رهبر معظم انقلاب در دیدار هزاران نفر از اقشار مختلف مردم (۱۴۰۳/۹/۲۱) با اشاره به «انسداد لوله‌ی نفت عراق به مدیترانه» توسط دولت وقت سوریه در سال‌های دفاع مقدس، این اقدام را «کمک حیاتی» در «مقطعی حساس» و «حرکت تعیین‌کننده‌ی بزرگ» به نفع ما علیه صدام دانستند و فرمودند: «جمهوری اسلامی این خدمت را بی ‌عوض نگذاشت». پاسخ ایران به این خدمت بزرگ دولت سوریه، حضور ایران در سوریه برای مقابله با فتنه‌ی داعش بود. حضوری که دو علت اصلی نیز داشت: «حفظ حرمت اعتاب مقدسه» و «مساله‌ی امنیت» ایران. در یادداشتی به قلم آقای دانیال داودی، پژوهشگر اقتصاد، با نگاهی به آمارهای رسمی، محاسبات و برآوردها اهمیت خدمت دولت سوریه به ایران در دفاع مقدس مورد واکاوی قرار گرفته است.

برآوردها نشان می‌دهند این اقدام دولت سوریه در سال‌های دفاع مقدس حدود ۹۱ میلیارد دلار از درآمدهای نفتی بالقوه‌ی دشمن کاست و به اقتصادش آسیب جدی وارد کرد.

ضربه‌ی کاری

با آغاز جنگ تحمیلی در سال ۱۹۸۰ و محدودیت عراق برای صادرات نفت از خلیج فارس، صادرات نفت این کشور از ۳ میلیون و ۲۴۷ هزار بشکه در روز در سال ۱۹۷۹ به ۲ میلیون و ۴۸۲ هزار بشکه در روز در سال ۱۹۸۰ کاهش یافت. پس از خلیج فارس، مهم‌ترین راه صادرات نفت عراق از طریق خط لوله‌ی سوریه بود که نفت را به دریای مدیترانه می‌رساند. دولت سوریه برای حمایت از ایران در جنگ تحمیلی و البته به این بهانه که حق امتیاز ترانزیتی که از عراق دریافت می‌کند برای پرداخت هزینه‌ی نگهداری خط لوله کافی نیست، ابتدا صادرات نفت از این خط لوله را به ۲۵۰ هزار بشکه در سال ۱۹۸۱ کاهش داد و سپس در آوریل سال ۱۹۸۲ این رقم را به صفر رساند. این روند تا پایان دفاع مقدس ادامه داشت.

با پایان جنگ تحمیلی نیویورک‌تایمز در گزارشی به عنوان «عراق خط‌ لوله‌ی سوریه را رها کرد(۱)» از تصمیم عراق برای رها کردن این خط لوله - که زمانی یک سوم نفت خام این کشور را از طریق سوریه به سواحل مدیترانه می‌رساند - خبر داد. صادرات نفت عراق در سال‌های ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۴ حدود ۸۰۰ هزار بشکه در روز ماند و از سال ۱۹۸۵ تا پایان جنگ تحمیلی، از طریق افزایش ظرفیت ترانزیت ترکیه توانست به مرور به سطح صادرات ۲ میلیون بشکه در روز برسد. با این حال هیچ‌گاه تا پایان جنگ تحمیلی به میزان صادرات نفت خود در سال‌های پیش از جنگ بازنگشت.

ضرر ۹۱ میلیارد دلاری

نقش سوریه در کاهش صادرات نفت عراق از ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه در روز به ۸۰۰ هزار بشکه در روز در بحبوحه‌ی دفاع مقدس حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه در روز بود. میانگین قیمت هر بشکه نفت خام در سال‌های دهه‌ی ۱۹۸۰ میلادی برابر با ۲۶ دلار بود. بنابراین سیاست دولت سوریه در انسداد لوله‌ی نفت عراق، درآمد نفتی صدام را حداقل ۱۱ میلیارد و ۳۸۸ میلیون دلار در سال کاهش داد. این روند ۸ سال ادامه داشت. اگر سوریه راه صادرات نفت عراق را آزاد می‌کرد، این کشور می‌توانست به‌کمک خط لوله‌ی جدید ترکیه بخش قابل توجهی از کاهش صادرات از خلیج فارس را جبران کند؛ مثلاً در سال ۱۹۸۶ حدود ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه نفت صادر می‌کرد و در سال پایانی جنگ، با صادرات بیش از ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه نفت به سطح صادرات پیش از جنگ تحمیلی بازمی‌گشت. بنابراین در سال‌های دفاع مقدس، سیاست دولت سوریه در حمایت از ایران، درآمد صدام را حدود ۹۱ میلیارد و ۱۰۴ میلیون دلار کاهش داد.

افت تولید ناخالص ملی

در یک پژوهش، بر اساس روند تولید ناخالص ملی سال‌های ۱۹۷۶ تا ۱۹۸۰ عراق، تولید ناخالص ملی این کشور برای سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۶ برآورد شده است. بر اساس این محاسبات، اگر صدام وارد جنگ با ایران نمی‌شد عراق در سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۶ می‌توانست ۲۱۰.۱ میلیارد دلار درآمد ملی بیشتر داشته باشد. همچنین درآمد ملی این کشور در ۱۷ ماه پایانی جنگ تحمیلی برابر با ۷۹.۷ میلیارد دلار بود در حالی که می‌توانست در شرایط غیرجنگی به ۹۰ میلیارد دلار برسد؛ یعنی ۱۰.۳ میلیارد دلار بیشتر. بنابراین در مجموع کشور عراق در طول جنگ تحمیلی ۲۲۰.۴ میلیارد دلار درآمد ملی را از دست داد. از این میزان، ۱۹۷.۷ میلیارد دلار مربوط به از دست دادن درآمد بالقوه‌ی نفت است و ۲۲.۷ میلیارد دلار درآمد بالقوه‌ی از دست رفته‌ی غیرنفتی است.

منبع: (۲) (۱۹۹۰)

توضیح: واحد اعداد ستون اول و سوم میلیارد دینار عراق (به قیمت جاری) و اعداد ستون‌های دوم و چهارم، میلیارد دلار آمریکا (به قیمت جاری) است.

حرکت تعیین‌کننده‌ی سوریه

همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، برآوردها نشان می‌دهند در اثر انسداد خط لوله‌ی عراق-مدیترانه توسط دولت وقت سوریه، ۹۱ میلیارد و ۱۰۴ میلیون دلار درآمد بالقوه‌ی نفتی صدام از دست رفت. این رقم معادل ۴۶ درصد از کل درآمد نفتی بالقوه‌ی از دست رفته‌ی عراق در طول جنگ تحمیلی است. فریدمن و کارش(۳) (۱۹۹۳) در مورد آثار اقتصادی جنگ ایران و عراق بر این کشور می‌نویسند: «عراق از یک کشور مرفه با حدود ۳۵ میلیارد دلار ذخایر ارزی خارجی در ۱۹۸۰ به کشوری با ۸۰ میلیارد دلار بدهی خارجی، زیرساخت‌هایی از هم پاشیده و اقتصادی در تنگنا در سال‌های پس از جنگ تبدیل شد.» اهمیت کار سوریه از این منظر نیز هویداست. می‌توان تصور کرد اگر انسداد خط لوله‌ی عراق به مدیترانه در سوریه نبود، در سال پایان جنگ، صدام نه‌تنها بدهی خارجی نداشت بلکه همچنان ۱۰ میلیارد دلار نیز ذخایر ارزی داشت. بنابراین همان‌طور که رهبر معظم انقلاب فرمودند، به‌حق این اقدام دولت سوریه «حرکت تعیین کننده‌ی بزرگ» به‌نفع ما و علیه صدام بود.