حج، فریضه‌ای جامع و چند وجهی است: «گویی همه‌ی جوانب مهمّ فردی و اجتماعی، و زمینی و آسمانی، و تاریخی و جهانیِ دین، قرار است در حج مرور شود.» ۱۳۹۹/۰۵/۰۷ و در ابعاد مختلف سیاسی، معنوی، عبادی، اخلاقی و... کارکردهای بی‌شماری دارد. یکی از این ابعاد، جنبه‌ی اجتماعی حج است. در حقیقت «حج دو رویه‌ی متفاوت و مکمّل یکدیگر دارد: یک رویه‌ی فردی، یک رویه‌ی اجتماعی؛ هر دو را باید رعایت کرد و توجّه داشت.» ۱۳۹۴/۰۵/۳۱ اما مهم‌ترین ظرفیت‌ها و کارکردهای سیاسی و اجتماعی حج کدام است؟

رزمایش قدرت در مقابلِ کانون‌های فساد و ظلم
از منظر سیاسی و اجتماعی، «حج، رزمایش قدرت در برابر مستکبرانی است که کانون فساد و ظلم و ضعیف‌کُشی و غارتگری‌اند.» ۱۳۹۹/۰۵/۰۷

در بُعد اجتماعی، عظمت حج در چند موضوع بُروز و ظهور دارد. اولین جنبه‌ی عظمت حج در بُعد اجتماعی، وحدت مسلمین است. در حج «یک عامل اجتماعی وجود دارد و آن وحدت است، برادری است، یکرنگی است... این تجمّعات عجیب مردمی در کنار هم، یکی از مظاهر حیات اجتماعی اسلام است.» ۱۳۹۸/۰۴/۱۲

دومین ظرفیت اجتماعی این است که «حج، نمایش توانایی‌های سخت و نرم امّت است.» ۱۳۹۹/۰۵/۰۷ تا جایی که «به جرئت مى‌توان گفت: همین یک تکلیف اسلامى اگر درست و چنان‌که شریعت اسلام خواسته است مورد بهره‌بردارى قرار گیرد، بعد از زمانى نه‌چندان بلند، امت اسلامى را به عزت و قدرتى که در خور آن است خواهد رساند.» ۱۳۷۱/۰۳/۱۳ این ظرفیت عظیم، همان قدرتی است که برای تمدن‌سازی اسلامی به آن احتیاج داریم.

روشنگری و بصیرت، سومین ظرفیت اجتماعی حج است، لذا «فرصت حج را برای روشنگری در این زمینه‌ها و اعلام برائت از استکبار و آمریکا نباید از دست داد.» ۱۳۸۳/۰۹/۳۰

چهارمین قابلیت اجتماعی حج، آرامش اجتماعی است؛ در حقیقت «حج از این جهت هم که نگاه به مجموعه‌ی مسلمانها است، سیاه و سفید و زرد و انواع و اقسام ملّیتها و اقوام و جغرافیای مختلف آنجا جمع میشوند دُور خانه‌ی خدا طواف میکنند، همه یک عمل را انجام میدهند، این یک آرامشی به انسان میبخشد.» ۱۳۹۷/۱۱/۱۴

پنجمین جنبه‌ی اجتماعی حج ابراهیمی، «تبادل تجربیّات با یکدیگر است. خیلی از کشورهای اسلامی تجربیّاتی دارند؛ فرض بفرمایید ملّت ایران، تجربه‌ای دارد در مواجهه‌ی با دشمن، در شناسایی دشمن، در اعتماد نکردن به دشمن، در اشتباه نکردن [در شناختن] دوست از دشمن؛ ما تجربه داریم... حج یک فرصتی است که اینها منتقل بشود.» ۱۳۹۴/۰۵/۳۱

و ششمین بعد اجتماعی حج هم این است که «ملّتهای مسلمان در حج باهم آشنا میشوند، اُنس پیدا میکنند، زبان هم را میفهمند... به هم نزدیک میشوند، شبهه‌ها برطرف میشود، دشمنی‌ها کم‌رنگ میشود و بتدریج برطرف میشود، دلها به هم نزدیک میشود، دستها به کمک هم می‌آیند، کشورها میتوانند به هم کمک کنند، ملّتها میتوانند به هم کمک کنند.» ۱۳۹۶/۰۵/۰۸

موسم حج، عید بزرگ مسلمین
اگر بخواهیم حج با تمامی ظرفیت هایی که دارد، کارکرد و اثرات خودش را داشته باشد، باید مواردی را رعایت کنیم؛ نخست اینکه «نگاه به حج باید نگاه به یک نعمت و فرصت بزرگ الهی باشد... اگر به چشم فرصت نگاه کردیم، آن وقت دید ما باز خواهد شد، وظائف خودمان را بیشتر توجه خواهیم کرد.» ۱۳۸۸/۰۸/۰۴ به عبارت بهتر «فرا رسیدن موسم حج را باید عید بزرگ امّت اسلامی به شمار آورد. فرصت مغتنمی که این روزهای گرانبها در همه‌ی سالها برای مسلمانان جهان پدید می‌آورد، کیمیای معجزه‌گری است.» ۱۳۹۲/۰۷/۲۲

دومین نکته این است که «بایستی مفاهیم حج را دانست، فهمید، برطبق آنها رفتار کرد و عمل کرد.» ۱۳۹۷/۰۴/۲۵ اهمیت بحث آنگاه روشن می‌شود که «از مفاهیم حج و نکته‌هایی که در حج وجود دارد، هیچ‌کس نباید جلوگیری کند و ممانعت ایجاد کند... جلوگیری، منع، فقط این نیست که نگذارند شما بروید مکّه، ممکن است بگذارند بروید مکّه امّا نگذارند که از مفاهیم حج استفاده کنید؛ این هم صدّ عن‌ سبیل ‌الله است، این هم صدّ عن المسجد الحرام است.» ۱۳۹۷/۰۴/۲۵

مسئله‌ی سوم اینکه «حجّاج در عرصه‌ی حج و در میدان این فریضه‌ی بزرگ اسلامی، به معنای واقعی کلمه برادرانه با هم رفتار کنند؛ به چشم برادر به یکدیگر نگاه کنند، نه به چشم بیگانه، نه به چشم دشمن... باید سعی بکنیم که نه فقط جدال زبانی نداشته باشیم، تنافر قلبی هم نداشته باشیم.» ۱۳۹۲/۰۶/۲۰ امروزه «میلیاردها خرج میکنند برای اینکه بین مذاهب اسلامی اختلاف بیندازند و دشمنی ایجاد کنند... هیچ‌کس نباید کمک کند به این اختلاف‌افکنی؛ هرکس کمک کند، در توطئه‌ی آنها و در تبعات معنوی و الهی این گناه بزرگ شرکت خواهد داشت.» ۱۳۹۶/۰۵/۰۸

مسئله‌ی بعدیِ مورد توجه این است که حج «باید مظهر تفاهم باشد، باید مظهر گفتگو باشد.» ۱۳۸۹/۰۷/۱۷ لذا توصیه‌ی اکید این است که «حقایق را منتقل کنید؛ نه فقط با زبان، بلکه با زبان و عمل؛ حقایق اسلام را بگویید، حقایق شیعه را بگویید، حقایق انقلاب اسلامی را بگویید، ماجراهایی را که امروز وجود دارد بگویید.» ۱۳۹۲/۰۶/۲۰ به عبارتِ ساده‌تر «ارتباط برقرار کنید، حرف بزنید، خبر بدهید، خبر بگیرید، روحیه بدهید، روحیه بگیرید؛ حقایقی را که درباره‌ی استکبار، مستکبرین، معاندین، مخالفین میدانید... تشریح کنید.» ۱۳۹۰/۰۷/۱۱ برای عمل به این وظیفه، دو ملاحظه را باید رعایت کرد: اول اینکه «یک زائر ایرانی باید مظهر انسانی متدین مؤدب، مرفه، با انضباط، مهربان با دیگران و معتقد به برادری اسلامی باشد و این تبلیغ عملی از هر سخن و بیانی مؤثرتر است.» ۱۳۹۰/۰۹/۲۸ و دوم اینکه «ارتباطات با برادران مسلمان در دنیای اسلام باید در این مرکز مهم [حج] احیاء شود.» ۱۳۹۱/۰۷/۰۳

اعلام برائت از کفار و دشمنان، از دیگر اقدامات مهم در حج است که ضیوف‌الرّحمان «همه احساس کنند که در مقابل یک خطر قرار دارند، در مقابل یک دشمن قرار دارند؛ همه از عمق وجود، نسبت به این دشمن برائت بجویند.» ۱۳۹۱/۰۷/۰۳

مسئله‌‌ی دیگر حمایت از مظلومان است. یکی از موضوعات اصلی در این زمینه توجه به مسئله‌ی فلسطین است: «یکى از مسائلى که در حج باید مورد توجّه قرار بگیرد، مسئله‌ى فلسطین است.» ۱۳۹۳/۰۶/۱۶ «ما اگر در حج از ملّت فلسطین یا مظلومین دنیای اسلام مثل مظلومین یمن و دیگران دفاع و حمایت میکنیم... یک فریضه است.» ۱۳۹۸/۰۴/۱۲ لذا افشای صهیونیسم در فرصت حج یکی از وظایف مهم است: «امروز بلای صهیونیسم برای دنیای اسلام، بلای نقد و فوری و دمِ دستی است... این را باید افشا کرد.» ۱۴۰۱/۰۳/۱۸

شُکر حج یعنی استفاده حداکثری از فرصت حج
فرصت حج، نعمت بزرگی است که باید شُکر آن را بجا آورد و «شکر کامل نعمت بزرگ الهی حج در قدرشناسی و استفاده‌ی حداکثری از این فرصت بی‌نظیر است.» ۱۳۹۰/۰۹/۲۸ به گونه ای که «اگر قدر آن شناخته و چنانکه شایسته است به کار گرفته شود، بسیاری از آسیبها و آسیب‌پذیری‌های دنیای اسلام، علاج خواهد شد.» ۱۳۹۲/۰۷/۲۲ بنابراین باور داشته باشیم که «اگر حج، به‌گونه‌ای که طبیعتِ این واجب اقتضا می‌کند، تحقّق پیدا کند، بسیاری از مشکلات مسلمانها حل خواهد شد. حج، حامل معنویت و وحدت و آگاهی و معرفت است. اینها برای ملتهای اسلامی چیز کمی نیست.» ۱۳۸۰/۱۱/۰۳