حضرت آیت‌الله خامنه‌ای: «هر چه میتوانید با قرآن مأنوس بشوید؛ همه چیز در قرآن هست، که با تدبّر در قرآن [به دست می‌آید]؛ البتّه این تدبّر با راهنمایی باید همراه باشد.» ۱۴۰۳/۰۱/۱۹
رسانه KHAMENEI.IR به مناسبت فرارسیدن ماه رمضان، برجسته‌ترین آیات اجتماعی و سیاسی در تفسیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را تبیین کرده است. در این مطلب، دکتر حسن زرنوشه فراهانی، حافظ کل قرآن کریم و استاد دانشگاه، آداب تلاوت قرآن کریم از دیدگاه رهبر انقلاب اسلامی را بررسی کرده است.
این مطلب خلاصه‌ای از درس‌گفتار برنامه «بیان قرآن» است که در سالهای اخیر به مناسبت ماه رمضان توسط مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی برگزار شده است.

فهم معانی آیات؛ رکن تأثیرگذاری تلاوت قرآن
آداب تلاوت قرآن از منظر حضرت‌آقا به دو دسته «آداب باطنی تلاوت» و «آداب ظاهری تلاوت» قرآن تقسیم می‌شود که ابتدا باید ادبِ باطنی تلاوت حاصل بشود و در صورت حصول آن ادب باطنی، بعد باید سراغ آداب ظاهری برویم. آداب باطنی تلاوت قرآن چیست؟ حضرت‌آقا مهمترین و اولین ادب تلاوت قرآن را «فهم معانی آیات قرآن» از سوی قاری قرآن می‌دانند؛ یعنی قاری قرآن وقتی می‌خواهد قرآن بخواند، باید مضامین آیات را به‌نحو دقیق بفهمد و بعد از فهم، از این مفاهیم و مضامین تأثیر بپذیرد تا بتواند به‌واسطه این خودتأثیری، بر روی دیگران هم تأثیر بگذارد. این مسئله‌ای است که حضرت‌آقا از اولین دیدارها تا آخرین دیدارها، بر آن تأکید داشته‌اند. به‌عنوان نمونه ایشان می‌فرماید: «اولین ادب این است که خواننده قرآن و تلاوت‌گر قرآن، با اذعان به قرآن، با باور به مفاهیم قرآن، باور آن مفاهیمی که دارد تلاوت می‌کند، تلاوت کند. اگر ندانیم چه داریم می‌خوانیم، مفهوم را
درک نکنیم، در عمق جان‌مان اثر نداشته باشد، [آنوقت] تأثیر تلاوت‌مان بر روی دیگران و بر روی خودمان، کم خواهد بود».(۱) بنابراین رکن و پایه و اساس تلاوت قرآن، فهم معانی آیات از سوی قاری است. معظم‌له در بیان دیگری، دلیل عدم تأثیرگذاری بسیاری از تلاوت‌ها را بی‌توجّهی قاری به مضامین آیات و طبعاً عدم تأثیرپذیری او از معانی قرآن می‌دانند و در نقطه مقابل، علت تأثیرگذاری قاریانی مانند مصطفی اسماعیل را خودتأثیری او از معانی آیات بیان می‌فرمایند. به‌طور مثال ایشان می‌فرمایند: «اینکه شما می‌بینید مصطفی اسماعیل، خواندنش تأثیر دارد، به‌خاطر همین است؛ چون خود او تحت تأثیر آیاتی است که می‌خواند. اما بعضی قرّاء دیگر، نه. فقط صنعت اجرا می‌کنند و می‌خواهند کار زیبایی از آب در آورند. شما که قرآن می‌خوانید، سعی نمایید خودتان به معانی آیات آن، توجّه کنید».(۲) بنابراین فهم معانی آیات به‌منظور خودتأثیری قاری از آن مضامین، مقوله بسیار مهمی است. اگر این اتفاق نیفتد، بهترین صوت و لحن و ادا هم که باشد، آن تلاوت یک تلاوت اثرگذار نخواهد بود. پس از اینکه این مرحله یعنی فهم معانی آیات از سوی قاری و خودتأثیری او حاصل شد، آنوقت سراغ آداب ظاهری تلاوت قرآن می‌رویم.

انتخاب مواضع مناسب برای وقف و وصل
آداب ظاهری تلاوت قرآن از منظر حضرت‌آقا، سه تا ادب را شامل می‌شود: ادب اول، انتخاب مواضع مناسب برای وقف و وصل است. ادب دوم، تکیه بر روی برخی کلمات و عبارات و تکرار آن‌ها است. ادب سوم، رعایت موازین لحن و صوت است. پیش‌نیاز ضروری هر سه ادب، همان ادب باطنی یعنی تسلط قاری بر معانی آیات و تأثیرپذیری او از آن‌ها است. منظور از انتخاب مواضع مناسب برای وقف و وصل یا تکیه بر روی کلمات و عبارات و تکرار آن‌ها و رعایت موازین لحن و صوت در بیان حضرت‌آقا چیست؟ این بحث یک علم است که تحت عنوان علم وقف و ابتدا یا وقف و وصل مطرح می‌باشد که قاری بداند کجای آیه بایستد و از کجای آیه ابتدا بکند و کجا را به کجا وصل بکند. پایه این علم، فهم معانی آیات است. در وقف و وصل هم جای تقلید نیست که مثلاً قاری علت وقفش بر روی کلمه یا وصلش از کلمه‌ای را تلاوت فلان قاری مصری بیان کند. باید قاری خودش به آن سطح از دانش و آگاهی برسد تا بداند کجا وقف کند و از کجا وصل کند. پس رعایت وقف و وصل مناسب، اولین ادبِ ظاهری تلاوت قرآن است که باید رعایت بشود.

تکیه بر روی برخی کلمات و عبارات و تکرار آن‌ها
یک مقوله تکیه بر روی کلمات و عبارات و یک مقوله هم تکرار آن‌ها است. تکیه یعنی چه؟ ببینید! وقتی ما در حالت عادی هم صحبت می‌کنیم، بر روی برخی از کلماتی که در عبارات ما هست، به‌طور خاصّ تکیه می‌کنیم. کلماتی که یک برجستگی خاصّی در رساندن مفهوم دارند. اصطلاحاً به این تکیه بر روی کلمه گفته می‌شود. تکیه بر روی جمله و عبارت هم معنای خاصّ خود را دارد. برای اینکه عبارتی درست به مخاطب منتقل بشود، باید بر روی ابتدا یا انتهای آن عبارت، یک تکیه خاصّی صورت بگیرد. حضرت‌آقا می‌فرمایند: «قرآن را اینجوری باید بخوایند؛ بر روی کلمات خاصّ تکیه کنید، جملات و فقرات آن را آنچنان که مضمون و معنای آن در ذهن مخاطب بنشیند، ادا کنید».(۳) مسئله دیگر، تکرار برخی از کلمات و عبارات است. البته این به معنی افراط در تکرار نیست. چون ما در قرائت برخی از قرّاء مصری مشاهده می‌کنیم که یک عبارت یا کلمه‌ای از قرآن کریم را با قرائت‌های گوناگون تکرار می‌کنند. حضرت‌آقا از افراط در تکرار نهی می‌کنند، اما از آن طرف هم می‌فرمایند که: «یک جاهایی تکرار لازم است، حتمی است. با یکبار خواندن، معنا منعکس نمی‌شود و باید آن را تکرار کرد. دو بار، سه بار، گاهی آیه را باید تکرار کرد، گاهی دو آیه و سه آیه را باید تکرار کرد».(۴) در واقع مراد حضرت‌آقا این است که می‌توان آن کلمات و عباراتی از قرآن کریم که معنای خاصّ و ویژه‌ای دارند را تکرار کرد تا این معنا در ذهن مخاطب رسوخ پیدا بکند و اثرگذار باشد.

رعایت موازین لحن و صوت
این ادب ظاهری دقیقاً با همین تعبیر در بیانات حضرت‌آقا به کار رفته است. رعایت موازین لحن یعنی چه؟ رعایت موازین صوت یعنی چه؟ رعایت موازین لحن یعنی انتخاب لحن مناسب برای هر بخش از آیات و پرهیز از به‌کارگیری الحان نامناسب در آیات. با توجّه به مضمون آیه، ما باید لحن مناسب برای آن مضمون را انتخاب بکنیم. مثلاً لحن قصّه با لحن انذار با لحن بشارت متفاوت است. از آن طرف در بیانی صریح و هشدارگونه از اختلاط تلاوت قرآن با آوازه‌خوانی و از به‌کارگیری موسیقی‌های مبتذل در تلاوت قرآن نهی می‌کنند. ایشان می‌فرمایند: «قرآن را با آوازه‌خوانی اشتباه نگیرید. آوازه‌خوانی یک مقوله دیگر است. الآن متأسفانه در خوانندگان مصری کسانی هستند که تالی قرآن‌اند، اما آواز می‌خوانند و آوازه‌خوانی می‌کنند، هستند. آن قرّاء نسل‌های قبل ـ مثل شیخ مصطفی اسماعیل، مثل عبدالفتاح شعشائی، حتی مثل محمد رفعت ـ این بزرگان همه موسیقی‌دان بودند، اما قرآن را با آهنگ و الحان قرآنی می‌خواندند، نمی‌گذاشتند با الحان کاباره‌ای و نمی‌دانم موسیقی‌های مبتذل، مخلوط بشود. امروز بعضی‌ها این ملاحظات را ندارند».(۵) این هشدار، یک هشدار بسیار قابل توجّهی است؛ چون در تلاوت برخی از قرّاء مشاهده می‌شود و آن هم به دلیل تأثیرپذیری بعضی از قرّاء ما، از برخی قرّاء مصری است و همانطور که حضرت‌آقا هم فرمودند، برخی از قرّاء مصری نسبت به این کار ملاحظه ندارند و طبعاً امکان تأثیرپذیری قرّاء ما از آن‌ها هم وجود دارد. این مقوله‌ای است که در روایات ما هم به آن هشدار داده شده است. در روایتی از حضرت رسول صلّی الله علیه و آله نقل شده است که فرموده‌اند: «اقْرَءُوا الْقُرْآنَ بِأَلْحَانِ الْعَرَبِ وَ أَصْوَاتِهَا وَ إِیَّاکُمْ وَ لُحُونَ أَهْلِ الْفِسْقِ وَ أَهْلِ الْکَبَائِر...»(۶) در واقع پیامبر گرامی اسلام توصیه به رعایت لحن مناسب تلاوت قرآن و پرهیز از لحن اهل فسق و اهل کبائر می‌فرمایند و همین تأکید را ما در بیان رهبر معظم انقلاب هم مشاهده می‌کنیم که نیازمند توجّه جدّی قاریان قرآن است. مسئله دیگر، رعایت موازین صوت است. رعایت موازین صوت در بیان حضرت‌آقا، به معنای مهندسی انخفاض و اعتلای صوت است؛ یعنی چه وقت صدا را در حین تلاوت قرآن پایین و چه وقت بالا بیاوریم. این مسئله‌ای جدّی است و نیازمند اشراف و آگاهی قاری به معانی قرآن و نیازمند هوش و ذکاوت او در تشخیص اینکه چه معنایی را باید با صدای بالا بخواند و چه معنایی را با صدای پایین. این هم از آداب ظاهری تلاوت قرآن یعنی رعایت وقف و وصل مناسب، تکیه بر روی کلمات و عبارات و تکرار آن‌ها و رعایت موازین لحن و صوت که مطرح شد.

آثار رعایت آداب باطنی و ظاهری تلاوت
اگر این آداب باطنی و ظاهری تلاوت قرآن از سوی قرّاء قرآن رعایت بشود، از نظر حضرت‌آقا آثاری را در پی دارد؛ یعنی این آثار متوقف بر رعایت آن آداب است. سه تا اثر را حضرت‌آقا بیان می‌فرمایند:
۱. توجّه عموم مردم به قرآن

اول اینکه این تلاوت با رعایت آداب، باعث متوجّه نمودن عموم مردم به قرآن می‌شود. این اولین و دست‌یافتنی‌ترین اثری است که تلاوت قرآن با رعایت آداب باطنی و ظاهری آن دارد. حضرت‌آقا می‌فرمایند: «مسأله تلاوت قرآن که ما این‌قدر به آن اهمیت میدهیم، صرفاً مایه سرگرمی و هنرنمایی نیست، بلکه وسیله‌ای برای دست یافتن به فضای قرآنی در کلّ جامعه است و این کاری است که قرّاءِ خوب ما با استفاده از صدای خوش و بهره‌گیری از شیوه‌های هنرىِ تلاوت و نیز استفاده از تجوید و توانایی خوب در ادای حروف، کلمات و جملات آیات قرآن کریم، به آن دست می‌یابند».(۷) دست یافتن به فضای قرآنی در جامعه چطور حاصل می‌شود؟ آن زمزمه ملکوتی و صحیح و پرجاذبه قرآن موجب انس و نزدیکی مردم به قرآن می‌شود.(۸) یعنی خود صوت زیبای قرآن و صوتی که با رعایت آداب باطنی و ظاهری تلاوت صورت بگیرد، موجب گرایش مردم به قرآن می‌شود. این اثر اول بود.

۲. القاء صحیح معانی بر مخاطب

پس از اینکه عموم مردم متوجّه قرآن شدند، آن تلاوت اگر با رعایت آداب باطنی و ظاهری صورت گرفته باشد، یک اثر دیگر هم می‌تواند داشته باشد و آن «القاء صحیح معانی بر مخاطب» است. یعنی قاری اگر با توجّه به معانی آیات، وقف و وصل مناسبی داشته باشد و بر روی برخی کلمات و عبارات تکیه و تکرار بکند و موازین لحن و صوت را هم رعایت بکند، قطعاً معنای صحیح قرآن کریم بر مخاطب القاء می‌شود. حضرت‌آقا سه قاری را به‌عنوان شاخص قاریان در القاء صحیح معانی بر مخاطب معرفی می‌کنند. اولین آن‌ها، مرحوم مصطفی اسماعیل و پس از ایشان، مرحوم شعشاعی و سپس مرحوم منشاوی هستند.

۳. رشد فکری، معنوی و عملی مخاطب

اگر تلاوتی با رعایت آداب باطنی و ظاهری صورت بگیرد، اولاً موجب توجّه عموم مردم به قرآن می‌شود، ثانیاً موجب القاء صحیح معانی به مخاطب می‌شود و ثالثاً یک اثر بسیار متعالی و والا در پی دارد و آن، رشد معنوی و فکری و عملی افراد جامعه است و در واقع نقطه غایی‌ای که حضرت‌آقا برای تلاوت قرآن تعریف می‌کنند و هدفی که از توصیه و تشویق به تلاوت قرآن دارند، این است که تلاوت قرآن می‌تواند افراد جامعه را به رشد معنوی و فکری و عملی برساند. وقتی بیانات ایشان را مورد مطالعه قرار می‌دهیم، می‌بینیم که ایشان در بیاناتی لطیف، سه تا فایده را برای تلاوت قرآن بیان می‌کنند که ناظر به همین تیتری است که ما عرض کردیم. یکی بحث «تعمیق معنویّت و اثرگذاری بر دل» است. این‌ها دقیقاً تعابیری است که از دلِ بیانات حضرت‌آقا احصاء شده است. انسان وقتی تلاوت با رعایت آداب باطنی و ظاهری را می‌شنود، روح معنوی در او تقویّت و تعمیق می‌شود و در واقع دل او زنده می‌شود. به تعبیر قرآن کریم: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إیماناً وَ عَلى‌ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ»(۹). یعنی تلاوت قرآن بر مؤمنان، موجب ازدیاد ایمان آن‌ها می‌شود. این همان تقویت و تعمیق معنویّت و اثرگذاری بر دل است. دیگر فایده تلاوت، «تغذیه اندیشه و معرفت و اثرگذاری بر فکر» است. این همه معانی والا و مترقی در قرآن کریم راجع به سبک زندگی فردی و اجتماعی و تعامل انسان با خدا و خود و جامعه وجود دارد و این همه نکات اخلاقی سودمند و نکات کاربردی و اجتماعی و ناظر به تنظیم روابط با دول اسلامی و غیراسلامی در قرآن به چشم می‌خورد. این مطالب راهگشا است و موجب تغذیه فکر و اندیشه انسان می‌شود. در ساحت سوم، تلاوت قرآن موجب «تقرّب انسان به عمل مطابق با آموزه‌های قرآن» می‌تواند بشود. بنابراین هدف و اثر نهایی تلاوت قرآن، همین رشد معنوی و فکری و عملی فرد و جامعه است.

بنابراین تلاوت قرآن از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی، یک امر سطحی نیست، بلکه یک کار بسیار اصولی و راهبردی است که این تعابیر در بیانات حضرت‌آقا به کار رفته است و مهم این است که ما بتوانیم ساختار فکری خودمان در باب تلاوت قرآن را با ساختار فکری و اندیشه‌ای ایشان، تنظیم بکنیم تا إن‌شاءالله بتوانیم به آن اهدافی که ایشان برای تلاوت قرآن ترسیم کردند، برسیم.