«دل»، «اراده»، «ایمان»، «امید»، چهار ستون زندگی سعادتمندانه‌ی انسان است. این ارکان زندگی، تحت تأثیر عوامل متعدّدی دچار آسیب می‌شوند؛ به طوری که دل‌ها متلاطم، اراده‌ها سست، ایمان‌ها ضعیف و امیدها می‌میرند. دل متلاطم، انسان را آشفته می‌کند. اراده‌ی سست، انسان را از حرکت بازمی‌دارد. ایمان ضعیف، انسان را از خدا دور می‌کند. امید مرده، انسان را به پوچی می‌رساند. بشرِ دورانِ کنونی با همین مشکلات دست‌وپنجه نرم می‌کند و در جستجوی راهکار برای برون‌رفت از این مشکلات، خود را به سختی انداخته است. اسلام راهکار تمام این مشکلات را در نماز می‌داند: «نماز آنگاه که با آداب خود همچون خشوع و دل‌سپاری به معبود انجام میگیرد، دل را آرام و اراده را مستحکم و ایمان را ژرف و امید را زنده میکند. سرنوشت انسان در دنیا و آخرت، وابسته به چنین دل و چنین اراده و چنین ایمان و چنین امیدی است.» (۱۴۰۴/۷/۱۷) اکنون سؤال مهم این است که نماز با چنین تأثیراتی، چگونه سرنوشت دنیوی و اخروی انسان را دچار تغییر و تحوّل می‌کند؟

 وابستگی سرنوشت دنیوی به نماز
اوّلین اثر نماز، آرامش دادن به دل است. آرامش دل نیز موجب می‌شود انسان در سختی‌ها پریشان نشود و تصمیم‌های درست بگیرد. دل مضطرب، انسان را دچار آشفتگی و تصمیمات نادرست می‌کند و از مسیر بندگی دور می‌سازد، امّا دل آرام بر خدا توکّل می‌کند و سرنوشت زندگی را بر اساس نگرانی‌ها تغییر نمی‌دهد. نماز، کامل‌ترین مصداق یاد خدا است: «اَقِمِ الصَّلوٰةَ لِذِکری». (طه/۱۴) و دل با یاد خدا آرام می‌گیرد: «اَلا بِذِکرِ اللهِ تَطمَئِنُّ القُلوب». (رعد/ ۲۸) امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیز می‌فرمایند: «یاد خدا سینه‌ها را صیقل مى‌دهد و دل‌ها را آرامش مى‌بخشد.» (غررالحکم؛ روایت ۵۱۶۵) سیره‌ی پیامبر گرامی اسلام علیه‌السلام این‌گونه بود که در مشکلات و سختی‌ها فقط با نماز آرام می‌شدند؛ ایشان به بلال می‌فرمودند: «بلال! برخیز و ما را با نماز آرامش و آسایش ببخش.» (بحارالانوار، ج ۷۹، ص ۱۹۳) این شیوه باعث می‌شد پیامبر در همه‌ی امور زندگی به‌درستی تصمیم بگیرند و به اهداف خود دست یابند.

دوّمین اثر نماز، مستحکم کردن اراده است. اراده‌ی مستحکم عامل استمرار در مسیر حق و تسلیم نشدن در برابر وسوسه‌ها، شکست‌ها و مشکلات است؛ به همین دلیل، قرآن کریم «مقاومت» و «نماز» را در کنار یکدیگر ذکر کرده است و نماز را به عنوان وسیله‌ای کمکی برای پیروزی و غلبه بر مشکلات بیان فرموده است: «وَ استَعینوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلوٰة». (بقره/۴۵) امام صادق علیه‌السلام این آیه را با بیان یکی از ویژگی‌های امیرالمؤمنین علیه‌السلام تبیین می‌فرمایند: «هر‌گاه امیرالمؤمنین از موضوعى نگران و هراسناک مى‌شد، به نماز پناه مى‌برد.» (کافی، ج ۳، ص ۴۸۰) در روایات دیگری، پیامبر علیه‌السلام نیز این‌چنین توصیف شده است. اگر پیامبر علیه‌السلام و امیرالمؤمنین علیه‌السلام در ترویج اسلام و تحقّق دستورات آن اراده‌ی مستحکمی نداشتند، هیچ‌گاه تمدّن اسلامی شکل نمی‌گرفت و سرنوشت اسلام به تحریف و انحراف شریعت‌های گذشته دچار می‌شد. بر اساس روایات، این اراده‌ی مستحکم نشئت‌گرفته از نماز است.

سوّمین اثر نماز، تعمیق ایمان است. ایمان سطحی، در بحران‌ها فرو می‌ریزد؛ امّا ایمان ژرف، انسان را در برابر شبهات محافظت می‌کند و او را در مسیر حق نگه می‌دارد. از دیدگاه اسلام، مؤمن حقیقی را باید با نماز شناخت. پیامبر علیه‌السلام نشانه‌ی ایمان را نماز می‌دانند: «عَلَمُ الایمانِ الصَّلوٰة». (جامع‌الاخبار، ج ۱، ص ۷۳) در روایت دیگری، نماز مرز بین ایمان و کفر عملی شمرده شده است: «ما بَینَ الکُفرِ وَ الایمانِ اِلّا تَرکُ الصَّلوٰة». (ثواب‌الاعمال و عقاب‌الاعمال، ج ۱، ص ۲۳۱) ایمان، آن‌گاه که کامل و عمیق شد، سرنوشت انسان را به سمت سعادت سوق می‌دهد. خداوند متعال راز پیروزی و موّفقیّت پیامبر در انجام رسالتش را این می‌داند که خود او اوّلین کسی بود که به این راه ایمان داشت: «آمَنَ الرَّسولُ بِما اُنزِلَ اِلَیهِ مِن رَبِّه». (بقره/۲۸۵)

چهارمین اثر نماز، امید است. امید نیروی حرکت است. بدون امید، دل و اراده و ایمان نیز می‌میرند. امیدِ زنده انسان را در مسیر اصلاح و تلاش پایدار نگه می‌دارد. امید به رحمت و وعده‌ی الهی انسان را از یأس و پوچی می‌رهاند و افق آخرت را روشن می‌کند. امیرالمؤمنین علیه‌السلام سخنی را از پیامبر علیه‌السلام نقل می‌کنند که ایشان همیشه می‌فرمودند: «امیدبخش‌ترین آیه در قرآن آیه‌ای است که انسان را به نمازهای پنج‌گانه دستور می‌دهد.» (تفسیر صافی، ج ۲، ص ۴۷۶) این روایت بیانگر این حقیقت است که انسان، در طول روز، علاوه بر مشکلات زندگی دچار گناهانی می‌شود که او را از آینده ناامید می‌کند، امّا نماز این بشارت را به انسان می‌دهد که گناهان او با خواندن نمازهای پنج‌گانه قابل بخشش است؛ به همین دلیل، پیامبر امیدبخش‌ترین آیه‌ی قرآن را آیه‌ی نماز می‌دانند.

 وابستگی سرنوشت اخروی به نماز
نباید گمان کرد وابستگی سرنوشت انسان به نماز تنها مربوط به سرنوشت دنیوی است، چرا که سرنوشت انسان در آخرت نیز وابسته به نماز است. در حقیقت، نمازی که دل را آرام، اراده را مستحکم، ایمان را ژرف و امید را زنده می‌کند، سرنوشت انسان در آخرت را نیز تغییر می‌دهد. پیامبر اسلام علیه‌السلام سرنوشت انسان در آخرت را با چنین تأثیراتی به نماز وابسته می‌داند و افراد را به چهار گروه تقسیم می‌فرمایند. (المواعظ ‌العددیه، ص ۱۲۲) گروه اوّل نمازگزاران سهل‌انگار هستند که سرنوشت آنان عذاب در «وَیل» است؛ آیه‌ی «فَوَیلٌ لِلمُصَلّین»(ماعون/۴) درباره‌ی اینان است. گروه دوّم گاهی نماز می‌خوانند و سرنوشت آنان عذاب در «غَىّ» است؛ آیه‌ی «اَضاعُوا الصَّلوٰةَ ... یَلقَونَ غَیًّا» (مریم/ ۵۹) درباره‌ی اینان است. گروه سوّم هیچ‌گاه نماز نمى‌خوانند و سرنوشت آنان عذاب در «سَقَر» است؛ آیات «ما سَلَکَکُم فى سَقَرَ * قالوا لَم نَکُ مِنَ المُصَلّین» (مدّثّر/۴۲و۴۳) درباره‌ی اینان است. هر کدام از این سه، نام طبقه‌ای از طبقات جهنّم است. گروه چهارم همیشه نماز مى‌خوانند و در نمازشان خشوع دارند که سرنوشت آنان رستگاری و پیروزی است؛ آیات «قَد اَفلَحَ المُؤمِنونَ * الَّذینَ هُم فى صَلاتِهِم خاشِعون» (مؤمنون/۱و۲) درباره‌ی اینان است.

بر اساس آیات قرآن کریم، سرنوشت اخروی انسان وابسته به دلی است که در این دنیا آرام شده است. نفْس مطمئنّه (فجر/۲۷) در آخرت وابسته به همان دلی است که در دنیا با ذکر خدا آرام شده است. (عد/۲۸) از طرفی دیگر، کسی که نمی‌داند در روز قیامت اعمال او را چگونه محاسبه می‌کنند، دل ناآرامی دارد؛ زیرا مطمئن نیست کارهای نیک او چه تأثیری در سرنوشت اخروی او دارد. لذا امام صادق علیه‌السلام با بیان این نکته که «نخستین چیزى که از بنده حسابرسى مى‌شود نماز است؛ پس اگر نماز پذیرفته شد، اعمال دیگرش نیز پذیرفته مى‌شود و چنانچه نمازش رد شود، بقیّه‌ی اعمال او هم قبول نخواهد شد» (وسائل‌الشّیعه، ج ۳، ص ۲۲) دل نمازگزار حقیقی را آرام می‌کند و این اطمینان را می‌دهد که اهمّیّت دادن به نماز، همه‌ی کارهای او را ارزشمند می‌کند. همچنین، نمازی که ایمان را عمق می‌بخشد نیز در سرنوشت اخروی انسان مؤثّر است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام بر اساس آیاتی از قرآن کریم می‌فرمایند: «خداوند نماز را ایمان نامیده است.» و در ادامه‌ی همین روایت، از قول پیامبر گرامی اسلام علیه‌السلام می‌فرمایند: «کسی که خدا را با ایمان کامل ملاقات کند، اهل بهشت است و کسی که نسبت به نمازش کوتاهی می‌کند، خدا را با ایمان ناقص ملاقات می‌کند.»(بحارالانوار، ج ۶۶، ص ۷۳) این روایت، به‌روشنی، نماز کامل را مساوی با ایمان کامل می‌داند و کوتاهی در نماز را مساوی با ایمان ناقص می‌داند و سرنوشت انسان را وابسته به آن می‌داند. تأثیر نماز در زنده نگه داشتن امید نیز منحصر به امور دنیا نیست؛ بلکه نماز، انسان را به آخرت نیز امیدوار می‌کند. پیامبر اسلام در‌این‌باره می‌فرمایند: «کسى که بر نمازهاى پنج‌گانه محافظت و مراقبت نماید، این نمازها براى او در قیامت نور و وسیله‌ی نجات او خواهد بود.» (کنز‌العمّال، حدیث ۱۸۸۶۲)

درک این تأثیرات به انسان انگیزه می‌دهد تا اهمّیّت بیشتری به نماز بدهد و دائم مراقب نماز خود باشد و به این دستور الهی عمل کند که خداوند فرمود: «حافِظوا عَلَى الصَّلَوات» (بقره/ ۲۳۸) بر همه‌ی نمازها محافظت کنید.