حج امسال، تحت تأثیر شرایط کنونی شیوع بیماری کرونا برگزار نمیشود. حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، در پیام حج (۱۳۹۹/۰۵/۰۷) با حسرت و اندوهی تمام از آن یاد کردند اما بارها تأکید فرمودند که موسم حج، فریضه‌ای است که پیامها و درسهای متعدد فردی و اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اعتقادی بی‌شماری دارد. به همین دلیل تأکید می‌کنند هرچند این محرومیت پیش آمده است «لکن درس آن، که قدردانستن نعمت بزرگ حج است، باید ماندگار شود و ما را از غفلت برهاند.»
یکی از بزرگترین و بنیادی‌ترین درس‌های حج، درسهای سیاسی و اجتماعی آن، به ویژه اصول روابط جوامع اسلامی است. ایشان در پیامی که به مناسبت فرارسیدن ایام حج صادر کردند، بخشی از وظایف جوامع اسلامی را با استناد به ۷ فرمان قرآنی متذکر شدند. به همین مناسبت بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR این آیات را به کمک سایر بیانات معظم‌له تبیین میکند.

یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که آیات فراوانی درباره‌ی آن نازل شده است، مسئله‌ی روابط جامعه اسلامی با دیگر جوامع اسلامی و نیز با غیر مسلمانان است. در یک نگاه کلی، این وظایف را می‌توانیم به سه دسته تقسیم کنیم: ۱. وظایف جامعه اسلامی در برابر جوامع اسلامی دیگر ۲. وظایف جامعه اسلامی در برابر غیر مسلمانان حربی ۳. وظایف جامعه اسلامی در برابر غیر مسلمانان غیر حربی.

برخی از سوره‌های قرآن کریم مانند سوره ممتحنه و محمد به کلی درباره‌ی این روابط سخن می‌گویند و برخی سوره‌های دیگر مانند فتح، مائده و برائت آیات متعددی از آن در این باره دستورات مهمی دارند. در این یادداشت، برخی آیات مرتبط با این موضوع را بر اساس آرای تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در سه بخش مذکور بررسی می‌کنیم و برای هر یک، مهم‌ترین اصل آن را تفسیر میکنیم.

وظایف جوامع اسلامی با یکدیگر
بر اساس آیات متعدد قرآن کریم، مهم‌ترین اصل در روابط کشورهای اسلامی با یکدیگر، «وحدت، همدلی، همکاری» است. درس اساسی حج نیز همین است که «بسیاری از آرمانها و آرزوهای دین برای بشریّت، بدون هم‌افزایی و همدلی و همکاری مجموعه‌ی دین‌داران، به بار نمی‌نشیند، و با پیدایش این همدلی و همکاری، کید معاندان و دشمنان، مشکل مهمّی بر سر این راه پدید نمی‌آورد.»(۱)

این، مهم‌ترین فرمان الهی است که می فرماید «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا»(۲) (همگى به ریسمان خدا بیاویزید، و پراکنده نگردید) نکته‌ی مهم اینکه «در یک روایتی میفرماید: اِنَّ هٰذَا القُرآنَ حَبلُ الله.(۳) اینکه در قرآن دارد که «وَاعتَصِموا بِحَبلِ اللهِ جَمیعًا وَلا تَفَرَّقوا»؛ این حبل‌الله، همین قرآن است.» (۴) به همین دلیل حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بارها تأکید کرده‌اند که عقب‌افتادگی جوامع اسلامی و ذلت آنها در برابر دشمنان «به‌خاطر عدم تمسّک به قرآن است.» (۵)

نکته‌ی مهم دیگر در ادامه آیه این است که خداوند می‌فرماید: «وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنها»، اسلام شما را از آتش تفرقه نجات داد. فراموش کردید؟ هی این به آن ایراد بگیرد، آن به این ایراد بگیرد؛ فروع را اصل بکنیم، اصول را فراموش کنیم، هی اختلاف بین ما بیفتد.»(۶) بنابراین تنها راه نجات از تفرقه، عمل به اسلام و قرآن است.

یکی دیگر از نکات شایان توجه آیه، دقت در کلمه «جَمیعاً» است. زیرا قرآن می‌فرماید: «با همدیگر اعتصام به حبل اللَّه پیدا کنید. اعتصام به حبل اللَّه را تک تک هم میشود انجام داد؛ اما قرآن میگوید: «وَاعتَصِموا بِحَبلِ اللَّهِ جَمیعاً»... حتّی اعتصام بحبل اللَّه هم که همه بخواهند بکنند، «جَمیعاً»؛ با هم، همدلانه این کار انجام بگیرد.»(۷)

بنابراین «اعتصام به حبل‌اللَّه برای هر مسلمان یک وظیفه است؛ اما قرآن اکتفا نمی‌کند به این که ما را به اعتصام به حبل‌اللَّه امر کند، بلکه به ما می‌گوید که اعتصام به حبل‌اللَّه را در هیئت اجتماع انجام بدهید؛ «جمیعاً»؛ همه با هم اعتصام کنید. و این اجتماع و این اتحاد، یک واجب دیگر است.»(۸)

نکته‌ی دیگر اینکه باید «ما این اعتصام را درست بشناسیم و آن را انجام دهیم. آیه‌ی شریفه‌ی قرآن می‌فرماید: «فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى»(۹) این، اعتصام به حبل‌اللَّه را برای ما معنا می‌کند. تمسک به حبل‌اللَّه چگونه است؟ با ایمان باللَّه و کفر به طاغوت... در بسیاری از بخشهای امت اسلامی ایمان باللَّه هست؛ اما کفر به طاغوت نیست. کفر به طاغوت لازم است. بدون کفر به طاغوت، تمسک به عروه‌ی وثقای الهی امکان‌پذیر نیست.»(۱۰)

خداوند در آیه دیگری می‌فرماید: «مُحَمَّدٌ رَسولُ اللَّهِ ۚ وَالَّذینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَى الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُم»(۱۱) بخش دوم این آیه نیز به مهربانی با دیگر مسلمانان فرمان می‌دهد. نظام اسلامی اصول مختلفی دارد، «یکی از اصول، «اَشِدّآءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَمآءُ بَینَهُم» است. ما با دشمنان، با استکبار سرِ آشتی نداریم و با برادران مسلمان بنای بر دشمنی و عداوت نداریم؛ بنای بر دوستی و رفاقت و برادری داریم؛ چون معتقدیم باید اَشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ و رُحَماءُ بَینَهُم بود؛ این درس امام بزرگوار ما است؛ این خط مسلّم جمهوری اسلامی است.»(۱۲) این آن اصل اساسی است که برخی کشورهای اسلامی «رُحَماءُ بَینَهُم را فراموش کرده‌اند، اختلافات بین مسلمانها را [به وجود می‌آورند]... آن وقت اینها می‌آیند مؤمن بالله را، مؤمن بالقرآن را، مؤمن بالکعبه را، مؤمن بالقبله را تکفیر میکنند، میگویند کافر است؛ این «رُحَماءُ بَینَهُم» فراموش میشود. وقتی «رُحَماءُ بَینَهُم» نبود، جنگهای داخلی در کشورهای اسلامی راه می‌افتد.»(۱۳)

با این وجود، «نقطه‌ی مقابل این آموزش قرآنی، آموزش استعماری است: اختلاف میان مسلمانان. یک عده، یک عده‌ی دیگر را تکفیر کنند، لعن کنند، خود را از آنها بری بدانند. این چیزی است که امروز استعمار میخواهد؛ برای اینکه ما با هم نباشیم.»(۱۴) دلیل این اختلاف‌افکنی این است که «چون اگر یکپارچه شد، قوی میشود، مقتدر میشود، در میدانهای گوناگون هویت‌یابی میکند؛ آن وقت کار برای مستکبران جهانی سخت خواهد شد.»(۱۵)

بنابراین همه جوامع اسلامی باید بدانند که «عرب و عجم، شیعه و سنی، مذاهب مختلف، رنگ پوستها نباید بین ما اختلاف ایجاد کند؛ «وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا». این شعبه شعبه شدن، این قبیله قبیله شدن، این نژاد نژاد شدن، مایه‌ی اختلاف نیست؛ «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ»(۱۶) محور، چیز دیگر است.» (۱۷)

وظایف جوامع اسلامی در برابر دشمنان
دومین وظیفه‌ی جوامع اسلامی، وظایفی است که خداوند در برابر دشمنان مشخص نموده است. یکی از علتهای اصلی که حجم زیادی از آیات قرآن به این مسئله اختصاص پیدا کرده این است که جامعه‌ی اسلامی در موارد متعددی ممکن است از مقاومت در برابر دشمنان خسته شود، فریب او را بخورد و به وعده‌هایش اعتماد کند؛ لذا آیات قرآن دائماً روح مقاومت را در آنان می‌دمد و چهره‌ی حقیقی دشمنان را به آنها نشان می‌دهد. آیات بسیاری دائماً بر عدم سازش با دشمنان، ایستادگی در برابر آنان و شدت عمل علیه آنها تأکید میکند.

در یکی از مهم‌ترین آیات، خداوند جامعه اسلامی را تهدید می‌کند که «وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُون»(۱۸) به کسانی که دین خدا را نپذیرفته‌اند، اعتماد نکنید که آتش دوزخ به شما می‌رسد و هیچ یاوری غیر خدا ندارید و از سوی هیچکس یاری نمی‌شوید. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تأکید دوباره بر مشکل دوری از قرآن، می‌فرمایند: «اینکه قرآن به ما [میگوید]: وَلا تَرکَنوا اِلَی الَّذینَ ظَلَموا فَتَمَسَّکُمُ النّار؛ اعتماد نکنید به ظالمین، این همین گرفتاری امروز مردم دنیا است. اعتماد میکنند، پدرشان درمی‌آید.»(۱۹)

همچنین در آیه‌ی دیگری با شدت تمام می‌فرماید: «فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ»(۲۰) با سردمداران کفر بجنگید، آنان به هیچ عهدی پایبند نیستند. مسلمانان جهان معنا و مصداق این آیه را بارها دیده‌اند. «شما ببینید دشمنان شما چه کسانی هستند و با چه روحیه‌ای دارند حرکت میکنند و با چه خباثتی در مقابل ملّت ایران می‌ایستند؛ نه‌فقط هم [در برابر] ملّت ایران؛ ذات اینها [این است]... اینها ذاتاً انسانهای ظالمی هستند؛ دستگاه‌های قدرتِ ظلمند... به‌معنای واقعی کلمه اینها شمرهای این زمانند؛ به‌معنای واقعی کلمه اینها کسانی هستند که قرآن در حقّشان میگوید «اِنَّهُم لا اَیمـانَ لَهُم‌‌» هیچ عهد و پیمانی در اینها مورد اعتماد نیست... به‌معنای واقعی کلمه اینها باج‌طلب و زورگو هستند.»(۲۱)

وظیفه‌ی ‌دیگری که قرآن کریم برای مسلمانان در برابر دشمنان مشخص می‌کند، تسلیم نشدن در برابر آنها و عمل به اسلام ناب است. خداوند در یک سخن محکم و قوی می‌فرماید: «لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً»(۲۲) این آیه‌ای است که «اگر متولّیان امر حج که خود را خادم حرمین می‌نامند، صادقانه به آن گردن نهند و به جای خشنودی دولت آمریکا، رضای الهی را برگزینند، میتواند مشکلات بزرگی از جهان اسلام را حل کند.»(۲۳) در این صورت است که میتوان نام آن کشور را کشور اسلامی و حاکمان آن را طرفدار اسلام ناب دانست. «اسلام ناب و خالص، اسلامِ توحید و وحدت بین امّت اسلامی، اسلامِ «وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً»، اسلامِ «الاسلامُ یَعلو وَ لا یُعلی عَلَیه»(۲۴) اسلامی که می‌گوید: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ»(۲۵) برگشت به این اسلام، تنها علاج و نسخه‌ی درمان امّت اسلامی است و این ممکن است.»(۲۶)

این راه علاج نیز تنها در پرتو تدبر در قرآن و عمل به آن محقق میشود. لذا «می‌بینید که آیه‌ی «لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً» - یعنی خداوند مؤمنین را زیردست و زبون کفار قرار نداده است - در کشورهای عربی و به وسیله‌ی مردم عرب زبان در دنیا خوانده می‌شود، اما به آن عمل نمی‌گردد. در آیات قرآن، توجه و تنبه و تدبر نیست؛ لذا کشورهای اسلامی عقب مانده‌اند.»(۲۷)

سوگمندانه‌تر اینکه بسیاری از «کشورهای اسلامی با آمریکا ساختند، با صهیونیست‌ها ساختند، خون فلسطینی‌ها را لگد کردند، حقّ فلسطینی‌ها را ضایع کردند؛ اینها «اَشِدّاءُ عَلَی الکُفّار» را فراموش کردند و شدند نوکر کفّار، شدند دنباله‌روِ کفّار، امربرِ کفّار. الان بسیاری از سران کشورهای عربی از این قبیلند؛ اینها یک دسته‌اند.»(۲۸) در حالی که «خادم حرمین شریفین باید «اَشِدّاءُ عَلَی الکُفّار» باشد، نه «اشدّاء علی المؤمنین»؛ اینها «اشدّاء علی المؤمنین» هستند، «اشدّاء علی الیمن» هستند، «اشدّاء علی البحرین» هستند.»(۲۹)

یکی دیگر از وظایفی که خداوند در آیات قرآن بر آن تأکید دارد، عدم سازش و دوستی با دشمنان است. خداوند با ذکر اینکه کفار هم دشمن خدایند و هم دشمن شما، می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ مِنَ الْحَقِّ»(۳۰) ای مومنان! با دشمنان من و دشمنان خود رابطه دوستی برقرار نکنید. شما با آنان طرح دوستی میریزید در حالی که آنها به باورهای شما و آیین و قرآن شما که حق است، کفر می‌وررزند و با آنها دشمنند! کشورهای اسلامی باید بدانند «آنهایی که برخلاف آیه‌ی قرآن... کسانی را که دشمن مسلمینند و دشمن اسلامند و دشمن خدایند به دوستی میگیرند و مودّت خودشان را با آنها برقرار میکنند، اینها دشمنان حقیقی اسلام هستند در درون جامعه‌ی اسلامی.»(۳۱)

وظایف مسلمانان در برابر دیگر غیر مسلمانان
سومین رابطه‌ی جامعه اسلامی با غیر مسلمانانی است که عناد و دشمنی با جوامع اسلامی ندارند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطین‌»(۳۲) «با کفار، با کسانی که با شما هم‌عقیده نیستند، اما به شما تجاوز نکردند؛ تعرض نکردند؛ تعدی نکردند؛ با شما ظالمانه برخورد نمی‌کنند، به اینها اعمال قسط کنید؛ نیکی کنید.»(۳۳)

بر اساس آیات این سوره، قرآن می‌فرماید: «مسلمانان بایستی نسبت به کفّار سخت‌گیر باشند. این کفّار کجا هستند؟ هر غیر معتقد به اسلام کسی نیست که باید نسبت به او سخت‌گیر بود و شدّت گرفت. قرآن می‌گوید... کسانی که با شما سر ستیزه ندارند و علیه شما توطئه نمی‌کنند و کمر به نابودی نسل و ملت شما نبسته‌اند، ولو از دین دیگری باشند، با آنها نیکی کنید و رفتار خوب داشته باشید؛ کافری که با او باید شدید بود، این نیست. «إِنَّمَا یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ قَاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَأَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ» باید با کسانی شدید بود که با هویّت، اسلام، ملیّت، کشور، تمامیت ارضی، استقلال، شرف، عزّت، ناموس، سنّتها، فرهنگ و ارزشهای شما مبارزه می‌کنند. این فرهنگی است که باید بر جامعه‌ی ما حاکم باشد. تساهل و تسامح باید بین خود مسلمانان برقرار باشد.»(۳۴)

از طرفی این آیه پاسخ دندان شکنی است به یاوه‌گویانی که مقاومت در برابر دشمنان، سازش نکردن با آنان و پیکار با آنها را، به معنای انزوای سیاسی در جهان می‌دانند. در حالی که دشمنان ما از میان کشورهای دنیا به تعداد انگشتان یک دست هم نیست و طبق این آیه‌ی قرآن، ارتباط با آنها نه تنها منعی ندارد بلکه باید همراه با نیکی و عدالت باشد. لذا همه‌ی جوامع اسلامی باید بدانند که «استکبارستیزی موجب انزوای هیچ ملتی نمیشود. آمریکاییها خودشان میخواهند این طور وانمود کنند که اگر ملت ایران با ما رابطه برقرار نکند، منزوی میشود!... ایستادگی یک ملت، موجب انزوای او نمیشود، بلکه بیشتر موجب عزّت او میگردد. همچنان که رابطه با دولت آمریکا یا هر دولت دیگر هم هیچ گره‌‌‌ای را از کار ملتی که خودش نتواند دردهای خود را علاج کند، باز نمیکند.»(۳۵)

نکته‌ی پایانی اینکه «همه‌ی حرفهایی را که گفتیم، خدای متعال صد برابر آن را در یک کلمه از آیه‌ی قرآن فرموده است: «وَلَا تَهِنُوا»؛ مبادا سست شوید. «وَلَا تَحْزَنُوا»؛ مبادا غمگین شوید. «وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»(۳۶) شما بالاترید. در جای دیگر می‌فرماید: «فَلَا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ»(۳۷) مبادا سست شوید و دعوت به سازش کنید یا دعوت سازش دشمنِ آشتی ناپذیر را بپذیرید. سازش با انسانهای خوب، حتّی سازش با انسانهایی که با شما کاری ندارند؛ عیبی ندارد... با همه‌ی کسانی که با شما کاری ندارند و اهل صلح و سلامت و اخّوت و برادری هستند، سازش کنید: اما با کسی که با فلسفه‌ی وجودی و اساس و ایمان شما و با اصل حکومت اسلامی و ولایت الهی مخالف است؛ «لا تدعوا الی السّلم»؛ سازش نکنید.»(۳۸)

پی‌نوشت:
۱) پیام به مناسبت فرارسیدن ایام حج، ۱۳۹۹/۰۵/۰۷
۲) سوره آل‌عمران، آیه ۱۰۳
۳) التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری علیه السلام، ص۱۴
۴) بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در مسابقات بین‌المللی قرآن،  ۱۳۹۷/۰۲/۰۶
۵) بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در مسابقات بین‌المللی قرآن،  ۱۳۹۷/۰۲/۰۶
۶) بیانات ‌در دیدار جمعی از قاریان، ۱۳۸۸/۰۵/۰۳
۷) بیانات در دیدار مسئولان نظام ، ۱۳۸۷/۱۲/۲۵
۸) بیانات‌ در دیدار شرکت کنندگان در همایش کنفرانس وحدت اسلامی ، ۱۳۸۵/۰۵/۳۰
۹) سوره بقره، آیه ۲۵۶
۱۰) بیانات‌ در دیدار شرکت کنندگان در همایش کنفرانس وحدت اسلامی ، ۱۳۸۵/۰۵/۳۰
۱۱) سوره فتح، آیه ۲۹
۱۲) بیانات در دیدار اعضای مجمع جهانی اهل بیت علیهم‌السلام و اتحادیه‌ی رادیو و تلویزیون‌های اسلامی، ۱۳۹۴/۰۵/۲۶
۱۳) بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در مسابقات بین‌المللی قرآن، ۱۳۹۸/۰۱/۲۶
۱۴) بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در مسابقات بین‌المللی قرآن کریم ، ۱۳۹۲/۰۳/۱۸
۱۵) بیانات در دیدار کارگزاران حج‌، ۱۳۹۰/۰۷/۱۱
۱۶) سوره حجرات، آیه ۱۳
۱۷) بیانات در دیدار مسئولان نظام و سفرای کشورهای اسلامی، ۱۳۹۱/۰۵/۲۹
۱۸) سوره هود، آیه ۱۱۳ ‌
۱۹) بیانات در محفل انس با قرآن کریم، ۱۳۹۸/۰۲/۱۶
۲۰) سوره توبه، آیه ۱۲
۲۱) بیانات در دیدار نمایندگان و کارکنان مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۷/۰۳/۳۰
۲۲) سوره نساء، آیه ۱۴۱
۲۳) پیام به مناسبت فرارسیدن ایام حج، ۱۳۹۹/۰۵/۰۷
۲۴) من لا یحضره الفقیه ، الشیخ الصدوق ،ج ۴ ص ۳۳۴ ح۵۷۱۹
۲۵) سوره اعراف، آیه ۹۶
۲۶) بیانات در دیدار کارگزاران نظام، ۱۳۸۲/۰۲/۲۹
۲۷) خطبه‌های نماز جمعه‌ی تهران، ۱۳۶۹/۰۱/۱۰
۲۸) بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در مسابقات بین‌المللی قرآن، ۱۳۹۸/۰۱/۲۶
۲۹) بیانات در دیدار جمعی از خانواده‌های شهدا، ۱۳۹۷/۰۹/۲۱
۳۰) سوره ممتحنه، آیه ۱
۳۱) بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در اجلاس «محبان اهل‌بیت(ع) و مسئله تکفیری‌ها، ۱۳۹۶/۰۹/۰۲
۳۲) سوره ممتحنه، آیه ۸
۳۳) بیانات‌ در دیدار دست‌‌اندرکاران ستاد اقامه‌‌ی نماز، ۱۳۸۵/۰۶/۲۷
۳۴) بیانات در دیدار جوانان و دانشجویان سیستان و بلوچستان ، ۱۳۸۱/۱۲/۰۶
۳۵) بیانات در دیدار زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی، ۱۳۷۷/۰۱/۰۱
۳۶) سوره آل عمران، آیه ۱۳۹
۳۷) سوره محمد، آیه ۳۵
۳۸) بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان سپاه، ۱۳۷۴/۰۶/۲۹