به مناسبت فرارسیدن ماه مبارک رمضان، رسانه‌ی KHAMENEI.IR در سلسله یادداشت‌های کوتاهی، با عنوان «تفسیر امین» سی ویژگی ممتاز تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را تبیین می‌کند.

در نهمین شماره از این مجموعه، دیدگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره شأن نزول آیات تبیین شده است.

قرآن کریم به صورت تدریجی و در طول ۲۳ سال نازل شده است. برخی آیات به مناسبت حادثه یا مشکلی نازل می‌شدند. این مناسبت‌ها، حوادث و مشکلاتی را که باعث نزول آیه میشد، سبب نزول یا شأن نزول می‌نامند. (التمهید، ج۱، ص۲۴۱) مفسران معتقدند چون آیات قرآن ناظر به حل آن مشکلات نازل شده است، می‌تواند قرینه مهمی در فهم آیه باشد. ویژگی تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای این است که در مواجهه با شأن نزول، نگاه نسبی دارند؛ نه آنها را به‌طور کامل می‌پذیرند و نه به طور کامل رد می‌کنند.
 
نکته اول در روش تفسیری ایشان این است که مانند دیگر مفسران، شأن نزول را به عنوان قرینه‌ای برای فهم آیه میدانند و بر اساس آن آیه را تفسیر می‌نمایند. به طور مثال در تفسیر آیه ۲۵ تا ۲۷ سوره‌ی برائت، می‌فرمایند: «پس از روشن شدن شأن نزول آیات و مفاد آنها، باید به سرّ نزول این آیات توجّه کرد.» (تفسیر سوره برائت، ص۱۰۹)
 
حتی در تفسیر برخی آیات، دیدگاهی را که مطابق با شأن نزول است، می‌پذیرد. به عنوان نمونه در تفسیر آیه «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ اِئْذَنْ لِی وَ لاٰ تَفْتِنِّی» می‌فرمایند: «احتمال سوّمى که بهتر است و با شأن نزول آیه سازگارتر، این است که «لا تَفْتِنِّى» یعنى «مرا به فتنه‌ى زیبارویان رومى نینداز». جاى تعجّب است که این معنا مورد توجّه قرار نگرفته؛ زیرا در شأن نزول به آن تصریح شده است.» (تفسیر سوره برائت، ص۲۵۹)
 
همچنین در جای دیگر می‌فرمایند: «باتوجّه به وحدت سیاق و شأن نزولى که در کتب روایى در ذیل این آیات، وارد شده است، نتیجه‌ى منطقى و قهرى این میشود که آیه‌ى «إِنَّمَا اَلصَّدَقٰاتُ لِلْفُقَرٰاءِ‌» درباره‌ى همان غنائم جنگى است و اصلاً به زکات ارتباطى ندارد.» (تفسیر سوره برائت، ص۳۱۷)
 
اما نوع مواجهه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با شأن نزولها، با برخی مفسران چند تفاوت دارد. ایشان معتقدند لازم نیست هر آیه‌ای شأن نزول داشته باشد. ایشان ذیل آیات ۱۱۳ و ۱۱۴ سوره برائت می‌فرمایند: «لازم نیست که این آیات حتماً شأن نزول داشته باشد.» بر این اساس ایشان برخی شأن نزول‌ها را نمی‌پذیرند و معتقد هستند می‌توان شأن نزول را از خود آیه استخراج کرد.
 
به عنوان نمونه ذیل آیات ۶۲ و ۶۳ سوره برائت می‌فرمایند: «اگر ما هیچ نَقل و حدیثى هم براى شأن نزول این آیه نداشته باشیم، از خود این آیه شأن نزول درمى‌آید. علاوه‌بر آنچه ما از این آیه نسبت به شأن نزولش استنباط میکنیم، در بعضى از تفاسیر قدیم هم شأن نزولى براى آن نقل شده است که با نظر ما مطابقت دارد.» (تفسیر سوره برائت، ص۳۴۲) همچنین در جای دیگر می‌فرمایند: «میتوان شأن نزول آیه را از این مضمون فهمید؛ حتّى اگر روایتى در شأن نزولش نرسیده باشد.» (تفسیر سوره برائت، ص۳۴۶)
 
نکته‌ی دیگر اینکه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مواردی که شأن نزول، اطمینان‌آور نیست، از تفسیر آیه بر اساس آن خودداری می‌کنند. به طور مثال ذیل آیات ۶۴ تا ۶۶ سوره برائت می‌فرمایند: «درباره‌ى شأن نزول این آیه چند روایت است... ولى چون معلوم نیست که مستند به معصوم باشد، اطمینان‌آور نیست و معلوم نیست که شأن نزول واقعى باشد. البتّه دو یا سه روایت هم از امام معصوم هست که به بعضى از این شأن نزولها اشاره‌اى دارد؛ لکن غالباً چنین شأن نزولهایى که در چنین آیاتى مطرح است، خیلى مسلّم و صریح نیست و نباید مضمون آیه را به آنها محدود نماییم.» (تفسیر سوره برائت، ص۳۵۶)