1403/07/01
ضرورت الگوگیری از زنده نگهداشتن عاشورا
عاشورا چگونه در طول تاریخ زنده ماند؟
حضرت آیتالله خامنهای دربارهی الگو بودن حادثه عاشورا میفرمایند: «ملت اسلام اگر نام حسین را و یاد حسین را زنده نگه بدارد و آن را الگو قرار بدهد براى خود، از همهى موانع و مشکلات عبور خواهد کرد. لذاست که ما در انقلاب اسلامى، در نظام جمهورى اسلامى از صدر تا ذیل، همه- مردم، مسئولین، بزرگان، شخص امام بزرگوار ما- بر روى مسئلهى امام حسین و مسئلهى عاشورا و همین عزاداریهاى مردمى، تکیه کردند و جا دارد. این عزاداریها جنبهى نمادین دارد، جنبهى حقیقى هم دارد؛ دلها را نزدیک مىکند، معارف را روشن مىکند.» ۱۳۸۶/۱۰/۱۹
در ادامه سلسله مطالب پرونده «شرح حال نویسی شهدا»، نگاهی به زنده نگهداشتن یاد عاشورای حسینی بهعنوان الگوی شهدای جنگ تحمیلی در طول تاریخ داشته است.
کربلا زمین ممتازی است که گنبد اسلام بوده، همان جایی که خدا، یاران مؤمن حضرت نوح را از طوفان نجات داد. سرزمینی که قربانگاه عاشقان و مشهد شهیدان است. شهیدانی که نه شهدای گذشته و نه شهدای آینده، به پای آنها نمیرسند. جایی که خاکش را از خاک بیتالمقدّس گرفته است. آنجایی که محل عروج فرشتگان است و جایگاه مزار تو، دری است که رو به بهشت گشوده میشود و خدا درهای خیر خود را بر دلم گشود تا محبّت حسین علیهالسلام و زیارتش در دلم نشست و حادثهای که هزار وسیصد سال است ما را به خود فرا میخواند و بزرگانی بر لزوم اهمّیت زنده نگهداشتن آن، ما را به نصحیت نشستهاند. عاشورا تمام نشده است، پروندهاش مختوم نیست. امام حسین علیهالسلام را کشتند، باید گریه کنید و دعای ندبه پر است از ندای ضجّههایی که مرا به گریه فرا میخواند، هَل مِن مُعین؟ کس دیگری هست بیاید کمک من کند و با هم گریه کنیم؟
و شبههافکنانی بودند که تاریخ را پر کردند حادثه کربلا مربوط به بیش از یک هزار و سیصد سال پیش است و امروز چه نفعی است که آن را زنده کنیم؟ آنها جاهلانند که هنوز نمیدانند و نفهمیدند که عاشورا یک حادثه نبود، یک جریان تاریخی بود. جریان مبارزهی حق و باطل، عدالت و ظلم. و این مبارزه در همهی اعصار و قرون ادامه دارد و عاشوراى حسینى درس لازم را براى پیروزى حق بر باطل به طرفداران حق میدهد و شعار «هَیهات مِنّا الذّلّة» بیانگر این جهاد پرارزش است و ما از این درس در طول تاریخ استفاده فراوان بردهایم.
تأکیدات ائمه بر اهمیّت زنده نگهداشتن یادِ واقعه عاشورا
هنوز زمین، حماسه کربلا را به خود ندیده بود که پیامبر در حدیثی، سرزمین کربلا را حریم پاک خواندند و فرمودند: کربلا پاکترین بقعهی روی زمین و از نظر احترام بزرگترین بقعهها است و الحق که کربلا از بساطهای بهشت است. ایشان در حدیث دیگری آن را سرزمین نجات نامیدند. پیامبر خدا صلّیاللهعلیهوآلهوسلم فرمودند: «پسرم حسین در سرزمینی به خاک سپرده میشود که به آن کربلا گویند، زمین ممتازی که همواره گنبد اسلام بوده است، چنانکه خدا، یاران مؤمن حضرت نوح را در همانجا از طوفان نجات داد.» امیر المؤمنین علیهالسلام خطاب به خاک کربلا فرمود: «چه خوشبوئی ای خاک! در روز قیامت قومی از تو بپا خیزند که بدون حساب و بیدرنگ به بهشت روند.
تاریخ اسلام پر است از ابراز ارادت ائمهی هدی علیهالسلام به کربلا و عاشورا، غیر از آنکه قولاً و عملاً در سیره و رفتار خود در جهت برپایی مجالس سوگواری برای اباعبدالله علیهالسلام تأکید و اصرار داشتهاند. از مردم خواستهاند که در این امر مهم کوتاهی نکنند و به آنان نوید دادهاند که برای عزاداران حسینی پاداش بسیار ویژهای در نظر گرفته شده است. درس آزادگی، ایثار و شهادت در راه خدا درسی است که امام حسین علیهالسلام برای تمام تاریخ به یادگار گذاشتهاند. بنابراین امامان شیعه با احیای واقعهی عاشورا میکوشیدند فرهنگ ظلمستیزی و عدالتخواهی را از معارف اصیل شیعه معرفی کنند. از جمله بنیانگذاران عزا برای عاشورا که بعدها آن را نهادینه کرد، امام سجاد علیهالسلام است.
امام سجاد علیهالسلام در مناسبتهای گوناگون بر عزیزانش گریه میکرد. اشکهای آن حضرت علیهالسلام عواطف را برمیانگیخت و در اذهان مخاطبان مظلومیت شهدای کربلا را ترسیم مینمود. او نه تنها خود در سوگ شهدای کربلا میگریست، بلکه شیعیان و مؤمنان را نیز ترغیب به گریستن بر آن شهدا میکرد و میفرمود: «هر مؤمنی که بر شهادت حسین علیهالسلام بگرید به طوری که اشک بر گونههایش جاری شود، خداوند برای او غرفههایی در بهشت آماده میسازد که تا ابد در آن اقامت خواهد گزید.»
اهمّیت و فضیلت اثر عاشورا در انسانسازی از نگاه امام سجاد علیهالسلام تا بدان جا است که میفرمایند: «اگر خبر شهادت سیّدالشّهدا علیهالسلام به کسی برسد، برای ساخته شدنِ او کافی است، این خبر، حبّ دنیا را از دل خارج میکند. نباید چیزی از حب دنیا در دلت بماند، اگر چیزی باقی ماند، باید برگردی و از امام حسین علیهالسلام بخواهی درستش کند.»
زنده نگهداشتن عاشورا برای ورود به عصر غیبت
علیرغم فشارها و محدودیتهای شدید سیاسی و امنیّتی از سوی حاکمان جور و استبداد اموی و عباسی که بر امام باقر و امام صادق علیهالسلام اعمال میشد، عزای امام حسین علیهالسلام را بهعنوان راهبردی برای جامعهی اسلامی در عصر غیبت ارائه نمودند تا مسلمانان دفاع نمایند، لذا راهبرد زنده نگهداشتن عاشورا که توسط باقرین علیهالسلام بر اساس الگوی ضعف _ فرصت در آمادهسازی جامعه اسلامی برای ورود به عصر غیبت ارائه شده است، بیانگر این است که مسلمانان در هر زمان و مکانی که قرار میگیرند، در مقابل ظلم و ستم و انحرافات بایستند و خود را بیتفاوت به این امر نشان ندهند. همچنین به خاطر جان و مال خود از این امر مهم نهراسند، چون امام حسین علیهالسلام با نثار جان خود و با اسارت اهلبیت خود، شجرهی طیّبهی اسلام را زنده نگه داشت. این راهبرد در عصر غیبت باید نصبالعین مسلمانان و شیعیان برای مقاومت در مقابل قدرتهای شیطانی قرار گیرد.
امام باقر علیهالسلام در تعقیب این هدف و توجه دادن مردم به ستمی که بر اهلبیت علیهمالسلام روا شده، وصیّت میکند تا ده سال در موسم حج در منا برای امام حسین علیهالسلام و همراهانش عزاداری کنند. امام صادق علیهالسلام فرمودند: «کلّ الجَزع و البُکاء مکروهٌ سِوی الجَزع و البُکاء عَلی الحسین،» هر ناله و گریهای مکروه است، مگر ناله و گریه بر حسین علیهالسلام.
همچنین ایشان فرمودند: «امام حسین علیهالسلام به عزادار خود مینگرد و برای او طلب مغفرت کرده و به او میگوید ای کسی که برای من گریه میکنی! اگر از اجر و پاداشی که خدا به تو میدهد آگاه شوی، شادی تو بیشتر از اندوهت خواهد شد.»
امام رضا علیهالسلام فرمودند: «فَعَلی مِثلِ الحُسین فلیَبکِ الباکون فإنّ البُکاء عَلَیه یحطّ الذّنوبَ العِظام» یعنی گریهکنندگان باید بر کسی همچون حسین علیهالسلام گریه کنند، زیرا گریستن بر او گناهان بزرگ را فرومیریزد. آن حضرت بودجهای را برای چنین امری اختصاص داد. عزاداری گروهی در ایّام حج و سرزمین حسّاس منا، سؤالات معناداری را در اذهان ترسیم میکند و این خود بهترین نوع مبارزه غیرمستقیم ائمه علیهالسلام برای توجّه دادن افکار عمومی بر ضد جنایات اموی بود.
همچنین امام رضا علیهالسلام می فرمودند: «هر کسی در عاشورا در برآوردن حوائج خود نکوشد، خدا در دنیا و آخرت حوائج او را برآورده میکند و هر کسی عاشورا را روز اندوه و گریه خود قرار دهد، خدا روز قیامت را روز شادی و سرور او قرار میدهد و هر کسی عاشورا را روز برکت قرار دهد، خدا برکت را از مال او بر میدارد.»
تأکیدات بزرگان دین بر دلایل اهمیت زنده نگه داشتند واقعه عاشورا
توجّه بر لزوم عزای حسین علیهالسلام تنها به دوران ائمه محدود نمیشود، در طول تاریخ بزرگان دین نیز بر عزاداری برای محرم تأکید فراوان داشتهاند. یکی از جلوههای اصلی عزاداری امام حسین علیهالسلام، توجه به آن از منظر نمادگرایی دینی است و اینکه به عنوان سمبل تشیّع محسوب میشود و باعث حفظ تشیّع است و سبب شده تا حتّی دین اسلام به صورت کلی حفظ شود. امام خمینی رحمهالله فرمودند: «اسلام با محرم و صفر زنده است و همانگونه که خون امام حسین علیهالسلام باعث بقای اسلام شد بر اساس گزارشات تاریخی اگر امام حسین علیهالسلام شهید نشده بودند اسلامی باقی نمیماند.»
ایشان با اشاره به ابعاد سیاسی و روانی عزاداری برای امام حسین علیهالسلام میفرمایند: «کسی که سیاست را بفهمد، عزاداری را ترویج میکند. حتی بدون در نظر گرفتن آموزههای دینی و اعتقادات هم میتوان فهمید که چنین عزاداریهایی چه آثار مفیدی برای فرد و جامعه دارد.»
همچنین امام راحل رحمهالله در بازنمایی قیام عاشورا در زندگی معاصر ما میفرمایند: «شما گمان نکنید که اگر این مجالس عزا نبود و اگر این دستههای سینهزنی و نوحهسرایی نبود، ۱۵ خرداد پیش میآمد. هیچ قدرتی نمیتوانست ۱۵ خرداد را آنطور کند، مگر قدرت سیدالشهدا و هیچ قدرتی نمیتواند این ملّتی که از همهی جوانب به او هجوم شده است و از همهی قدرتهای بزرگ برای او توطئه چیدهاند، این توطئه را خنثی کند، الّا همین مجالس عزا.»
امام راحل رحمهالله یکی از دلایل لزوم زنده نگهداشتن واقعهی کربلا را تحمل بر مصیبتها میدانند و میفرمایند: «شما میدانید که مصیبتهایی که به این کشور وارد شده است، از اوّل انقلاب تاکنون، چه حجم زیادی داشته است و در ازای او این پیروزیهایی که برای شما حاصل شده است، حجم بسیار افزون داشته است. ما درعینحالی که جوانهای بسیار لایق خودمان را، مردان کاردان خودمان را از دستدادهایم، لکن آن چیزی که به دست آوردهایم ارزشش بیشتر از این معانی است. آنی که سیدالشهدا علیهالسلام زن و فرزند خودش را فدای او کرده، آنی است که رسول اللّه صلیاللهعلیهوآلهوسلم زندگانی خودش را در راه او صرف کرده و ائمهی معصومین ما در راه او آنهمه رنج دیدند. ما هم که مدعی هستیم و امیدوارم که این ادعا صحیح باشد ـ مدعی این هستیم که شیعیان آنها و پیروان آنها هستیم ـ باید هم آنطور که آنها تحمل داشتند مصائب را، در مقابل ارزش انسانی، در مقابل ارزشهای اسلامی، ما هم مصیبتها را تحمل کنیم و در مقابل همهی مصیبتها بـایستیم، برای اینکه آن ارزش انسانی را بـه دست بیاوریم.»
امام موسی صدر در باب مسئلهی شهادت و شهادت امام حسین علیهالسلام میگوید: «ترویج عاملی مانند شهادت، به خصوص زنده نگهداشتن یاد سالار شهیدان عاملی است برای اینکه تمام معادلات رنگ ببازد.» در واقع موسی صدر معتقد بود شهادت فرد را به سلاح شکستناپذیری مبدّل میکند و شهید را به چشمهی جوشانی تبدیل میکند که میتواند همگان را متحوّل کند و وجدان و اندیشه و نیروی انسان را به حرکت درآورد. در حقیقت امام موسی صدر یادآوری عاشورا را بیداری وجدان و اندیشه و نیروی ما میداند، تا بتواند در تعاملاتی که با دنیای بیرون دارد مورد استفاده قرار گیرد.
امام موسی صدر میگوید: «ما همزمان با بزرگداشت عاشورای حسینی اعلام میکنیم که درصدد تعرض یا تحمیل یک عقیدهی سیاسی و اجتماعی بر کسی نیستیم و درعینحال هیچگونه تعرض و تجاوز و تحمیل عقیدهی سیاسی و اجتماعی را از کسی نمیپذیریم. بههرحال این اندیشهای است که این آموزه، شهادت و قیام به ما اعطا میکند و طبیعتاً باید در زندگی و حیات خود، این امر را ارزشمند بشماریم و این را در راه بهترینها صرف کنیم و طبیعتاً حتماً توفیقات الهی نصیب ما خواهد شد و ما در راستای تعالی جامعه به این سمتوسو قدم بر خواهیم داشت.»
حماسه سیدالشهدا افراد خواب را بیدار میکند
علامه شرفالدین دربارهی حفظ آثار گرانبهای نهضت عاشورا میفرمایند: «مجالس عزاداری اهلبیت علیهالسلام، مجمع عظیم اسلامی و سمینار عالی شیعه است که به نام پیامبر و دودمانش علیهالسلام تشکیل شده، اهداف عالی اهلبیت در آن زنده میشود. سوگواری اهلبیت علیهالسلام، دعوت به سوی دین و سلاحی برای اسلام است که افراد خواب را بیدار میکند و افراد نادان را از مستی به هوش میآورد و جانهای تشنه را سیراب کرده، در دلها اثر میکند.»
ایشان همچنین درباب علل اثرگذاری منش شیعیان بر قلوب سایر فرق میگویند: «شیعه مظلوم بودن امامان خود را آشکار کند. زیرا هر انسانی بالفطره به یاری ستمدیدگان و مظلومان برمیخیزد ... وجدانهای بیدار را به سوی خود دعوت میکند.»
آیتالله بهجت (ره) دربارهی ابعاد معنوی ماه محرم میفرمایند: «بُکاء بر مصائب اهلالبیت علیهمالسلام و بهخصوص سیدالشهدا علیهالسلام شاید از آن قبیل مستحباتی باشد که مستحبی افضل از آن نیست.» فضیلتی که به تصور آیتالله بهجت (ره) بالاتر از نماز شب است. در حقیقت عزاداری از سر معرفت و شناخت یادآوری فضائل، مناقب و آرمانهای آنان بوده و بدین شکل، آدمی را به سمت الگو گیری و الگوپذیری از آنان سوق میدهد.
حضرت آیتالله خامنهای در ذکر نمونههایی از رفتار سیاسی حماسه عاشورایی میفرمایند: «ستیز با ستم و ستمگران بهویژه حاکمان ستم و برپاییِ عدل یکی از درسهای عاشورا در عرصه رفتار سیاسی است. عاشورا به ما میآموزد که انسان مسلمان نمیتواند در برابر ستم و ستمگران سکوت کند و بیتفاوت بماند، اگر سکوت کرد در حکم همان ستمکار است.»
رفتار سیاسی عاشورا پرهیز از زندگی ذلیلانه در پرتو پذیرش ولایت کفر و شرک
حضرت آیتالله خامنهای یکی از درسهای عاشورا در عرصهی رفتار سیاسی را درس عزت میدانند و میفرمایند: «امام حسین علیهالسلام و دیگر عاشورائیان با گفتار و عمل خود به ما آموختند که برخورد مسلمانان با یکدیگر چه در داخل کشور و چه با خارج کشور باید از موضع عزّت باشد. چرا که در فرهنگ اسلامی، مسلمان عزیز است و هرگز نباید تن به ذلّت و خواری بدهد. ذلّت و خواری با مسلمانی قابل جمع نیست. بنابراین، مسلمانی که ذلّت را پذیرفته، مسلمانیاش کامل نیست. بر این اساس دو نوع زندگی خواهیم داشت: زندگی ذلیلانه و زندگی عزتمندانه. زندگی عزتمندانه در پرتو پذیرش ولایت خدا و اولیاء خدا و زندگی ذلیلانه در پرتو پذیرش ولایت کفر و شرک و دشمنان خداست. همراهی و دوستی با دشمنان خدا نیز ذلّت و خواری است. بر همین اساس قرآن کریم میفرماید: یا ایّها الّذین آمَنوا لا تَتّخذوا عَدوّی و عَدوّکُم اولیاء؛ ای مؤمنان، دشمن من و دشمن خود را به ولایت بر نگیرید.»
نام حسین ندایی است از حقطلبی، از حرّیت و آزادی
همانگونه که استاد شهید آیتالله مرتضی مطهری در این زمینه مینویسد: «ائمه دین خواستند قیام امام حسین علیهالسلام بهصورت یک مکتب و بهصورت یک مشعل فروزان همیشه باقی بماند. اینیک چراغی است از حق، از حقیقت دوستی و از حقیقتخواهی. اینیک ندایی است از حقطلبی، از حرّیت و آزادی، این مکتب آزادی و این مکتب مبارزه با ظلم را خواستند برای همیشه باقی بماند. در زمان خود ائمه اطهار علیهالسلام که این دستور صادر شد، سبب شد که جریان زنده و فعّال به وجود آید. نام امام حسین علیهالسلام شعار علیه ظلم گشت، یک عده شاعر به وجود آمدند مانند کمیت اسدی، دعبل خزایی، سیّد حمیری و...کمیت اسدی میدانید کیست؟ همان کسی که با اشعارش از یک سپاه بیشتر برای بنی امیّه ضرر داشت.»
مجلس عزای حسین علیهالسلام مجلس امید و فرج امام زمان عجلاللهتعالیفرجهالشریف است
حجتالاسلام پناهیان میگوید: «مجلس سوگواری امام حسین علیهالسلام، بیشتر معطوف به آینده است. عاشورای حسین علیهالسلام ما را به تفکّر میخواند، به تفکّر درباره آینده که چه خواهد شد و کسانی که در عزای امام حسین علیهالسلام هستند این را درک میکنند اگر ما امیدمان به قیام مهدوی نبود، قدردانیمان از قیام حسین علیهالسلام اینچنین نبود. کسانی که مظلومیت امام حسین علیهالسلام را سوگواری میکنند، اگر آیندهای برای قیام امام تصور نکنیم و اگر چنین باشد، این نمایش درماندگی پیروان رسول الله صلیاللهعلیهوآلهوسلم را نشان میدهد که از قتل فرزند پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم و شکست خوردن طرح با عظمت پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم صحبت میکنند. اما حماسهی ابا عبدالله علیهالسلام این چنین نبود. ما در مجالس عزاداری، خود را برای آینده آماده میکنیم و مجالس عزاداری برای امام حسین علیهالسلام معطوف به آینده است. مجلس عزای حسین علیهالسلام مجلس امید و فرج امام زمان عجلاللهتعالیفرجهالشریف است. ما چون آینده داریم از آن شکست انرژی میگیریم، این قیام مقدمهی ظهور امام زمان عجلاللهتعالیفرجهالشریف است. قیام عاشورا چون قیام امر به معروف و نهی از منکر بود و امر به معروف و نهی از منکر یک قیام عمومی است و چون مردم پای رکاب امام نیامدند به خون نشست، در آمدن عموم مردم افراد برجسته در قیام امام غایب بودند.»
عزاداری برای حسین علیهالسلام اتحاد آفرین است
حجتالاسلام پناهیان معتقد است عزاداری برای امام حسین علیهالسّلام اتحادآفرین است، «عاشورا یک حماسهی اسلامی بود ــ نه صرفاً شیعی ــ و همین امروز هم اگر این حماسه را با همهی خوبان و منصفان عالم و از جمله برادران اهل سنت در میان بگذارید، آن را میپذیرند. لذا شما باید امروز به عزاداری حسین علیهالسلام رنگ و رونق تازهای بدهید.»
جاذبه حماسه کربلا مرز و مذهب ندارد
علی شریعتی در باب تأثیرپذیری از واقعهی کربلا گفته است: «از کودک حسین علیهالسلام گرفته تا برادرش و از خودش تا غلامش، از آن قاری قرآن تا آن معلم اطفال کوفه، تا آن مؤذن، تا آن مرد خویشاوند یا بیگانه و تا آن مرد اشرافی و بزرگ و با حیثیت در جامعهی خود و تا آن مرد عاری از همه فخرهای اجتماعی، همه برادرانه در برابر شهادت ایستادند تا به همه مردان، زنان، کودکان و همه پیران و جوانان همیشهی تاریخ بیاموزند که باید چگونه زندگی کنند.»
حماسه حسین علیهالسلام سرمشق مردان آزادهای است که برای قیام علیه ظلم، ابا عبدالله علیهالسلام را الگو قرار دادهاند. فردی مانند مهاتما گاندی، درباره امام حسین علیهالسلام گفت: «من زندگی امام حسین علیهالسلام، آن شهید بزرگ اسلام را به دقت خواندهام و توجّه کافی به صفحات کربلا نمودهام و بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز گردد، بایستی از امام حسین علیهالسلام پیروی کند.»
محمد علی جناح، رهبر اعظم پاکستان میگوید: «هیچ نمونهای از شجاعت، بهتر از آنکه امام حسین از لحاظ فداکاری و تهوّر نشان داد در عالم پیدا نمیشود. به عقیده من تمام مسلمانان باید از سرمشق این شهیدی که خود را در سرزمین عراق قربانی کرد پیروی نمایند.
حماسه کربلا همچون ستارهای میدرخشد و ندا میدهد، حتی چند قاره آن سوتر جایی که چارلز دیکنز، نویسنده معروف انگلیسی گفت: «اگر منظور امام حسین جنگ در راه خواستههای دنیایی بود، من نمیفهمم چرا خواهران و زنان و اطفالش به همراه او بودند؟ پس عقل چنین حکم مینماید که او فقط بخاطر اسلام، فداکاری خویش را انجام داد.»
امام حسین علیهالسلام؛چراغ هدایت و کشتی نجات
تأکید امامان معصوم علیهالسلام و بزرگان دین بعد از شهادت سالار شهیدان برای احیای نهضتی بود که در سیرهی ائمهی هدی علیهالسلام سمبل ظلمستیزی و عدالتخواهی و راه رهایی مظلومان جهان از سلطه مستکبران شناخته میشود. اگرچه در طول تاریخ از سوی کوردلان تلاشهایی برای فراموششدن نام حسین علیهالسلام و خاموشی این مشعل هدایت صورت گرفته است، امّا همه این تلاشهای مذبوحانه نشان وحشت آنان از جوشش خون پاک حسینی در رگهای نسل جوان است و علیرغم همهی این کوششها، هر روز گرایش دلهای صالحان و مؤمنان به سوی عاشورا و محرم افزونتر و گستردهتر میگردد و محبّت حسینی، دلهای مظلومان جهان را شیدای فرزند فاطمه سلاماللهعلیها میکند... شیداییای که همچون اهرمی قدرتمند، توانایی و قابلیتهای بیشماری را ایجاد میکند که در سایه سوگواری و عزاداری برای امام حسین علیهالسلام میتوان حرکتهای عظیمی را آفرید و از آن بهرهبرداریهای بسیاری کرد.
در ادامه سلسله مطالب پرونده «شرح حال نویسی شهدا»، نگاهی به زنده نگهداشتن یاد عاشورای حسینی بهعنوان الگوی شهدای جنگ تحمیلی در طول تاریخ داشته است.
کربلا زمین ممتازی است که گنبد اسلام بوده، همان جایی که خدا، یاران مؤمن حضرت نوح را از طوفان نجات داد. سرزمینی که قربانگاه عاشقان و مشهد شهیدان است. شهیدانی که نه شهدای گذشته و نه شهدای آینده، به پای آنها نمیرسند. جایی که خاکش را از خاک بیتالمقدّس گرفته است. آنجایی که محل عروج فرشتگان است و جایگاه مزار تو، دری است که رو به بهشت گشوده میشود و خدا درهای خیر خود را بر دلم گشود تا محبّت حسین علیهالسلام و زیارتش در دلم نشست و حادثهای که هزار وسیصد سال است ما را به خود فرا میخواند و بزرگانی بر لزوم اهمّیت زنده نگهداشتن آن، ما را به نصحیت نشستهاند. عاشورا تمام نشده است، پروندهاش مختوم نیست. امام حسین علیهالسلام را کشتند، باید گریه کنید و دعای ندبه پر است از ندای ضجّههایی که مرا به گریه فرا میخواند، هَل مِن مُعین؟ کس دیگری هست بیاید کمک من کند و با هم گریه کنیم؟
و شبههافکنانی بودند که تاریخ را پر کردند حادثه کربلا مربوط به بیش از یک هزار و سیصد سال پیش است و امروز چه نفعی است که آن را زنده کنیم؟ آنها جاهلانند که هنوز نمیدانند و نفهمیدند که عاشورا یک حادثه نبود، یک جریان تاریخی بود. جریان مبارزهی حق و باطل، عدالت و ظلم. و این مبارزه در همهی اعصار و قرون ادامه دارد و عاشوراى حسینى درس لازم را براى پیروزى حق بر باطل به طرفداران حق میدهد و شعار «هَیهات مِنّا الذّلّة» بیانگر این جهاد پرارزش است و ما از این درس در طول تاریخ استفاده فراوان بردهایم.
تأکیدات ائمه بر اهمیّت زنده نگهداشتن یادِ واقعه عاشورا
هنوز زمین، حماسه کربلا را به خود ندیده بود که پیامبر در حدیثی، سرزمین کربلا را حریم پاک خواندند و فرمودند: کربلا پاکترین بقعهی روی زمین و از نظر احترام بزرگترین بقعهها است و الحق که کربلا از بساطهای بهشت است. ایشان در حدیث دیگری آن را سرزمین نجات نامیدند. پیامبر خدا صلّیاللهعلیهوآلهوسلم فرمودند: «پسرم حسین در سرزمینی به خاک سپرده میشود که به آن کربلا گویند، زمین ممتازی که همواره گنبد اسلام بوده است، چنانکه خدا، یاران مؤمن حضرت نوح را در همانجا از طوفان نجات داد.» امیر المؤمنین علیهالسلام خطاب به خاک کربلا فرمود: «چه خوشبوئی ای خاک! در روز قیامت قومی از تو بپا خیزند که بدون حساب و بیدرنگ به بهشت روند.
تاریخ اسلام پر است از ابراز ارادت ائمهی هدی علیهالسلام به کربلا و عاشورا، غیر از آنکه قولاً و عملاً در سیره و رفتار خود در جهت برپایی مجالس سوگواری برای اباعبدالله علیهالسلام تأکید و اصرار داشتهاند. از مردم خواستهاند که در این امر مهم کوتاهی نکنند و به آنان نوید دادهاند که برای عزاداران حسینی پاداش بسیار ویژهای در نظر گرفته شده است. درس آزادگی، ایثار و شهادت در راه خدا درسی است که امام حسین علیهالسلام برای تمام تاریخ به یادگار گذاشتهاند. بنابراین امامان شیعه با احیای واقعهی عاشورا میکوشیدند فرهنگ ظلمستیزی و عدالتخواهی را از معارف اصیل شیعه معرفی کنند. از جمله بنیانگذاران عزا برای عاشورا که بعدها آن را نهادینه کرد، امام سجاد علیهالسلام است.
امام سجاد علیهالسلام در مناسبتهای گوناگون بر عزیزانش گریه میکرد. اشکهای آن حضرت علیهالسلام عواطف را برمیانگیخت و در اذهان مخاطبان مظلومیت شهدای کربلا را ترسیم مینمود. او نه تنها خود در سوگ شهدای کربلا میگریست، بلکه شیعیان و مؤمنان را نیز ترغیب به گریستن بر آن شهدا میکرد و میفرمود: «هر مؤمنی که بر شهادت حسین علیهالسلام بگرید به طوری که اشک بر گونههایش جاری شود، خداوند برای او غرفههایی در بهشت آماده میسازد که تا ابد در آن اقامت خواهد گزید.»
اهمّیت و فضیلت اثر عاشورا در انسانسازی از نگاه امام سجاد علیهالسلام تا بدان جا است که میفرمایند: «اگر خبر شهادت سیّدالشّهدا علیهالسلام به کسی برسد، برای ساخته شدنِ او کافی است، این خبر، حبّ دنیا را از دل خارج میکند. نباید چیزی از حب دنیا در دلت بماند، اگر چیزی باقی ماند، باید برگردی و از امام حسین علیهالسلام بخواهی درستش کند.»
زنده نگهداشتن عاشورا برای ورود به عصر غیبت
علیرغم فشارها و محدودیتهای شدید سیاسی و امنیّتی از سوی حاکمان جور و استبداد اموی و عباسی که بر امام باقر و امام صادق علیهالسلام اعمال میشد، عزای امام حسین علیهالسلام را بهعنوان راهبردی برای جامعهی اسلامی در عصر غیبت ارائه نمودند تا مسلمانان دفاع نمایند، لذا راهبرد زنده نگهداشتن عاشورا که توسط باقرین علیهالسلام بر اساس الگوی ضعف _ فرصت در آمادهسازی جامعه اسلامی برای ورود به عصر غیبت ارائه شده است، بیانگر این است که مسلمانان در هر زمان و مکانی که قرار میگیرند، در مقابل ظلم و ستم و انحرافات بایستند و خود را بیتفاوت به این امر نشان ندهند. همچنین به خاطر جان و مال خود از این امر مهم نهراسند، چون امام حسین علیهالسلام با نثار جان خود و با اسارت اهلبیت خود، شجرهی طیّبهی اسلام را زنده نگه داشت. این راهبرد در عصر غیبت باید نصبالعین مسلمانان و شیعیان برای مقاومت در مقابل قدرتهای شیطانی قرار گیرد.
امام باقر علیهالسلام در تعقیب این هدف و توجه دادن مردم به ستمی که بر اهلبیت علیهمالسلام روا شده، وصیّت میکند تا ده سال در موسم حج در منا برای امام حسین علیهالسلام و همراهانش عزاداری کنند. امام صادق علیهالسلام فرمودند: «کلّ الجَزع و البُکاء مکروهٌ سِوی الجَزع و البُکاء عَلی الحسین،» هر ناله و گریهای مکروه است، مگر ناله و گریه بر حسین علیهالسلام.
همچنین ایشان فرمودند: «امام حسین علیهالسلام به عزادار خود مینگرد و برای او طلب مغفرت کرده و به او میگوید ای کسی که برای من گریه میکنی! اگر از اجر و پاداشی که خدا به تو میدهد آگاه شوی، شادی تو بیشتر از اندوهت خواهد شد.»
امام رضا علیهالسلام فرمودند: «فَعَلی مِثلِ الحُسین فلیَبکِ الباکون فإنّ البُکاء عَلَیه یحطّ الذّنوبَ العِظام» یعنی گریهکنندگان باید بر کسی همچون حسین علیهالسلام گریه کنند، زیرا گریستن بر او گناهان بزرگ را فرومیریزد. آن حضرت بودجهای را برای چنین امری اختصاص داد. عزاداری گروهی در ایّام حج و سرزمین حسّاس منا، سؤالات معناداری را در اذهان ترسیم میکند و این خود بهترین نوع مبارزه غیرمستقیم ائمه علیهالسلام برای توجّه دادن افکار عمومی بر ضد جنایات اموی بود.
همچنین امام رضا علیهالسلام می فرمودند: «هر کسی در عاشورا در برآوردن حوائج خود نکوشد، خدا در دنیا و آخرت حوائج او را برآورده میکند و هر کسی عاشورا را روز اندوه و گریه خود قرار دهد، خدا روز قیامت را روز شادی و سرور او قرار میدهد و هر کسی عاشورا را روز برکت قرار دهد، خدا برکت را از مال او بر میدارد.»
تأکیدات بزرگان دین بر دلایل اهمیت زنده نگه داشتند واقعه عاشورا
توجّه بر لزوم عزای حسین علیهالسلام تنها به دوران ائمه محدود نمیشود، در طول تاریخ بزرگان دین نیز بر عزاداری برای محرم تأکید فراوان داشتهاند. یکی از جلوههای اصلی عزاداری امام حسین علیهالسلام، توجه به آن از منظر نمادگرایی دینی است و اینکه به عنوان سمبل تشیّع محسوب میشود و باعث حفظ تشیّع است و سبب شده تا حتّی دین اسلام به صورت کلی حفظ شود. امام خمینی رحمهالله فرمودند: «اسلام با محرم و صفر زنده است و همانگونه که خون امام حسین علیهالسلام باعث بقای اسلام شد بر اساس گزارشات تاریخی اگر امام حسین علیهالسلام شهید نشده بودند اسلامی باقی نمیماند.»
ایشان با اشاره به ابعاد سیاسی و روانی عزاداری برای امام حسین علیهالسلام میفرمایند: «کسی که سیاست را بفهمد، عزاداری را ترویج میکند. حتی بدون در نظر گرفتن آموزههای دینی و اعتقادات هم میتوان فهمید که چنین عزاداریهایی چه آثار مفیدی برای فرد و جامعه دارد.»
همچنین امام راحل رحمهالله در بازنمایی قیام عاشورا در زندگی معاصر ما میفرمایند: «شما گمان نکنید که اگر این مجالس عزا نبود و اگر این دستههای سینهزنی و نوحهسرایی نبود، ۱۵ خرداد پیش میآمد. هیچ قدرتی نمیتوانست ۱۵ خرداد را آنطور کند، مگر قدرت سیدالشهدا و هیچ قدرتی نمیتواند این ملّتی که از همهی جوانب به او هجوم شده است و از همهی قدرتهای بزرگ برای او توطئه چیدهاند، این توطئه را خنثی کند، الّا همین مجالس عزا.»
امام راحل رحمهالله یکی از دلایل لزوم زنده نگهداشتن واقعهی کربلا را تحمل بر مصیبتها میدانند و میفرمایند: «شما میدانید که مصیبتهایی که به این کشور وارد شده است، از اوّل انقلاب تاکنون، چه حجم زیادی داشته است و در ازای او این پیروزیهایی که برای شما حاصل شده است، حجم بسیار افزون داشته است. ما درعینحالی که جوانهای بسیار لایق خودمان را، مردان کاردان خودمان را از دستدادهایم، لکن آن چیزی که به دست آوردهایم ارزشش بیشتر از این معانی است. آنی که سیدالشهدا علیهالسلام زن و فرزند خودش را فدای او کرده، آنی است که رسول اللّه صلیاللهعلیهوآلهوسلم زندگانی خودش را در راه او صرف کرده و ائمهی معصومین ما در راه او آنهمه رنج دیدند. ما هم که مدعی هستیم و امیدوارم که این ادعا صحیح باشد ـ مدعی این هستیم که شیعیان آنها و پیروان آنها هستیم ـ باید هم آنطور که آنها تحمل داشتند مصائب را، در مقابل ارزش انسانی، در مقابل ارزشهای اسلامی، ما هم مصیبتها را تحمل کنیم و در مقابل همهی مصیبتها بـایستیم، برای اینکه آن ارزش انسانی را بـه دست بیاوریم.»
امام موسی صدر در باب مسئلهی شهادت و شهادت امام حسین علیهالسلام میگوید: «ترویج عاملی مانند شهادت، به خصوص زنده نگهداشتن یاد سالار شهیدان عاملی است برای اینکه تمام معادلات رنگ ببازد.» در واقع موسی صدر معتقد بود شهادت فرد را به سلاح شکستناپذیری مبدّل میکند و شهید را به چشمهی جوشانی تبدیل میکند که میتواند همگان را متحوّل کند و وجدان و اندیشه و نیروی انسان را به حرکت درآورد. در حقیقت امام موسی صدر یادآوری عاشورا را بیداری وجدان و اندیشه و نیروی ما میداند، تا بتواند در تعاملاتی که با دنیای بیرون دارد مورد استفاده قرار گیرد.
امام موسی صدر میگوید: «ما همزمان با بزرگداشت عاشورای حسینی اعلام میکنیم که درصدد تعرض یا تحمیل یک عقیدهی سیاسی و اجتماعی بر کسی نیستیم و درعینحال هیچگونه تعرض و تجاوز و تحمیل عقیدهی سیاسی و اجتماعی را از کسی نمیپذیریم. بههرحال این اندیشهای است که این آموزه، شهادت و قیام به ما اعطا میکند و طبیعتاً باید در زندگی و حیات خود، این امر را ارزشمند بشماریم و این را در راه بهترینها صرف کنیم و طبیعتاً حتماً توفیقات الهی نصیب ما خواهد شد و ما در راستای تعالی جامعه به این سمتوسو قدم بر خواهیم داشت.»
حماسه سیدالشهدا افراد خواب را بیدار میکند
علامه شرفالدین دربارهی حفظ آثار گرانبهای نهضت عاشورا میفرمایند: «مجالس عزاداری اهلبیت علیهالسلام، مجمع عظیم اسلامی و سمینار عالی شیعه است که به نام پیامبر و دودمانش علیهالسلام تشکیل شده، اهداف عالی اهلبیت در آن زنده میشود. سوگواری اهلبیت علیهالسلام، دعوت به سوی دین و سلاحی برای اسلام است که افراد خواب را بیدار میکند و افراد نادان را از مستی به هوش میآورد و جانهای تشنه را سیراب کرده، در دلها اثر میکند.»
ایشان همچنین درباب علل اثرگذاری منش شیعیان بر قلوب سایر فرق میگویند: «شیعه مظلوم بودن امامان خود را آشکار کند. زیرا هر انسانی بالفطره به یاری ستمدیدگان و مظلومان برمیخیزد ... وجدانهای بیدار را به سوی خود دعوت میکند.»
آیتالله بهجت (ره) دربارهی ابعاد معنوی ماه محرم میفرمایند: «بُکاء بر مصائب اهلالبیت علیهمالسلام و بهخصوص سیدالشهدا علیهالسلام شاید از آن قبیل مستحباتی باشد که مستحبی افضل از آن نیست.» فضیلتی که به تصور آیتالله بهجت (ره) بالاتر از نماز شب است. در حقیقت عزاداری از سر معرفت و شناخت یادآوری فضائل، مناقب و آرمانهای آنان بوده و بدین شکل، آدمی را به سمت الگو گیری و الگوپذیری از آنان سوق میدهد.
حضرت آیتالله خامنهای در ذکر نمونههایی از رفتار سیاسی حماسه عاشورایی میفرمایند: «ستیز با ستم و ستمگران بهویژه حاکمان ستم و برپاییِ عدل یکی از درسهای عاشورا در عرصه رفتار سیاسی است. عاشورا به ما میآموزد که انسان مسلمان نمیتواند در برابر ستم و ستمگران سکوت کند و بیتفاوت بماند، اگر سکوت کرد در حکم همان ستمکار است.»
رفتار سیاسی عاشورا پرهیز از زندگی ذلیلانه در پرتو پذیرش ولایت کفر و شرک
حضرت آیتالله خامنهای یکی از درسهای عاشورا در عرصهی رفتار سیاسی را درس عزت میدانند و میفرمایند: «امام حسین علیهالسلام و دیگر عاشورائیان با گفتار و عمل خود به ما آموختند که برخورد مسلمانان با یکدیگر چه در داخل کشور و چه با خارج کشور باید از موضع عزّت باشد. چرا که در فرهنگ اسلامی، مسلمان عزیز است و هرگز نباید تن به ذلّت و خواری بدهد. ذلّت و خواری با مسلمانی قابل جمع نیست. بنابراین، مسلمانی که ذلّت را پذیرفته، مسلمانیاش کامل نیست. بر این اساس دو نوع زندگی خواهیم داشت: زندگی ذلیلانه و زندگی عزتمندانه. زندگی عزتمندانه در پرتو پذیرش ولایت خدا و اولیاء خدا و زندگی ذلیلانه در پرتو پذیرش ولایت کفر و شرک و دشمنان خداست. همراهی و دوستی با دشمنان خدا نیز ذلّت و خواری است. بر همین اساس قرآن کریم میفرماید: یا ایّها الّذین آمَنوا لا تَتّخذوا عَدوّی و عَدوّکُم اولیاء؛ ای مؤمنان، دشمن من و دشمن خود را به ولایت بر نگیرید.»
نام حسین ندایی است از حقطلبی، از حرّیت و آزادی
همانگونه که استاد شهید آیتالله مرتضی مطهری در این زمینه مینویسد: «ائمه دین خواستند قیام امام حسین علیهالسلام بهصورت یک مکتب و بهصورت یک مشعل فروزان همیشه باقی بماند. اینیک چراغی است از حق، از حقیقت دوستی و از حقیقتخواهی. اینیک ندایی است از حقطلبی، از حرّیت و آزادی، این مکتب آزادی و این مکتب مبارزه با ظلم را خواستند برای همیشه باقی بماند. در زمان خود ائمه اطهار علیهالسلام که این دستور صادر شد، سبب شد که جریان زنده و فعّال به وجود آید. نام امام حسین علیهالسلام شعار علیه ظلم گشت، یک عده شاعر به وجود آمدند مانند کمیت اسدی، دعبل خزایی، سیّد حمیری و...کمیت اسدی میدانید کیست؟ همان کسی که با اشعارش از یک سپاه بیشتر برای بنی امیّه ضرر داشت.»
مجلس عزای حسین علیهالسلام مجلس امید و فرج امام زمان عجلاللهتعالیفرجهالشریف است
حجتالاسلام پناهیان میگوید: «مجلس سوگواری امام حسین علیهالسلام، بیشتر معطوف به آینده است. عاشورای حسین علیهالسلام ما را به تفکّر میخواند، به تفکّر درباره آینده که چه خواهد شد و کسانی که در عزای امام حسین علیهالسلام هستند این را درک میکنند اگر ما امیدمان به قیام مهدوی نبود، قدردانیمان از قیام حسین علیهالسلام اینچنین نبود. کسانی که مظلومیت امام حسین علیهالسلام را سوگواری میکنند، اگر آیندهای برای قیام امام تصور نکنیم و اگر چنین باشد، این نمایش درماندگی پیروان رسول الله صلیاللهعلیهوآلهوسلم را نشان میدهد که از قتل فرزند پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم و شکست خوردن طرح با عظمت پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم صحبت میکنند. اما حماسهی ابا عبدالله علیهالسلام این چنین نبود. ما در مجالس عزاداری، خود را برای آینده آماده میکنیم و مجالس عزاداری برای امام حسین علیهالسلام معطوف به آینده است. مجلس عزای حسین علیهالسلام مجلس امید و فرج امام زمان عجلاللهتعالیفرجهالشریف است. ما چون آینده داریم از آن شکست انرژی میگیریم، این قیام مقدمهی ظهور امام زمان عجلاللهتعالیفرجهالشریف است. قیام عاشورا چون قیام امر به معروف و نهی از منکر بود و امر به معروف و نهی از منکر یک قیام عمومی است و چون مردم پای رکاب امام نیامدند به خون نشست، در آمدن عموم مردم افراد برجسته در قیام امام غایب بودند.»
عزاداری برای حسین علیهالسلام اتحاد آفرین است
حجتالاسلام پناهیان معتقد است عزاداری برای امام حسین علیهالسّلام اتحادآفرین است، «عاشورا یک حماسهی اسلامی بود ــ نه صرفاً شیعی ــ و همین امروز هم اگر این حماسه را با همهی خوبان و منصفان عالم و از جمله برادران اهل سنت در میان بگذارید، آن را میپذیرند. لذا شما باید امروز به عزاداری حسین علیهالسلام رنگ و رونق تازهای بدهید.»
جاذبه حماسه کربلا مرز و مذهب ندارد
علی شریعتی در باب تأثیرپذیری از واقعهی کربلا گفته است: «از کودک حسین علیهالسلام گرفته تا برادرش و از خودش تا غلامش، از آن قاری قرآن تا آن معلم اطفال کوفه، تا آن مؤذن، تا آن مرد خویشاوند یا بیگانه و تا آن مرد اشرافی و بزرگ و با حیثیت در جامعهی خود و تا آن مرد عاری از همه فخرهای اجتماعی، همه برادرانه در برابر شهادت ایستادند تا به همه مردان، زنان، کودکان و همه پیران و جوانان همیشهی تاریخ بیاموزند که باید چگونه زندگی کنند.»
حماسه حسین علیهالسلام سرمشق مردان آزادهای است که برای قیام علیه ظلم، ابا عبدالله علیهالسلام را الگو قرار دادهاند. فردی مانند مهاتما گاندی، درباره امام حسین علیهالسلام گفت: «من زندگی امام حسین علیهالسلام، آن شهید بزرگ اسلام را به دقت خواندهام و توجّه کافی به صفحات کربلا نمودهام و بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز گردد، بایستی از امام حسین علیهالسلام پیروی کند.»
محمد علی جناح، رهبر اعظم پاکستان میگوید: «هیچ نمونهای از شجاعت، بهتر از آنکه امام حسین از لحاظ فداکاری و تهوّر نشان داد در عالم پیدا نمیشود. به عقیده من تمام مسلمانان باید از سرمشق این شهیدی که خود را در سرزمین عراق قربانی کرد پیروی نمایند.
حماسه کربلا همچون ستارهای میدرخشد و ندا میدهد، حتی چند قاره آن سوتر جایی که چارلز دیکنز، نویسنده معروف انگلیسی گفت: «اگر منظور امام حسین جنگ در راه خواستههای دنیایی بود، من نمیفهمم چرا خواهران و زنان و اطفالش به همراه او بودند؟ پس عقل چنین حکم مینماید که او فقط بخاطر اسلام، فداکاری خویش را انجام داد.»
امام حسین علیهالسلام؛چراغ هدایت و کشتی نجات
تأکید امامان معصوم علیهالسلام و بزرگان دین بعد از شهادت سالار شهیدان برای احیای نهضتی بود که در سیرهی ائمهی هدی علیهالسلام سمبل ظلمستیزی و عدالتخواهی و راه رهایی مظلومان جهان از سلطه مستکبران شناخته میشود. اگرچه در طول تاریخ از سوی کوردلان تلاشهایی برای فراموششدن نام حسین علیهالسلام و خاموشی این مشعل هدایت صورت گرفته است، امّا همه این تلاشهای مذبوحانه نشان وحشت آنان از جوشش خون پاک حسینی در رگهای نسل جوان است و علیرغم همهی این کوششها، هر روز گرایش دلهای صالحان و مؤمنان به سوی عاشورا و محرم افزونتر و گستردهتر میگردد و محبّت حسینی، دلهای مظلومان جهان را شیدای فرزند فاطمه سلاماللهعلیها میکند... شیداییای که همچون اهرمی قدرتمند، توانایی و قابلیتهای بیشماری را ایجاد میکند که در سایه سوگواری و عزاداری برای امام حسین علیهالسلام میتوان حرکتهای عظیمی را آفرید و از آن بهرهبرداریهای بسیاری کرد.