به مناسبت فرارسیدن ماه مبارک رمضان، رسانه‌ی KHAMENEI.IR در سلسله یادداشت‌های کوتاهی، با عنوان «تفسیر امین» سی ویژگی ممتاز تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را تبیین می‌کند.

در هشتمین شماره از این مجموعه، دیدگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره تعمیم مفاهیم قرآن به مصادیق متعدد تبیین شده است.

یکی از آسیب‌های برخی مفسران این است که برخی مفردات بنیادی قرآن را در مصداق خاص آن منحصر می‌کنند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای این دیدگاه را نقد می‌کنند و بر تعمیم معانی مفردات و مفاهیم قرآن بر مصادیق و نمونه‌های متعدد چه در زمان نزول قرآن و چه در عصر حاضر تأکید می‌کنند. این ویژگی تفسیری، یکی دیگر از دلایل جامعیت قرآن است و آن را اثبات می‌کند.

به طور مثال، واژه‌ی «عذاب» به عنوان یکی از پرکاربردترین واژگان قرآن کریم، معمولاً بر عذاب قیامت تطبیق داده می‌شود؛ اما حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، آن را بر عذاب دنیوی نیز تطبیق می‌دهند. ایشان در ذیل آیه‌ی «إِلَّا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذَابًا أَلِیمًا»(۱) می‌فرمایند: «البته فقط عذاب قیامت مراد نیست و اینکه عادت شده در همه جا عذاب را منحصر در عذاب آخرت میکنند، تنگی نظر است. آنها در همان اَوان مخالفت، به عذاب دنیایی و ذلت و خواری تسلط دشمن بر ایشان و بی‌آبرویی مبتلا می‌شوند.»(۲) سپس معنای عذاب را بر مصادیقی مانند: «عذاب در مقابل تاریخ، عذاب تن ندادن به حقیقت، عذاب نرسیدن به سعادت، عذاب وجدان، عذاب کم شدن معیشت، عذاب استعمارشدگی» تطبیق می‌دهند. کمتر مفسری چنین توسعه‌ی مفهومی را در واژگان قرآن انجام می‌دهد.

نکته‌ی مهم اینکه تعمیم دادن معنای واژگان قرآن بر مصادیق متعدد معاصر به هیچ وجه به معنای معاصرزدگی در فهم آن واژه نیست؛ بلکه مفسر باید واژه را بر اساس منابع معتبر قدیم، معنا کند و سپس بر مصادیق متعدد تطبیق دهد. یکی از الزامات این قاعده این است که مفسر باید به فهم مخاطبان قرآن کریم در عصر نزول آیات توجه کند. اینکه مردم زمان نزول قرآن کریم، معنای یک واژه و آیه را چگونه می‌فهمیدند و چه برداشتی از آن داشتند.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به این قاعده مهم دقت نظر دارند. به طور مثال در تفسیر آیه «أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اَللّٰهِ وَ لاٰ تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى اَلتَّهْلُکَةِ‌»(۳) می‌فرمایند: «در جنگ روم هم که جوانى خود را برهنه کرد و به جنگ دشمن رفت، عدّه‌اى گفتند: «یُلقَى نَفسَه إلى التَّهلُکَة»؛ یعنى خودش را به هلاکت انداخت. ابوایّوب انصارى که آنجا بود، وقتى دید آیه را خلاف معنا میکنند، گفت: وقتى این آیه نازل شد ما بودیم و از پیغمبر شنیدیم؛ یعنى آیه چنین معنایى ندارد. معناى آیه این است که چون عدّه‌اى حاضر نبودند در راه خدا جان و مال بدهند، این موجب هلاکت جامعه می‌شد؛ لذا خداوند فرمود: أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اَللّٰهِ وَ لاٰ تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى اَلتَّهْلُکَةِ‌...»(۴)

در جای دیگر نیز در نقد دیدگاه مفسرانی که «تهلکه» را به معنای هلاکت در جنگ تفسیر کرده‌اند، می‌فرمایند: «فکر میکنند معناى اینکه نباید انسان خود را به دست خود در هلاکت بیندازد، این است که نباید به قلب لشگر دشمن بزند و دارند این جوان مسلمان شجاع را به خاطر شجاعتش محکوم میکنند.»(۵) در حقیقت، نگاه صحیح به مفردات و واژگان قرآن کریم این‌گونه است که مفسر، باید دقت زیادی در فهم واژه داشته باشد؛ اما در تطبیق آن بر مصادیق متعدد از تحجر بپرهیزد. تطبیق واژگان «حیات طیبه» و «کوثر» بر «انقلاب اسلامی، نظام اسلامی، امام خمینی و یاران ایشان»(۶) بر اساس همین رویکرد است.