با نگاهی اجمالی به بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در می‌یابیم که ایشان در سخنرانی‌های عمومی خود تقریباً از «تمام سوره‌های قرآن کریم»، آیاتی را استفاده نموده‌اند. ماه مبارک رمضان بهانه‌ای است تا بیشتر با مباحث قرآنی بیانات رهبر انقلاب آشنا شویم. از این رو بخش فقه و معارف رسانه KHAMENEI.IR به‌مناسبت ایام ماه مبارک رمضان پرونده‌ی «درسنامه‌ی ترجمه‌ی قرآن» را منتشر میکند، در این پرونده برخی از آیات قرآن کریم که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای شرح و تفسیر کرده‌اند به‌صورت آموزشی برای مخاطبان ارائه می‌شود، همچنین نظرات دیگر مفسران در ذیل آن آیات مورد بررسی قرار گرفته است. در این مطلب با آیات ۵ و ۶ سوره مبارکه شرح آشنا می‌شویم.

متن آیه:
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً * إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً
پس قطعاً در کنار سختی، آسانی همراه است. * قطعاً در کنار هر سختی، آسانی همراه است.(۱)
 
ضرورت بحث از آیه
ترجمه دقیق آیه از آن جهت ضرورت دارد که سختی‌های زندگی، همیشه یکی از چالش‌های مهم انسان بوده است. آیا زندگی انسان، سرتاسر سختی است؟ آیا سختی‌ها پایان‌پذیرند؟ گشایش‌ها و آسانی‌ها چه زمانی به وجود خواهند آمد؟ ترجمه دقیق این آیه می‌تواند به این چالش مهم پاسخ دهد.
 
محل بحث در آیه
آیه مورد بحث را می‌توان دو گونه ترجمه کرد:
قطعاً بعد از همه سختی‌ها، آسانی است.
قطعاً همراه همه سختی‌ها، آسانی است.
 
تفاوت دو ترجمه در معنای کلمه «مع» است. در ترجمه نوع اول، کلمه «مع» به معنای «بعد» ترجمه شده است و در نوع دوم به معنای «همراه».

توضیح مطلب آنکه در زبان عربی، گاهی یک کلمه به جای اینکه در معنای اصلی (حقیقی) خود به کار رود در معنای غیراصلی (مَجازی) به کار می‌رود. این مسئله علاوه بر «حروف جرّ»(۲)، در «ظروف»(۳) نیز اتفاق می‌افتد. نکته مهم این است که تا حد امکان نباید کلمه‌ای را در معنای غیر اصلی و مجازی به کار برد؛ اما گاهی دیده می‌شود که از نظر مترجم یا مفسر، معنای اصلی کلمه با واقعیت بیرونی و ذهنیت انسان تناسب ندارد؛ لذا آن کلمه را در معنای غیر اصلی خود به کار می برد در حالی که ممکن است با کمی تأمل بیشتر، بتوان آیه را با همان معنای اصلی ترجمه کرد.

آیه مورد بحث، یکی از همین نمونه‌هاست. در زبان عربی کلمه «مع» طبق دیدگاه مشهور، به عنوان «ظرف» شمرده می‌شود.‌(۴) از طرفی دیگر، گاهی حروف جرّ به معنای «مع» به کار می‌روند. در آیه مورد بحث طبق قاعده‌ای که گفتیم کلمه «مع» باید در همان معنای اصلی خودش یعنی «مصاحبت» به کار رود؛ اما وجود یک سؤال برخی مترجمان و مفسران را دچار چالش کرده است. اینکه «چطور مفهوم آسانی با متناقض خود یعنی مفهوم سختی، می‌تواند همراه باشد؟» به همین دلیل کلمه «مع» را به «بعد» ترجمه کرده‌اند یا اگر به معنای «همراه» ترجمه کرده‌اند، به لطافت آیه دقت نداشته‌اند. همان‌طور که در زبان عامیانه نیز به دقت و لطافت آیه توجه نمی‌شود و گفته می‌شود «بعد از هر سختی آسانی است.»
 
دیدگاه مترجمان
هرچند بسیاری از مترجمان به معنای «مع» توجه داشته‌اند؛ اما برخی نیز این دقت را در ترجمه رعایت نکرده‌اند.
به ترجمه‌های زیر دقت نمایید:

ترجمه به «بعد»:
بعد از هر دشوارى گشایشى است. (موسوی همدانی)
در حقیقت پس از این زحمت و مشقت براى شما فرج خواهد بود. (نوبری)

ترجمه به «دنباله»:
سنّت ما بر این جارى است که در پى دشوارى آسانى باشد. (صفوی)
پس، از پى دشوارى آسانى است. (آیتی)

ترجمه به «مصاحبت»:
پس به‌راستى با دشوارى (توأمان) آسانى است. (صادقی)
پس با هر دشوارى آسانى قرین است. (پورجوادی)
به راستى با دشوارى، آسانى همراه است. (گرمارودی)
در میان ترجمه‌ها، ترجمه نوع اول نادرست است و ترجمه نوع دوم و سوم درست؛ اما ترجمه نوع سوم، دقیق‌تر و لطیف‌تر است.
 
دیدگاه مفسران
گروه اول:
در میان مفسران نیز با اینکه اکثریت به معنای مصاحبت توجه داشته‌اند؛ اما برخی از ایشان در فهم لطافت آیه دقت نداشته‌اند و نشان از این دارد که همچنان «قرین بودن سختی و آسانی» برای ایشان مبهم است. زمخشری در تفسیر کشّاف می‌گوید: «خداوند نسبت به مسلمانان اراده کرده است که بعد از سختی، آسانی را در زمان نزدیک به آنها برساند و چون آسانی نزدیک است، آن را با تعبیر مصاحبت و مقارت آورده است تا قوت قلب مسلمانان باشد.»(۵)

ابن عاشور نیز در تفسیر خود می‌گوید: «کلمه مع در معنای حقیقی خود به کار نرفته است؛ چرا که عسر و یسر نقیض یکدیگرند و قرین بودن هر دو با یکدیگر محال است. پس معلوم می‌شود معیت در این آیه استعاره از نزدیک بودن آسانی بعد از سختی است.»(۶) برخی مفسران دیگر مانند مغنیه نیز به صراحت گفته‌اند «مع» به معنای مصاحبت نیست.(۷)
 
گروه دوم:
در مقابل، برخی از مفسران، معنای مصاحبت را در «مع» با لطافت بیشتری توضیح داده‌اند. آیت الله مدرسی می‌گوید: «سختی هرجا که برود، آسانی با او ملازم است؛ چرا که سختی‌ها در دل خود، حامل بذرهای آسانی هستند؛ زیرا اساساً خداوند سختی‌ها را برای ماندن نیافریده است.»(۸) آیت الله مکارم شیرازی نیز می‌گوید: «با هر مشکلى آسانى آمیخته، و با هر صعوبتى سهولتى همراه است، و این دو همیشه با هم بوده و با هم خواهند بود.»(۹)

علامه طباطبائی نیز با درک معنای مصاحبت، این نکته روشن را نیز یادآوری می‌کند که منظور از همراهی و معیّت، تحقق در یک زمان نیست؛ بلکه دنباله خود داشتن است.(۱۰) سید قطب نیز با بیانی شیوا به این لطافت تأکید دارد. او می‌گوید: «سختى و دشوارى از آسایش و آسودگى جداناشدنى است. تو ای پیامبر آن زمان که کار تو دشوار گردید، به تو سعه‌ی صدر دادیم. سعه‌ی صدر بار تو را سبک کرد. چرا که آسانی با سختی همراه شد و سنگینی بار را برای تو آسان کرد.»(۱۱)

آیت‌الله جوادی آملی نیز با بیانی دقیق این نکته را شرح می‌دهد: «درون هر سختی یک آسانی هست نه اینکه در کنار آن باشد... معیت آن است که اگر در درونِ یک میوه تلخی یک هسته و حبّه شیرینی باشد می‌شود گفت که ﴿إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً﴾. صبر گرچه تلخ است اما در درون همین صبر تلخ، یک کامیابی شیرینی هست. نه اینکه از این جریان که بگذرید یک قصه دیگری که بیگانه از این است به عنوان «یسر» است...»(۱۲) خلاصه اینکه تفاوت دو ترجمه و تفسیر در این است که گروه اول، آسانی را «قریب» سختی می‌دانند؛ اما گروه دوم، آسانی را «قرین» سختی می‌دانند.
 
دیدگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای
در بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای «هر سه نوع ترجمه» به چشم می‌خورد؛ منتهی آنچه ایشان به صراحت آیه را ترجمه کرده‌اند، بر اساس نوع سوم؛ یعنی «آسانی همراه و در کنار سختی» است. ضمن اینکه با دقت در منظومه فکری ایشان ـ به ویژه درباره مفهوم انتظار ـ به این نتیجه می‌رسیم که ایشان «آسانی‌ها را در دل سختی‌ها» می‌دانند. رهبر معظم انقلاب اسلامی در یکی از دیدارها، بعد از قرائت سوره شرح توسط قاری، آن را این‌گونه ترجمه می‌کنند: «آیات امیدبخش قرآن کریم و تأکید بر اینکه هر سختى‌اى همراه خود و در کنار خود یک گشایش و آسایش را دارد. این یک فکر عظیم کارسازى است براى همه‌ى جوامع.»(۱۳)

همچنین در یکی از پیام‌های حج، همین ترجمه را در تبین آیه مدّنظر قرار می‌دهند. ایشان در اعتراض به ناامن‌سازی و مسدود کردن حج توسط حکام عربستان می‌نویسند: «این، از جمله‌ى نشانه‌هاى غریبى است که خبر از وضعى به‌شدت ناهنجار مى‌دهد و طبعاً در خود، بشارت تحولى و آینده‌اى بهنجار حمل مى‌کند.»(۱۴)

در ترجمه دیگری، واژه «دنباله و در پی داشتن» را به کار می برند که به همین معناست. ایشان در برداشت از این آیه، در جمع آزادگان سرافراز می فرمایند: «هر سختى اگر صبر کنید یک آسانى به دنبال خود دارد.»(۱۵)

همچنین تعابیری مانند «قطعاً یُسر در انتظار ملّت ایران است.»(۱۶) و «صبر موجب میشود که خدای متعال فرج را برساند.»(۱۷) در بیانات ایشان وجود دارد که بیشتر با معنای «بعد» سازگاری دارد؛ اما این عبارات بیان‌کننده مبنای دیدگاه ایشان نیست چون در موارد دیگر، آیه را صراحتاً به «همراه» ترجمه کرده‌اند.
 
شبکه آیات مرتبط
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای آنگاه که آیه «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً» را شرح می‌دهند آن را با آیات دیگری مرتبط می‌دانند. این آیات به تبیین آیه مورد بحث کمک می‌کند.

اولین آیه:
«... وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا * وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَحْتَسِب» (طلاق، ۲و۳)
... و هرکس مراقب حدود خدا باشد و رعایت کند، خدا براى بیرون شدن او از تنگناها راه نجات پدید مى‌آورد * و از جایی که تصور نمی کند به او روزی می‌رساند.

بر اساس این آیه، شرط رسیدن به آسانی و گشایش‌هایی که در دل سختی‌ها وجود دارد، تقوا و رعایت حدود الهی است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای می‌فرمایند: «تقوا راه را هم باز مى‌کند... تقوا موجب مى‌شود که در همه‌ى بن‌بستها بخصوص بن‌بست‌هاى اجتماعى شما راه نجات پیدا کنید.»(۱۸) نکته مهم آیه این است که «گاهى یک کمکى، مددى، نفَسى، خونى به انسان میرسد از آنجایى که هیچ خیالش را نمیکرد و هیچ در محاسبات او نمیگنجید.»(۱۹) این رِزق الهی «به شکلهاى مختلفى به من و شما مى‌رسد؛ گاهى شما ناگهان در ذهنتان یک چیزى برق مى‌زند، مى‌درخشد، راهى باز مى‌شود؛ این رزق الهى است؛ در یک برهه‌ى فشار، ناگهان یک امید وافرى در دل شما به‌وجود مى‌آید؛ این همان رزق الهى است.»(۲۰)

دومین آیه:
«فَرِحینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون‌» (آل‌عمران، ۱۷۰)

به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است شادمانند، و به کسانی که به آنان نپیوسته‌اند خطاب می‌کنند که این مسیری که رفته‌اند ترسى آنان را فرانمى‌گیرد و اندوهگین نمى‌شوند.

بر اساس این آیه، پیام شهیدان این است که درست است این راه سختی دارد؛ اما «در این سرمنزل نه غم هست، نه نگرانى؛ نه ترس هست، و نه حزن... راه این است. راه را درست رفتند.» حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تبیین این آیه می‌فرمایند: «جنگ البتّه چیز سختى است، چیز تلخى است... بله، لکن از همین حادثه‌ى تلخ، پیام بهجت و عظمت و نشاط را قرآن بیرون میکشد. شما ببینید، کشته شدن، از دنیا رفتن از نظر همه‌ى مردم دنیا، یعنى اغلب مردم دنیا، یک فقدان است، یک از دست دادن است امّا قرآن چه میگوید؟... یک پیام نشاط بیرون میکشد، پیام بهجت بیرون میکشد، پیام بشارت بیرون میکشد.»(۲۱)
 
پیوند آیه با مسئله انتظار
همان‌طور که در ابتدای یادداشت گفتیم، برای ترجمه این آیه باید به منظومه فکری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیز توجه کنیم. به نظر می‌رسد آیه مورد بحث ارتباط محکمی با دیدگاه ایشان درباره «انتظار فرج» دارد.(۲۲) از منظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای انتظار فرج دارای مفهوم بسیار گسترده‌ای است که انتظار فرج حضرت مهدی (عج) یکی از مصادیق آن است. بنابر دیدگاه ایشان، خودِ انتظار آسانی، آسانی است. دو فرد را تصور کنید که دچار سختی و مشکلی هستند. آن فردی که در همان حال سختی و مشکلات، انتظار گشایش و آسانی دارد؛ او در همان حال آسانی و گشایش دارد. مهم‌ترین آسانی و گشایش این فرد، «امید به زندگی در دل سختی‌ها» است. امید، همان آسانی در دل سختی‌ها است. «باور به نبود بن‌بست در زندگی»، همان آسانی در دل سختی‌هاست. در مقابل، فردی که درگیر سختی‌ها و مشکلات است ولی انتظار آسانی و گشایش ندارد، ممکن است بعد از سختی، آسانی به دست آورد؛ اما در همان حال سختی، آسانی را تجربه نمی‌کند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره مفهوم انتظار می‌فرمایند: «خود این انتظار، فرج است؛ خود این انتظار، دریچه‌ى فرج است، امیدبخش است، نیروبخش است؛ از احساس بیهودگى، از احساس ضایع شدن، از نومیدى، از گیج و گمى نسبت به آینده جلوگیرى میکند.»(۲۳) لذا «انتظار، یکی از پربرکت‌ترین حالات انسان است.»(۲۴)

همچنین در جای دیگر می‌فرمایند: «مشکلات گوناگونی در زندگی پیش می‌آید، انسان در مواجهه‌ی با این مشکلات نبایستی مأیوس بشود؛ باید انتظار فرج داشته باشد؛ باید بداند که فرج خواهد آمد. خود انتظار فرج، یک نوع فرج است.»(۲۵) بر اساس دیدگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی «مسئله‌ی انتظار ... از آن کلیدواژه‌های اصلی فهم دین و حرکت اساسی و عمومی و اجتماعی امت اسلامی به سمت اهداف والای اسلام است.»(۲۶) چرا که انتظار فرج یعنی «هر بن‌بستی قابل گشوده شدن است.»(۲۷) به عبارت بهتر «انتظار یعنی اعتقاد به اینکه یک آینده‌ی قطعی‌ای وجود دارد.»(۲۸)«انتظار فرج یعنی همه‌ی سختی‌ها قابل برداشته شدن و برطرف شدن است.»(۲۹)

خلاصه اینکه نقطه اتصال آیه مورد بحث با بحث انتظار، این است که انسان‌ها در سختی همیشه دچار بی‌تابی و در نهایت دچار ناامیدی می‌شوند. حال اگر جامعه اسلامی به «فرج و گشایش» ایمان داشته باشد، یک حالتی در او به وجود می‌آید به نام «انتظار»؛ خود این حالت انتظار، گشایش و آسانی است. انتظار فرج امام زمان (عج) نیز در همان منظومه فکری تحلیل می‌شود. به همین دلیل است که جامعه ایمانی هیچ‌گاه در طول تاریخ، دچار بن‌بست نشده است.
 
تکرار کلمه «یسر» در آیه
مفسران در علت تکرار آیه مورد بحث به روایتی استناد می‌کنند که می‌تواند به تبیین بحث کمک نماید. پیامبر گرامی اسلام فرموده‌اند: «هیچ‌گاه یک سختی بر دو آسانی نمی‌تواند پیروز شود.» سپس آیه «فَإِنَّ مَعَ اَلْعُسْرِ یُسْراً إِنَّ مَعَ اَلْعُسْرِ یُسْراً» را قرائت می‌کنند.(۳۰) روایات دیگری نیز همین معنا را بیان می‌کنند.(۳۱) علامه طباطبائی می‌گوید: «این آیه، دو آسانی دارد و یک سختی؛ چرا که «أل» بر سر کلمه «العسر» معرفه است و نشانگر این است که کلمه «العسر» در هر دو آیه یکی است؛ اما کلمه «یسر» نکره است و حرف «أل» ندارد و نشان می‌دهد که «یسر» در آیه دوم با «یسر» در آیه اول متفاوت است؛ یعنی دو نوع «یسر» وجود دارد.»(۳۲) از طرفی دیگر، فهم پیامبر و ائمه (ع) از آیه مورد بحث نیز «همراه بودن آسانی با سختی» است؛ چرا که ایشان نیز در تبیین آیه از کلمه «مع» استفاده می‌کنند نه از کلمه «بعد».(۳۳) نتیجه اینکه بر اساس روایات و دیدگاه مفسران، می‌توان گفت هر سختی، همراه با دو آسانی است.
 
پیام‌های تربیتی
اولین نکته تربیتی که از این نوع ترجمه به دست می‌آید این است که اساساً راه رسیدن به آسانی و گشایش از دل سختی‌ها می‌گذرد. اگر سختی‌ها را به مانند ماشینی تصور کنیم که در حال رفتن به سمت مقصدی است، این ماشین حامل یک کالای ارزشمندی است به نام «آسانی» و آنگاه که ماشین سختی به خط پایان می‌رسد، کالای آسانی و گشایش را به زمین می‌گذارد و تقدیم انسان می‌کند. با این توصیف، انسان هرگاه می‌خواهد به آسانی برسد، اساساً باید آن را در دل سختی‌ها جستجو کند. رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرمایند: «موفّقیّتهای بشر، کمالات بزرگ، پیشرفتهای گوناگون، امیدهای برآورده‌شده، همه از بطن تلاشها زاییده میشود، از بطن سختی‌ها به وجود می‌آید.»

همچنین در جای دیگر می فرمایند: «اگر خیال مى‌کنند که عزت و کرامت و آزادى و زندگى راحت را مثل یک‌لقمه مى‌شود در دهان کسى گذاشت، این اشتباه است. باید سختى را تحمل کنند؛ منتها سختى، کوتاه‌مدت و موقتى است و از بین خواهد رفت.»(۳۴) در حقیقت راه خدا سختی‌هایی دارد، «اگر این راه درست پیموده شود، راه آسایش انسان‌هاست.»(۳۵)

مهم‌تر از مطلب قبل، این نکته تربیتی است که بر اساس ترجمه اول، ممکن است کسی در آسانی که قرار است «بَعد» از سختی‌ها بیاید، دچار تردید شود؛ اما در ترجمه نوع دوم، انسان یقین دارد که هم‌اکنون که در سختی قرار دارد، آسانی همراه او است؛ لذا اولاً شک و تردیدی در آینده روشن ندارد، ثانیاً در همان حالی که مبتلای به سختی است، به آن آسانی‌ها توجه می‌کند و در همان هنگام سختی، آسانی‌هایی را بیرون می‌کشد. به عنوان مثال «تبدیل تهدیدها به فرصت‌ها»، «آشکار شدن ظرفیت‌ها و استعدادها» و «رزق لایُحتسب» را می‌توان از مصادیق این مطلب دانست.

رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرمایند: «دوره‌ى سختى براى یک کشور - چه سختى جنگ باشد، چه سختى  اقتصادى باشد، چه فشارهاى گوناگون سیاسى باشد - دوره‌ى نشان دادن ظرفیّتها است.»(۳۶) آنچه در دفاع مقدس اتفاق افتاد، گویای همین نکته است.

نکته تربیتی دیگر اینکه باور به این آیه و قانون الهی، صبر و مقاومت و توکل به خدا را تقویت می‌کند و انسان مؤمن را با امید زنده نگه می‌دارد. به عبارت دیگر، پیام این آیه با صبر و مقاومت گره خورده است. «هر سختى اگر صبر کنید یک آسانى به دنبال خود دارد.»(۳۷) لذا توصیه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای این است که «از سختى‌هاى راه نهراسید. نه اینکه بگوئید سختى نیست؛ چرا، سختى هست؛ اما از این سختى نترسید. به استقبال کارهاى دشوار و سخت بروید. کارهاى نشدنى را انجام بدهید.»(۳۸) دلیل این توصیه مهم این است که کارهای سخت و نشدنی، در دل خود گشایشی دارد که باید آن را به دست آورد. راه به دست آوردن آن گشایش و راحتی، رفتن به سمت کارهای سخت و نشدنی است. «بروید سراغ کارهاى نشدنى، تا بشود. تصمیم بگیرید بر برداشتن کارهاى سنگین، تا بردارید.» (۳۹)