسیر دستیابی به توسعه پایدار تبدیل شده است، سازمان در جهت حساس‌سازی کشورهای عضو نسبت به نیاز و ضرورت توجه بیشتر به برنامه‌های آموزش ضمن خدمت کارکنان شاغل در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات تلاش می‌کند.

در این خصوص، کمک به کشورهای عضو در اتخاذ روش علمی برای تعیین اولویت‌ها در ایجاد ظرفیت‌ منابع انسانی در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات به منظور دستیابی به حداقل خودکفایی در برنامه‌ها و محتوا مطابق با ویژگی‌های فرهنگی و اخلاقی مسلمانان، در دستور کار سازمان قرار دارد. برای اجرای این مهم سازمان از «مراکز منطقه‌ای آموزش و تولید محصولات چندرسانه‌ای سمعی و بصری» برای دستیابی به این اهداف استفاده می‌کند. در حال حاضر سازمان 3 مرکز منطقه‌ای آموزش و تولید محصولات چندرسانه‌ای سمعی و بصری را در کشورهای ایران، سوریه و سودان ایجاد کرده است.

ج‌- جهان اسلام و تحولات بین‌المللی در عرصه فناوری اطلاعات و ارتباطات: یکی از فعالیت‌های سازمان در عرصه فناوری اطلاعات و ارتباطات توجه و تأکید بر ابعاد اخلاقی و فرهنگی است تا آگاهی کودکان و جوانان را نسبت به خطرهای پنهان پیام‌های رسانه‌ای پرزرق و برق‌ و هیجان‌انگیزی که بر فکر آنان تأثیر می‌گذارد و آنان را از ارزش‌های فرهنگی و مذهبی‌شان منحرف می‌سازد، افزایش دهد.
مهم‌ترین اقدامات سازمان در این خصوص عبارتند از:

حساس‌سازی کشورهای عضو نسبت به اهمیت بررسی ابعاد اخلاقی و فرهنگی محتوای فناوری اطلاعات و ارتباطات؛ ارتقای ابعاد اخلاقی و فرهنگی رسانه‌های جمعی نوین و سنتی؛ محافظت از گروه‌های مختلف اجتماعی در مقابل تأثیرات منفی پیام‌هایی که از طریق کانال‌های محلی و بین‌المللی اطلاعاتی و ارتباطی ارائه می‌شود. همچنین سازمان به منظور همکاری و همپوشی میان کشورهای اسلامی برای ایجاد جامعه اطلاعاتی و ارتباطی به دنبال تهیه یک راهبرد اسلامی متحدالشکل برای اطلاعات و ارتباطات است. از دیگر سازوکارهای مصوب سازمان برای تقویت همکاری و همیاری در بخش اطلاعات و ارتباطات می‌توان به طرح «مجمع اسلامی اطلاعات و ارتباطات» اشاره کرد. این مجمع از چارچوبی برای تبادل اطلاعات و ارتباطات و همیاری و تکامل متقابل میان کشورهای عضو تشکیل می‌شود و ابزاری برای ایجاد یک مبنای استوار برای جامعه اطلاعات اسلامی خواهد بود. در همین چارچوب، سازمان یک صندوق همکاری اسلامی دیجیتالی را تأسیس و کشورهای عضو از جمله دولت‌ها، بخش خصوصی و جامعه مدنی را به سهیم شدن در حمایت از راهکارهای الکترونیکی تشویق خواهد کرد. هدف از این کار کاهش فاصله و شکاف دیجیتالی میان مناطق شهری و روستایی و گسترش فرهنگ اطلاعات و ارتباطات میان همه قشرهای اجتماعی خواهد بود.

د- اصلاح چهره اسلام و تمدن اسلامی در رسانه‌های بین‌المللی: اکثر رسانه‌های گروهی، به ویژه رسانه‌های غربی، به دلیل برخورداری از ظرفیت عظیم خود برای گسترش سریع، و نفوذ و جذابیت زیاد و نیز استفاده از مبارزات رسانه‌ای گسترده و برنامه‌ریزی‌شده، توانسته‌اند با مخدوش کردن چهره‌ اسلام و تمدن اسلامی آن را به یکی از دغدغه‌های مهم جوامع مسلمان مبدل کنند. در نتیجه این مبارزه گسترده رسانه‌ای علیه اسلام و تمدن اسلامی، واقعیت مخدوش، و افکار عمومی بین‌المللی منحرف، و در همه جای جهان علیه مسلمانان، از جمله مسلمانان مقیم جوامع غربی، برانگیخته شده است. این رسانه‌ها و گروه‌های حامی آن‌ها در صددند ارتباط میان جهان اسلام و جامعه بین‌المللی را قطع کنند تا به مقاصد پنهانی خود دست یابند. این گروه‌ها تمایلی به توسعه و تقویت روابط دوستانه میان جهان اسلام و سایر کشورها ندارند. بنابراین، در تلاش‌اند با تمام مساعی خود جامعه بین‌المللی را از اسلام بترسانند. آن‌ها، با دستاویز قرار دادن هر رویداد غیر معمول یا اقدام غیر مسئولانه از سوی افراد یا گروه‌های متعلق به جهان اسلام، به مخدوش کردن حقیقت، ایجاد اختلال و ایراد اتهام علیه اسلام به عنوان یک مذهب، فرهنگ و تمدن اقدام می‌کنند.

سازمان آیسسکو با توجه به چهره اسلام و تمدن اسلامی در رسانه‌های بین‌المللی، با آگاهی از مشکلات و موانع جدی در این زمینه و نیاز به تلاش بیشتر در نشر اطلاعات صحیح درباره اسلام، بازسازی چهره آن و پاسخ به مبارزات خصمانه علیه اسلام، فعالیت خود را بر بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات، از جمله رسانه‌های نوشتاری و سمعی‌بصری، اینترنت و کانال‌های ارتباطی جدید متمرکز نموده است تا چهره اسلام و تمدن اسلامی را بر اساس «چارچوب کلی طرح اجرایی پاسخگویی به مبارزه گسترده رسانه‌ای علیه اسلام و تمدن اسلامی» بازسازی کند. این طرح از سوی چهارمین اجلاس وزرای فرهنگ کشورهای اسلامی تصویب، و برای اجرا به سازمان محول گردید. آیسسکو همچنین به منظور ایجاد فرهنگ ارتباط میان افراد جوامع مسلمان، توجه ویژه‌ای به ارتباط کشورهای عضو برای دستیابی به تفاهم و درک متقابل دارد؛ فرهنگی که از تلاش برای بازسازی چهره اسلام و تمدن اسلامی در خارج از جهان اسلام حمایت خواهد کرد. به این منظور، منابع مالی و فنی برای ایجاد شبکه‌های رسانه‌ای و همکاری با نهادهای رسانه‌ای بین‌المللی و خبرنگاران و روزنامه‌نگاران طرفدار جهان اسلام بسیج می‌شود. [16]
 
نتیجه:
با مرور تحولات، استراتژی‌ها، قواعد، روش‌ها، هنجارها و فعالیت‌های فرهنگی مورد تأکید سازمان آیسسکو می‌توان به این واقعیت پی برد که این سازمان به صورت هدفمند و برنامه‌ریزی‌شده درصدد است با شکل‌دهی هویت اسلامی و عمق بخشیدن و نهادینه کردن آن در جوامع اسلامی، چارچوب‌ها و روش‌های جدیدی خلق کند تا کشورهای اسلامی بر اساس آن‌ها عمل کنند و این‌ها تلاشی در جهت شکل‌دهی مهندسی فرهنگی در سطح جهان اسلام است. بدین‌ترتیب سازمان آیسسکو درصدد است فضا و شرایط را به گونه‌ای ترسیم نماید که بی‌توجهی کشورهای اسلامی به این روش‌ها و هنجارها، ضرر و خسران برای آن‌ها و احتمالاً انزوای آن‌ها در نزد افکار عمومی ملل مسلمان را موجب گردد.

سازمان آیسسکو در هر سال بیش از 500 برنامه در زمینه‌های علوم، آموزش و فرهنگ در قالب‌های مختلف، اعم از کنفرانس، کارگاه، سمینار و پژوهش، در کشورهای مختلف اسلامی و غیر اسلامی -با دارا بودن اقلیت مسلمان- اجرا می‌کند. این فعالیت‌ها به منظور تحقق هدف کلی شکل‌دهی به امت اسلامی و تقویت جایگاه ملل مسلمان در جهان است. بنابراین طبیعی است که این حجم فعالیت به شکل‌گیری روش‌ها و هنجارهای جدید و بالتبع شکل‌دهنده هویت جدید فرهنگی در کشورهای اسلامی منجر می‌گردد.
اساساً یکی از اقدامات اساسی سازمان آیسسکو تدوین استراتژی‌ها در خصوص موضوعات مختلف است. تدوین استراتژی‌هایی درخصوص فرهنگ اسلامی، تقریب مذاهب مسلمانان و نحوه اجرای فرهنگ اسلامی در غرب از جمله آن‌هاست. هر کدام از این استراتژی‌ها در حکم قواعد و روش‌های نه لزوماً لازم‌الاجرا ولی در خور توجه و عنایت در کشورهای اسلامی می‌باشد که تدوین و اجرای برنامه‌های متعدد پیرامون هریک از این استراتژی‌ها به تقویت هویت مشترک فرهنگی اسلامی در بین کشورها منجر می‌گردد.
در هر حال با عنایت به نکات فوق، سازمان آیسسکو با طراحی استراتژی‌های متعدد فرهنگی و تدوین راهکاری مربوط به آن‌ها و همچنین اجرای برنامه‌ها و فعالیت‌های متنوع، گام مهمی در طراحی مهندسی فرهنگی جهان اسلام برداشته است. 




 
پی‌نوشت‌ها
[1]- Charter of the Islamic Educational, Scientific and Cultural Organization, Adopted by the Founding Conference (Fez, 1402 H/ 1982).
 [2]- Ibid.
[3]ــ راهبرد فرهنگی جهان اسلام، ترجمه محمد مقدس،‌ گردآورنده: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ‌تهران: الهدی، 1380، صص 120ــ119
[4]ــ همان، صص 131ــ127
[5] - Three – year Action plan.
[6]- Islamic Declaration on Cultural Diversity, Adopted by the 4th Islamic Conference of Culture Ministers, Algiers – December 2004, P.3.
[7]- The Strategy for Islamic Cultural Action in the West
[8] - The Strategy for Benefiting from Migrant Muslim
[9] - The Supreme Council for Education and Culture
[10] - Three – Year Action Plan and Budget for the Tears 2007-2009, 9th General Conference of
ISESCO Rabat, Kingdom of Morocco, December 2006, p.216.
[11]. Implementing plan of the Strategy for Benefiting from Muslim Competencies in the West, Adopted by the 4th Islamic Conference of Culture Ministers, (Algiers, December 2004), p.2
 این سند توسط کمیسیون ملی آیسسکو در جمهوری اسلامی ایران ترجمه و چاپ شده است. 
[12] - Ibid , pp.29-38
[13]ــ غلامرضا کریمی، تعهد نامه رباط، تهران، کمیسیون ملی آیسسسکو، 1385
[14] - Project of ISESCO, S Center for Documentation and Cultural Policies.
[15] - Three Action Plan… pp.214,220
[16] -  Ibid, pp.228- 243