به مناسبت ماه مبارک رمضان که بهار قرآن است، رسانه KHAMENEI.IR در یادداشتی به قلم آزاده جهان احمدی به معرفی و بررسی کتاب «مروری بر مبانی روش و قواعد تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تفسیر سوره توبه» از آثار قرآنی منتشر شده توسط انتشارات انقلاب اسلامی می‌پردازد.

از اولین فعالیت‌های آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله العالی) پس از بازگشت از قم به مشهد مقدس در سال ۱۳۴۳، علاوه بر تدریس فقه و اصول، برگزاری درس تفسیر و معارف اسلامی بود. این جلسات در طول سال‌های مختلف تا پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل فشارهای رژیم طاغوت در مواردی دچار وقفه یا تعطیلی شد. از جمله‌ی این فعالیت‌ها، درس تفسیر قرآن توسط معظم‌له در سال ۱۳۴۷ بود که به درخواست چند تن از طلاب در مسجد صدیقی‌ها (مسجد بازار) آغاز شد. پس از مدت کوتاهی به دلیل استقبال مخاطبان و کثرت حاضران، محل برگزاری این جلسات به مدرسه‌ی علمیه‌ی میرزا جعفر - از مدارس علمیه مشهور مشهد - در جوار حرم مطهر امام رضا (علیه‌السلام) منتقل شد.

دستگاه امنیتی رژیم پهلوی پس از آگاهی از میزان استقبال از این جلسات، با اعزام مأموران مخفی این جلسات را زیر نظر گرفت و نهایتاً با این تحلیل که این درس محل اجتماع عناصر انقلابی و پرورش اندیشه و فکر انقلاب اسلامی است، از ادامه‌ی برگزاری این جلسات در آن مدرسه جلوگیری کرد. یکی از علل حساسیت رژیم نسبت به این درس، اقبال اقشار فرهیخته به آن و توجه آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله العالی) به مباحث روز و استفاده از مبانی قرآنی در فهم نیاز روز و شناخت معضلات جامعه بود.

جلسات تفسیر پس از آن در مسجد دیگری واقع در محله‌ی «پایین خیابان» مشهد ادامه یافت. آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله العالی) از زمان شروع درس تفسیر در سال ۱۳۴۷ تا سال ۱۳۵۳ دو بار، یکی در سال ۱۳۴۹ و دیگری در سال ۱۳۵۰، توسط رژیم پهلوی دستگیر و زندانی شدند. با انتقال معظم‌له در سال ۱۳۵۳ به زندان کمیته‌ی مشترک ضد خرابکاری در تهران، این درس تعطیل شد. البته پس از آزادی ایشان، درس‌های فقهی، اصولی و معارفی معظم‌له مجدداً برقرار و با استقبال کم‌نظیر طلاب روبه‌رو شد. در طول دوران برگزاری درس تفسیر، سوره‌های مبارکه مائده، انفال، توبه و بخشی از سوره‌ی مبارکه یونس مورد بحث و تفسیر معظم‌له قرار گرفت.

این متن که تقریر و نوشته‌ی حجج اسلام حسن ربانی فردوسی و محمدباقر داودی از حاضران در آن جلسات است، توسط گروه پژوهش مورد مطالعه قرار گرفت و روش و قواعد تفسیری مورد استفاده‌ی معظم‌له در آن استخراج شد که ویراست اول آن در کتاب حاضر برای استفاده‌ی محققان علوم و معارف قرآنی و دیگر علاقه‌مندان منتشر می‌شود.

در این مرور جامع به بررسی اثر «مروری بر مبانی، روش و قواعد تفسیری حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای (مدظله العالی) در تفسیر سوره توبه» می‌پردازیم. این اثر نمونه‌ای از تلاش برای تبیین دیدگاه‌های تفسیر معاصر به استناد مبانی، روش و قواعدی است که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تفسیر خود بر آیات سوره توبه به‌کار می‌گیرند. این اثر علاوه بر بیان جوانب نظری و اصول اساسی تفسیر، سعی دارد تا به بیان ارتباط میان اصول دینی، روش‌های استنباط معانی و تفسیر دقیق آیات بپردازد.

بخش عمده‌ای از اثر به شرح مبانی تفسیری اختصاص دارد که در آن نویسنده به بررسی منابع دینی، اصول فقهی و استدلال‌های اصولی می‌پردازد. این مبانی شامل مواردی نظیر اهمیت همخوانی با متون معتبر دینی، حفظ انسجام مفهومی و رعایت اصول استنباط معانی است. همچنین به رابطه میان عقل و نقل در فرایند تفسیر اشاره می‌شود؛ به‌طوری که تأکید بر تطابق متن قرآن با اصول عقلانی و اجتهادی، نشان‌دهنده‌ی رویکرد جامع و مدون در تفسیر است.

یکی از ویژگی‌های برجسته‌ی این اثر، توضیح روش‌شناسی دقیق تفسیر است. در این بخش، مراحل تفسیری که از تحلیل لغوی و دستوری شروع و به تبیین مفهومی و تطبیقی ختم می‌شود، به تفصیل تشریح می‌گردد. روش تفسیر پیشنهادی، ترکیبی از رویکرد تاریخی-انتقادی و رویکرد معنوی و عرفانی است که نشان‌دهنده‌ی تلاش برای به‌کارگیری تمامی ابعاد زبانی، فرهنگی و عرفانی در تفسیر می‌باشد. نویسنده تأکید می‌کند که در تفسیر آیات، هم‌زمان باید به جنبه‌های ظاهری و باطنی متن توجه شود تا بتوان به معانی چندلایه و عمیق آن دست یافت. بخش دیگری از اثر به بررسی قواعد تفسیری اختصاص یافته که شامل قواعد دستوری، نحوی، استقرایی و استنتاجی است. در اینجا نویسنده به اهمیت توجه به ساختار زبانی قرآن و استفاده از قواعد دستور زبان عربی برای تبیین معانی دقیق اشاره می‌کند. علاوه بر این، از قواعد استنباط معانی که بر اساس روایات معتبر و اجتهادات علمی تدوین شده‌اند نیز سخن گفته می‌شود. این قواعد به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که در کنار حفظ معنا و مفهوم اصلی آیات، به تبیین نکات پنهان و ضمنی متن نیز بپردازند.

اثر با نگاهی انتقادی به رویکردهای سنتی و معاصر تفسیر قرآن می‌پردازد. در این بخش، به مقایسه‌ی رویکرد تفسیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با سایر مفسران پرداخته می‌شود. نویسنده به نقاط قوت و ضعف هر رویکرد اشاره کرده و نشان می‌دهد که رویکرد مورد استفاده در این تفسیر، با توجه به شرایط معاصر و نیازهای فعلی جامعه‌ی اسلامی، از جامعیت و کارایی بیشتری برخوردار است. همچنین اهمیت حفظ وحدت نظری و اجتناب از تفسیرهای پراکنده و بدون انسجام مورد تأکید قرار می‌گیرد.

یکی از جنبه‌های قابل توجه در اثر، پرداختن به مبانی نظری تفسیر است. نویسنده با بهره‌گیری از منابع اصلی دینی و آثار پیشین مفسران، تلاش می‌کند تا پایه‌های فلسفی و کلامی تفسیر آیات قرآن را مجدداً تبیین کند. به عبارت دیگر، این اثر نه تنها به جنبه‌های فنی تفسیری می‌پردازد بلکه به بررسی ریشه‌های فلسفی و کلامی نیز می‌پردازد که مبنای استنباط معانی قرآن را تشکیل می‌دهند. در این راستا، تأکید بر ارتباط میان عقل و نقل و نیز نقش عقل در استنباط معانی ضمنی آیات، از نکات مهمی است که به‌خوبی در اثر منعکس شده است.

یکی از مباحث کلیدی در اثر، تحلیل دقیق متن قرآن از منظر دستوری و نحوی است. در این بخش، تأکید بر آشنایی دقیق با قواعد دستوری زبان عربی و شناخت ساختارهای نحوی به‌عنوان ابزاری برای تبیین معانی دقیق آیات قرآن قرار دارد. نویسنده با ذکر مثال‌های متعدد، نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با استفاده از تحلیل‌های دستوری، به لایه‌های عمیق معنایی متن دست یافت. این رویکرد علاوه بر افزایش دقت تفسیری، از احتمال سوءتفسیر و برداشت‌های نادرست نیز می‌کاهد.

در بخش بعدی اثر، اهمیت استنباط معانی از طریق استدلال‌های اجتهادی مورد توجه قرار می‌گیرد. نویسنده معتقد است که در تفسیر آیات قرآن باید از روش‌های استنباط منطقی و استدلال‌های مستدل بهره جست تا بتوان به درک بهتر پیام‌های الهی دست یافت. استفاده از منابع معتبر حدیثی و روایات با اتکاء به اجتهادهای علمی، نقش مهمی در تدوین قواعد استنباط معانی ایفا می‌کند. این بخش نشان می‌دهد که چگونه اجتهاد مدبرانه می‌تواند پلی میان سنت و مدرنیته در تفسیر قرآن ایجاد کند.

یکی دیگر از نکات مورد بررسی در اثر، قواعد استقرایی و تطبیقی است. این قواعد به‌منظور تبیین معانی ضمنی آیات و نیز تطبیق مفاهیم قرآنی با شرایط معاصر تدوین شده‌اند. در این راستا، نویسنده تأکید می‌کند که در تفسیر سوره توبه باید به جنبه‌های اجتماعی، سیاسی و اخلاقی توجه ویژه‌ای داشت. این قواعد به مفسر کمک می‌کنند تا از زاویه‌ای معاصر، به بررسی پیام‌های آیات بپردازد و آن‌ها را در قالب شرایط و نیازهای جامعه امروزی تبیین نماید.

یکی از ویژگی‌های برجسته رویکرد حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تفسیر، جامعیت و چندبعدی بودن آن است. در این اثر، مشاهده می‌شود که مفسر نه‌تنها به جنبه‌های ظاهری و لغوی آیات توجه کرده، بلکه به لایه‌های باطنی و عرفانی نیز پرداخته است. این رویکرد باعث می‌شود تا تفسیر آیات، علاوه بر ارائه توضیحات زبانی و دستوری، بتواند نکات اخلاقی، اجتماعی و حتی سیاسی را نیز در بر بگیرد. به‌عبارت‌دیگر، این روش تفسیری تلاشی است برای ایجاد یک تفسیر چندوجهی که هم با سنت تفسیری کلاسیک همگام باشد و هم پاسخگوی نیازهای جامعه معاصر.

در متن اثر، تأکید فراوانی بر اهمیت تحلیل دقیق و مستدل آیات مشاهده می‌شود. معظم‌له با استفاده از ابزارهای استنباطی و استدلال‌های منطقی سعی دارد تا هر آیه را از زوایای مختلف بررسی کند. این تحلیل چندوجهی نه‌تنها به شناخت دقیق‌تر معانی آیات کمک می‌کند، بلکه زمینه‌ای را برای ارائه تفسیری مستدل و قابل‌قبول برای مخاطبان فراهم می‌آورد. ازاین‌رو، روش‌شناسی تفسیر در اثر، به‌عنوان الگویی برای تبیین مفاهیم قرآنی در سایر موضوعات نیز می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
یکی از نکات قوت این اثر، کاربرد عملی قواعد و اصول تفسیری در کنار مباحث نظری است. در بخش‌های مختلف، به‌کارگیری قواعدی نظیر تفسیر متون بر اساس قواعد دستوری، استنباط از طریق قیاس و استقرایی، و نیز تحلیل مفهومی آیات به‌طور نمونه‌ای ارائه شده است. این کاربرد عملی به مفسر اجازه می‌دهد تا نشان دهد که چگونه می‌توان اصول نظری را در عمل به‌کار برد و تفسیرهایی منسجم و دقیق ارائه داد. به‌عبارت‌دیگر، اثر نشان‌دهنده هم‌افزایی میان مبانی نظری و کاربرد عملی آن‌ها در تفسیر است.

یکی از نقاط قوت برجسته این اثر، جامعیت رویکرد تفسیری است. ترکیب دیدگاه‌های ظاهری، باطنی و عرفانی در کنار تحلیل‌های دستوری و اجتهادی، باعث شده تا تفسیر ارائه‌شده بتواند به ابعاد مختلف آیات بپردازد. این جامعیت به مفسر کمک می‌کند تا پاسخگوی نیازهای مختلف مخاطبان ازجمله دانشمندان دینی، محققان و عموم مردم باشد.

اثر با استناد به منابع معتبر دینی، احادیث و آثار پیشین مفسران، استحکام نظری خود را به اثبات می‌رساند. این رویکرد باعث افزایش اعتبار تفاسیر ارائه‌شده و نیز ایجاد اعتماد در میان مخاطبان می‌شود.

یکی دیگر از نقاط قوت این اثر، نشان‌دادن چگونگی کاربرد قواعد تفسیری در تفسیر آیات است. با ارائه مثال‌های متعدد و تحلیل‌های دقیق، مفسر توانسته است به‌صورت عملی نشان دهد که چگونه می‌توان از قواعد نظری در عمل استفاده کرد.

تحلیل‌های ارائه‌شده در خصوص ساختار زبانی آیات قرآن و تبیین قواعد دستوری به خواننده کمک می‌کند تا به درکی عمیق‌تر از متن دست یابد. این نکته به‌ویژه برای کسانی که به مطالعه زبان عربی و اصول نحو علاقه‌مند هستند، بسیار مفید است.
این اثر نمونه‌ای از تلاش‌های معاصر در جهت ارائه تفسیری منسجم و مستدل از قرآن است. رویکرد جامع و چندبعدی که در آن به جنبه‌های ظاهری، باطنی و عرفانی پرداخته شده است، نشان‌دهنده آن است که تفسیر قرآن نیازمند توجه به ابعاد مختلف انسانی و دینی می‌باشد. استفاده از مبانی نظری مستدل و قواعدی که هم از منابع دینی و هم از منطق استنباطی بهره می‌گیرند، به این اثر عمق و استحکام می‌بخشد.

دیدگاه ارائه‌شده در اثر، با تأکید بر اهمیت تحلیل دقیق ساختار زبانی و تکیه بر اصول دستوری، توانسته است راهکارهایی را برای جلوگیری از برداشت‌های سطحی و نادرست از آیات ارائه کند. از سوی دیگر، تبیین روش‌های استنباطی و اجتهادی نشان‌دهنده آن است که در زمان حاضر، نیاز به تفسیرهای متناسب با شرایط جامعه امروزی بیش از پیش احساس می‌شود. این امر به‌خصوص در زمینه سوره توبه که مضامین اخلاقی، اجتماعی و سیاسی آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است.

در نگاه کلی، این اثر می‌تواند به‌عنوان مرجعی ارزشمند برای پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان به مطالعات قرآنی و تفسیر محسوب شود. تبیین دقیق مبانی و قواعد تفسیری نه‌تنها به فهم بهتر معانی آیات کمک می‌کند، بلکه بستر مناسبی را برای بحث‌های آینده و توسعه رویکردهای نوین تفسیری فراهم می‌آورد.

یکی از ابعاد مهم اثر، پیامدهای پژوهشی آن است. ارائه قواعد استنباطی و تطبیقی، بستری را فراهم می‌آورد تا پژوهشگران بتوانند در مباحث تفسیری، رویکردهای جدیدی را مورد بررسی قرار دهند. به‌عنوان مثال، کاربرد روش‌های اجتهادی و استنباطی در تبیین آیات، می‌تواند زمینه‌ای برای مطالعات تطبیقی بین تفسیرهای سنتی و معاصر ایجاد کند. این امر به‌ویژه در دوره‌ای که نیاز به تفسیرهایی منطبق با تغییرات فرهنگی و اجتماعی احساس می‌شود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

همچنین، اثر با تأکید بر تحلیل ساختاری و دستوری آیات، خواننده را به مطالعه عمیق‌تر و دقیق‌تر متون قرآنی ترغیب می‌کند. این امر می‌تواند زمینه‌ساز پژوهش‌های آتی در حوزه‌های زبان‌شناسی قرآنی، اصول فقهی و حتی مطالعات میان‌رشته‌ای میان ادبیات، فلسفه و علوم انسانی گردد.

پیامد پژوهشی دیگری که از این اثر حاصل می‌شود، ایجاد بستری برای گفتگو و تبادل‌نظر میان مفسران مختلف است. با ارائه رویکردی جامع و چندوجهی، اثر می‌تواند به‌عنوان نقطه مرجع در مباحث تفسیر آیات مورد استفاده قرار گیرد و پژوهشگران را به تفکر عمیق‌تر در خصوص روش‌های تفسیری ترغیب نماید.

در پایان، می‌توان گفت که «مروری بر مبانی، روش و قواعد تفسیری حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای (مدظله العالی) در تفسیر سوره توبه» اثری ارزشمند است که با رویکردی جامع و چندبعدی، به بررسی دقیق مبانی نظری، روش‌شناسی تفسیر و قواعد استنباط معانی آیات می‌پردازد. از ویژگی‌های بارز این اثر می‌توان به تأکید بر تحلیل ساختاری، تکیه بر منابع معتبر دینی و بهره‌گیری از روش‌های اجتهادی مدبرانه اشاره کرد.