اعضای همایش بین‌المللی حضرت حمزه سیّد‌الشّهدا (علیه‌السّلام) در تاریخ ۵ بهمن ۱۴۰۰ با حضرت آیت‌الله خامنه‌ای دیدار کردند. رهبر انقلاب در این دیدار منابع علمی و تحقیقیِ این همایش را زمینه مناسبی برای فرهنگ‌سازی و الگوسازی از آن شخصیت بزرگ اسلام دانستند و فرمودند: «این اقدام شما و این بزرگداشت جناب حمزه (سلام اللّه علیه) یک زمینه‌سازی و منبع‌سازی است برای کارهای بعدی... جناب حمزه (علیه السّلام) یکی از اصحاب غریب رسول‌اللّه (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) است، آن هم با آن نقشی که ایشان داشته است... خود پیغمبر اکرم به نظر میرسد که از همان لحظه‌ی اوّل که ایشان شهید شد، خواستند از او الگو درست کنند؛ اینکه پیغمبر به او لقب «سیّدالشّهدا» دادند؛ و بعد [وقتی] وارد مدینه شدند، پیغمبر غوغا درست کرد همه‌ی مدینه را برای جناب حمزه. معنای این چیست؟ این [یعنی] پیغمبر میخواهد حمزه را برجسته کند. او سیّدالشّهدا است، و کسی است که همه باید بر او گریه کنند. این الگوسازی است و برای آن روز هم فقط نیست؛ برای همیشه‌ی تاریخ است و برای همه‌ی مسلمین است.» پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR مقاله آقایان اسدالله مصطفوی، عادل مقدادیان و نوروزعلی روحانی‌نژاد، از پژوهشگران علوم اسلامی را که از مقالات برگزیده این همایش است منتشر می‌کند.

اصطلاح سبک زندگی (life style) اولین‌بار از سوی روان‌شناس اتریشی، آلفرد آدلر مطرح شد گرچه زیمل هم در علوم اجتماعی پیش از او به این موضوع پرداخته بود. پس از ورود این کلیدواژه به جهان‌های فرهنگی دیگر، این مسئله مورد توجه قرار گرفت که آیا مقوله‌ای تحت عنوان سبک‌های مختلف زندگی قابل تصور و تصدیق خواهد بود؟ در سال‌های اخیر، تحقیقات اسلام‌پژوهی بسیاری به مسئله سبک زندگی اسلامی پرداخته شده است. در سبک زندگی اسلامی، وجود اسوه یا الگو یکی از ارکان اصلی است. جامعه بعد از ظهور امام زمان علیه‌السلام به‌عنوان آرمان‌شهر شیعی، یکی از مهم‌ترین نگرش‌های شیعیان برای تبیین سبک زندگی مسلمانان واقعی است. در این میان، رویکرد مسلمانان منتظر ظهور، پیش از ظهور حضرتش، نوعی سبک زندگی منحصربه‌فرد را فرادید خواهد نهاد که بر اساس آن جامعه به‌سوی خوداصلاحی و بهبود مداوم پیش خواهد رفت. دو رکن مهم جامعه منتظر به شرح ذیل است:

الف: جامعه منتظر یک جامعه خوداصلاحگر است. امام خمینی رحمه‌الله‌علیه در این‌باره می‌فرمایند: «لشکر امام زمان باشید تا بتوانید خدمت کنید و عدالت را بسط دهید. افراد صالح طورى هستند که وجود آن‌ها در جامعه مصلح است» (خمینی، ۱۴۳۴: ۱۷۰).

ب: جامعه منتظر، حق‌محور و ظلم‌ستیز است و البته در این ظلم‌ستیزی مراتب امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر را رعایت می‌کند. به‌عبارتی، صفات درونی افراد انسانی در جامعه منتظر بدان‌گونه خواهد بود که ذاتاً حق را دوست دارند و از ناحق و ظلم بیزارند. به‌عبارت کلامی، تولّی و تبرّی در چنین جامعه‌ای شکل گرفته است. معیت با حق از آن جهت است که منتظران، مرتقب دولت عدل هستند. به همین خاطر، منتظران امر ظهور و مرتقبان دولت مهدوی، تسلیم در معیت اهل‌بیت علیهم‌السّلام هستند (صدوق، ۱۴۱۳، ج۲: ۶۱۴).

بنابراین، انتظار خود یک سبک زندگی است.

اسوه و الگو در سبک زندگی منتظران
الگوگیری از کسانی که مورد تأیید معصومین علیهم‌السلام بوده‌اند برای رقم‌زدن یک جامعه منتظر، یکی از بهترین راهکارهای دریافت سبک زندگی پیش از ظهور و زمینه‌سازی برای ظهور امام زمان علیه‌السلام است. جامعه منتظر چنان‌که امام صادق علیه‌السلام مى‌فرماید نجیب‌اند. این نجابت لزوماً نجابت خاندانی نیست، بلکه نجابت در پذیرش حق است. آن‌ها به‌حق در میان خود و دیگران به قضاوت می‌نشینند، حاکمانی حکیم‌اند و دین را می‌فهمند. «و هُمُ النُّجَباءُ وَ الْقُضاةُ وَ الْحـُکـّامُ وَ الفُقَهاءُ فِى الدّیِن» (صافى، ۱۳۷۳، منتخب‌الاثر: ۴۸۵). شجاعت ویژگی دیگر یاران حضرت است: «قلوبهم کزبر الحدید» (ابن بابویه، ۱۳۶۲، ج۲: ۵۴۱). یاران امام زمان علیه‌السلام، وزیرانی هستند که سنگینی مسائل کشوری را بر عهده می‌گیرند و او را در مسئولیت بزرگی که خداوند به عهده‌اش گذاشته، یاری می‌کنند: «وَ لَهُ رَجالٌ اِلهُیّون یُقیمُونَ دَعْوَتَهُ وَ یَنْصُرُونَهُ، هُمْ الوُزَراءٌ لَهُ، یَتَحَمَّلُونَ اَثْقُالَ المَمْلَکَةِ عَنْهُ، وَ یُعینُونَهُ عـَلی مـا قـَلَّدَه اللّهُ» (فیض کاشانی، ۱۴۰۶، ج۲: ۴۷۱). یاران امام زمان علیه‌السلام، از جان و مال خود برای ایشان می‌گذرند چنان‌که امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «یاران مهدی در اطراف او می‌چرخند و با جان خود از او محافظت می‌کنند.» امام باقر علیه‌السلام در مورد آیه «فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ أُولاَهُمَا بَعَثْنَا عَلَیْکُمْ‌ عِبَاداً لَنَا أُولِی‌ بَأْسٍ‌ شَدِیدٍ» (اسراء:۵) می‌فرمایند قائم و یارانش، همان بندگان سخت جنگاور و نیرومندند.

در این پژوهش با تحلیل زندگی حضرت حمزه به اثبات این نظر پرداخته‌شده که حضرتش را می‌توان الگویی برای جامعه منتظر معرفی کرد.

حضرت حمزه از سابقین به اسلام
حضرت حمزه علیه‌السلام، از پیشگامان به اسلام است. بنابر نقل کُتُب سیره و تاریخ، بعد از امیرالمؤمنین علیه‌السلام، افرادی از خاندان پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله مانند همسرش حضرت خدیجه سلام‌الله‌علیها و حضرت حمزه علیه‌السلام به رسول خدا ایمان آوردند (طباطبایی، ۱۳۷۴ش: ج۴،ص۲۵۵). واقدی نیز در جلد سوم طبقات، حضرت حمزه علیه‌السلام را از طبقه اول به‌شمار آورده است (واقدی، ۱۴۱۸ق: ج۳، ص۵). در یوم‌الإنذار که عموهای پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله همه حضور داشتند و رسول خدا آنان را به دین اسلام دعوت کردند، همه دعوت را پذیرفتند، جز ابولهب (مجلسی، ۱۴۰۳ق: ج۲۲، صص۲۷۸-۲۷۹؛ کوفی،۱۴۱۰ق: صص۳۰۰-۳۰۱). از خاندان پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله بعد از امیرالمؤمنین علیه‌السلام گروهی به دین اسلام ایمان آوردند که اول آن‌ها جعفر و حمزه علیهم‌السلام بودند (ابن طاووس، ۱۴۲۰ق: ص۲۳۸). علامه طباطبایی رحمه‌الله‌علیه نیز می‌فرماید: «آنچه در آن شک وجود ندارد و از مسلمات هست اینکه حضرت حمزه علیه‌السلام از مهاجرین دسته اول بوده است (طباطبایی،۱۳۷۴ش: ج۹، ص۲۸۵)‌.

نماد تطهیر باطن
حضرت حمزه علیه‌السلام چه در زمان قبل از اسلام‌آوردن و چه بعد از آن، از هرگونه رجس و زشتی پاک بوده است. این روایت پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله که خطاب به انصار، بنی‌هاشم و فرزندان ابوطالب می‌فرمایند: «آگاه باشید من جزئی از چهار نفری هستم که از سرشتی که از انوار رحمت بر آن تابیده آفریده شدیم، من، علی، حمزه و جعفر» (صدوق، ۱۳۶۲ش: ص۲۰۴).

بر اساس سفارشات ائمه معصومین علیهم‌السلام، منتظران حضرت حجت نیز با هر رویکرد کلامی و اعتقادی باید پیراسته از بدی‌ها و آراسته به‌خوبی‌ها باشند. امام صادق علیه‌السلام فرمود: «هرکسی دوست دارد که از یاران امام مهدی عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه باشد، باید منتظر باشد و در حال انتظار اخلاق نیکو را رعایت نموده و پرهیزگاری پیشه کنند و اگر در این حال بمیرد و حضرت قائم عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه بعد از او ظهور نماید، پاداش آن شخص مانند پاداش کسی است که حضرتش را درک کرده باشد» (نعمانی، ۱۳۹۷ق: ص۲۰۰).

ایستادگی در راه مکتب
قرآن کریم در وصف مدافعان دین الهی، آنان را کسانی می‌داند که ملامت سرزنش‌کنندگان خوفی بر آنان وارد نمی‌سازد. «و لَایَخَافُونَ لَومَةَ لَائِم» (مائده:۵۴). بر اساس تفاسیر ذیل این آیه، گروهی برای حمایت از دین اسلام به پا می‌خیزند که یکی از اوصافشان نترسیدن از ظالمان است. بنا بر مستندات تاریخی این صفت به نحو اتم و اکمل، در وجود حضرت حمزه علیه‌السلام وجود داشت. جامعه منتظر نیز باید خود را به چنین صفتی آراسته سازد تا سرزنش، توبیخ و بدآمد مردم، آن‌ها را از ایستادگی در راه مکتب بازندارد. چنانکه در روایتی از امام صادق علیه‌السلام، اوصاف یادشده در آیه فوق برای یاران واقعی حضرت حجت عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه که منتظران حقیقی ظهورند بیان شده است. آنجا که می‌فرماید: «یَقُونَهُ بِأَنْفُسِهِمْ فِی الْحُرُوبِ وَ یَکْفُونَهُ مَا یُرِیدُ فِیهِم‌» (مجلسی، ج۵۲، ص۳۰۸)؛ یعنی یاران او در کشاکش مقابله با دشمنان، امامشان را با فداکردن خویش محافظت می‌کنند و آنچه حضرتش می‌خواهد، با وجود آنان به انجام می‌رسد و آن‌ها برای مولایشان کافی هستند.

در جایی دیگر امام صادق علیه‌السلام، اصحاب ولی‌عصر عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه را این‌گونه معرفی می‌نمایند: «إذا سارُوا یَسِیرُ الرُّعبُ أَمَامَهُم مَسِیرَةَ شَهرٍ»؛ وقتی به حرکت درآیند، وحشت و ترس به فاصله یک ماه از آنان جلوتر حرکت می‌کنند (نوری، ۱۴۰۸ق: ج۱۱، ص۱۱۴). این ترس، نه ترس از نامهربانی، بلکه به‌سبب حفظ جان کسانی است که از روی نادانی می‌‌خواهند با اهداف عالی جامعه مهدوی مخالفت کنند. ابهت حضرت و یارانش، باعث می‌شود که این افراد با حضرتش به مقابله نپردازند و به‌مرور و با دیدن توفیقات حکومت منتظران، در پساظهور دست از دشمنی خویش بردارند. امام علیه‌السلام با بیان اوصاف یاران حضرت قائم عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه می‌خواهد منتظران را تشویق کند تا در این مسیر قرار گیرند. بنابراین، صفت شجاعت و ایستادگی در برابر ظلم یکی از بارزترین اشتراکات میان منتظران ظهور و یاران حضرت ولی‌عصر ارواحنافداه با حضرت حمزه علیه‌السلام است.

تلاش در مسیر هدایت مردم
در زیارت‌نامه حضرت حمزه علیه‌السلام که از جانب معصوم علیه‌السلام سفارش شده است، از ایشان به‌عنوان دعوتگر به معارف یاد شده است: «و نَصَحتَ لِلَّه و لِرَسُوله» (ابن‌قولویه، ۱۳۷۷ش: ص۵۴)؛ و شهادت مى‌دهم که در راه حق، براى خدا و پیامبرش، به دیگران اندرز داده و نصیحت نمودى. نصیحت به‌معنای خیرخواهی از بارزترین ویژگی‌های اهل حق است. آنان حتی نسبت به دشمنان خویش هم خیرخواه‌اند. بر اساس سفارش معصومین علیهم‌السلام، زائران قبر حضرت حمزه علیه‌السلام کنار قبرش این‌گونه زیارت‌نامه می‌خوانند: «أَشهَد أنَّکَ قَد جَاهَدتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِه‌»؛ (همان) گواهی مى‌دهم که تو در راه خدا آن‌گونه که باید جهاد کنى جهاد نمودى.

وقتی پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله در کنار جسد حضرت حمزه علیه‌السلام آمدند، بعد از گریه و اشاره به زحمات و تلاش‌های عمویشان، او را مورد خطاب قرارداده و فرمودند: «ای حمزه! ای عموی من، ای حمزه! ای شیر خدا و شیر رسول خدا، ای حمزه! ای کسی‌ که اعمال نیک انجام می‌دادی، ای حمزه! ای کسی ‌که سختی‌ها را برطرف می‌کردی، ای حمزه! ای کسی‌ که مشقت‌ها را از رسول خدا دور می‌کردی» (ابن‌صباغ، ۱۴۲۲ق: ج۱، ص۳۲۱؛ قندوزی، ۱۴۲۲ق: ج۲، ص۲۱۵). لذا، حضرت حمزه علیه‌السلام سرباز موفق اسلام بود که در حین ادای سربازی جام شهادت نصیبش شد.

‌در وصف منتظران حضرت حجت عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه نیز آمده است: «الدُّعاة إلى دین اللّه سرّاً و جهرا» (مجلسی، ج۳۶، ص۳۸۶)؛ منتظران واقعی کسانی هستند که پنهان و آشکارا مردم را به دین خداوند سبحان دعوت می‌نمایند. یکی از ویژگی‌های یاران و سربازان دولت کریمه نیز بر اساس آیه «یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّه» (مائده، ۵۴)، جهاد در راه خداست که باید منتظران خود را با آن آراسته سازند. وقتی ندای حضرت حجت عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه نیز مانند امام حسین علیه‌السلام برای درخواست حمایت از خود بلند شود که فرمود: «هل من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه» (مجلسی، ج۴۵، ص۴۶)، عده‌ای از پیشگامان جامعه منتظر آن‌گونه که در دعای عهد آمده است از انصار (یاری‌دهندگان)، معاونان (کمک‌کاران) و حامیان ایشان خواهند بود؛ همانان که در پیش از ظهور چنین درخواستی داشته‌اند که «اللّهمّ اجعلنى من أنصاره و أعوانه و الذّابّین عنه»؛ پروردگارا! مرا از یاوران و اعانت‌کنندگان ولی‌عصر عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه و از کسانی که دفع شر دشمن از حضرتش می‌کند، قرار دِه!

دفاع از حجت زمان
یکی از وظایف شیعیان در عصر غیبت، حمایت همه‌جانبه از اسلام و مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام است. منتظِر واقعی، مدافع همیشگی مولاست. او وظیفه دارد تا بداند از کدام طریق و با چه رفتاری می‌تواند سنگردار حریم اهل‌بیت علیهم‌السلام باشد. در چنین جایی است که لزوم اسوه و اهمیت آن مشخص می‌شود. منتظران باید مثل حضرت حمزه علیه‌السلام در این راه از هر چیزی، حتی از جانشان گذشت داشته باشند. چنانچه دانستیم حضرت حمزه علیه‌السلام برای تعالی دین اسلام جانش را در طبق اخلاص گذاشت و سر انجام شربت شهادت نوشید. یاران حضرت حجت عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه نیز که در سراسر دوران غیبت به‌عنوان منتظران واقعی مطرح بوده‌اند از چنین روحیه‌ای برخوردار بوده و آرزو دارند که در راه دین الهی به شهادت برسند. چنان‌که نقل شده است: «و یتمنّون أن یقتلوا فى‌سبیل‌اللّه» (نوری، ۱۴۰۸ق: ج۱۱، ص۱۱۴؛ مجلسی، ۱۴۰۳ق: ج۵۲، ص۳۰۷).

تصدیق حجت خدا همان وفای به عهدی است که از شروط انتظار است. امام صادق علیه‌السلام در تفسیر آیه دویست سوره آل‌عمران می‌فرماید: «بر واجبات صبر پیشه کنید و یکدیگر را در مصائب به شکیبایی وادارید و خود را بر پیوند با ائمه و [یاری آن‌ها] ملتزم سازید (بحرانی، ۱۴۱۵ق: ج۱، ص۷۳۰). جامعه منتظر با تمام تلاشی که در نصیحت و دعوت دیگران به خیر انجام می‌دهند، همیشه عذر تقصیر به ساحت حجت زمان داشته و در اولین قدم از عهدشکنی خود در مقابل امام عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه عذرخواهی نموده و دعا می‌کنند که از نافرمانی ولی‌عصر عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه برحذر باشند: «اللّهمّ أعنّا على تأدیة حقوقه إلیه و الاجتهاد فى طاعته و الاجتناب عن معصیته ...» (همان، ج۹۹، ص۱۰۸). بنابر رهنمود پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله، ایمان‌آوردن حضرت حمزه علیه‌السلام به ائمه علیهم‌السلام، به آنچه اظهار فرمودند و به سّر و پنهانشان، این پیام را به منتظران دارد که در زمان غیبت به انواع سختی‌ها مورد امتحان خداوند سبحان قرار می‌گیرند تا مورد غربال قرارگرفته و خبیث از طیب تمیز داده شود که مراقب باشند و همچون حمزه علیه‌السلام از این امتحان سربلند خارج شوند. از اینجاست که فضیلت منتظر در زمان غیبت آشکار می‌شود. امام صادق علیه‌السلام فرمود: «هر کسی از شما بمیرد درحالی‌که منتظر ظهور قائم عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه است، مثل کسی است که در درون خیمه و همراه آن حضرت، در حال جهاد به سر می‌برد» (مجلسی، ۱۴۰۴ق: ج۵۲، ص۱۲۶).

بنا بر آنچه گفته شد، اگر بخواهیم سبک زندگی قهرمانانه حمزه سیدالشهداء را در دو کلمه معرفی کنیم، باید آن دو عنصر را «تولّی» و «تبرّی» بدانیم. حضرت حمزه، حتی پیش از اسلام در دفاع از حق و مظلوم این دو مبنا را برای تعیین روش و سبک تجربه زیسته خویش به‌کار می‌برد. عناصر شجاعت، دفاع از پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله و تأیید امامت، بر همین اساس از ایشان بروز و ظهور یافت. جامعه منتظر تا پای جان در دفاع از حقیقت که مصداق اتمّ آن در حضرت ولی‌عصر علیه‌السلام بروز و ظهور یافته می‌ایستد. این موارد از آن جهت تحت عنوان سبک زندگی قابل تحلیل بودند که اوّلا، از درونیات حضرت حمزه علیه‌السلام می‌جوشید، ثانیاً، باعث فردیت او شده است و ثالثاً، در یک نظام اجتماعی به نام جامعه اسلامی قابلیت الگوبودن و اسوه‌شدن دارد.

منابع:
- قرآن کریم
- ابن‌طاووس، علی‌بن‌موسی، طرف من الأنباء و المناقب، تاسوعا، مشهد، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- ابن قولویه، جعفربن‌محمد، کامل‌الزیارات، تصحیح: امینى، عبدالحسین‌، نجف‌اشرف، دارالمرتضویة، چاپ اول، ۱۳۵۶ش.
- بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، مؤسسه بعثت، قم، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- خمینی، روح‌الله، ولایت فقیه (حکومت اسلامى)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، قم، چاپ بیست‌ونهم ۱۴۳۴ ه.ق.
- صافى، لطف‌الله، منتخب‌الاثر، قم، مؤسسه سیده معصومه، ۱۳۷۷ش.
- طباطبایی، محمدحسین، تفسیرالمیزان، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ پنجم،‌ ۱۳۷۴ش.
- فیض کاشانی، ملامحسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین على علیه‌السلام‌، ۱۴۰۶ ه.ق.
- کوفی، فرات‌بن‌ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، وزارت ثقافت و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۴۱۰ ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق.
- نعمانی، محمدبن‌ابراهیم، الغیبة، نشر صدوق، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۷ ق.
- نوری، حسین‌بن‌محمد تقی، مستدرک‌الوسایل، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ ق.
- واقدی، محمدبن‌عمر، الطبقات‌الکبری، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.