یکی از دغدغه‌های رهبر انقلاب که امسال نیز در دیدار تصویری با تشکل‌های دانشجویی مطرح فرمودند، مسئله‌ی حجاب و حیای اسلامی است. یکی از موسسات نام‌آشنا در این حوزه که سال‌هاست به تولید محتوای فرهنگی و برگزاری دوره‌های آموزشی میپردازد، مؤسسه مردم‌نهاد خیبر است. بخش زن، خانواده و سبک زندگی KHAMENEI.IR (ریحانه) با سرکار خانم نعیمه اسلاملو پژوهشگر حوزه مطالعات زنان و مسئول محتوایی این مؤسسه، پیرامون تجارب ایشان در زمینه‌ی مشکلات و موانع ترویج حجاب به گفتگو نشسته است.

انگیزه‌ی شما برای راه‌اندازی این مؤسسه و فعالیت در زمینه‌ی حجاب چه بود؟ درباره‌ی خود مؤسسه هم توضیحاتی بفرمایید.
مؤسسه‌ی خیبر یک کار دانشجویی بود که من از زمان دانشجویی‌ام موقعی که طرح ولایت دانشجویی رفتم، از آنجا تصمیم گرفتم که یک کار اساسی انجام دهم. اول با موضوع دشمن شناسی صهیونیسم شروع کردیم تا اینکه بنده در سال ۸۰ ازدواج کردم. همسرم هم در بسیج دانشجویی فعال بود و تجربه‌ی کار فرهنگی داشت. مجدداً با مشورت اساتید از سال ۸۳ روی موضوع حجاب متمرکز شدیم و کار کردیم. چون مؤسسه‌ یک مؤسسه‌ی پژوهشی بود، پژوهش ما به‌سمت مسئله‌ی مطالعات زنان و حجاب رفت. در حوزه‌ی حجاب یک سالی بود که کار را شروع کرده بودیم، اما بچه‌ها دچار تردید بودند که شاید اولویت کار مسئله‌ی زن و حجاب نباشد.

یک کار نمایشگاهی را برای دانشگاه خودمان برگزار کردیم که خیلی مورد استقبال قرار گرفت. ما در آن نمایشگاه از تاریخ حجاب و یک‌سری شبهات در مورد آن گفتیم. بعد از آن در سال ۸۵ از ما دعوت کردند که در نمایشگاه بین‌المللی قرآن یک غرفه‌ بزنیم. حضرت آقا به نمایشگاه تشریف آوردند و وقتی به غرفه‌ی ما آمدند از ایشان پرسیدیم که به نظرتان این کار در اولویت است و ما این کار را بکنیم؟ ایشان چند توصیه به ما کردند و فرمودند که «از کار کردن برای حجاب خسته نشوید؛ و بعد تأکید کردند که همین کار را بکنید. شما جوانید و خلاقیت دارید. از این جوانی‌تان در حوزه‌ی این کار استفاده کنید.» ‌این توصیه‌ی ایشان باعث شد که ما در حوزه‌ی حجاب متمرکز شویم.

بازدید رهبر انقلاب از نمایشگاه قرآن تهران در سال ۱۳۸۵ و فعالیت‌های موسسه خیبر

ما برای شروع کار هیچ امکاناتی نداشتیم. منزل ما پایگاه مؤسسه‌ی خیبر بود و تلفن منزلمان مرکز پاسخگویی به نیازمندی‌ها بود. همان سال، سال پربرکتی بود. دو نفر از رزمنده‌های قدیمی به ما گفتند که از شما حمایت می‌کنیم تا یک مکان و امکاناتی برای این کار داشته باشید. ما در پارکینگ منزل خودمان یک پارتیشن زدیم و کار را از آنجا شروع کردیم. یک مکان بیست متری که یک کامپیوتر و پرینتر هم برادرهای رزمنده برای ما فرستادند و از همان‌جا کار شروع شد. پژوهشگرها همان‌جا بودند و ما از همان‌جا اعزام مبلغ داشتیم. با اعزام مبلغ‌هایمان به سراسر کشور، به دانشگاه‌ها و مدارس مختلف منجر به این شد که ما محتواهایمان را به‌گونه‌ای آماده کنیم که دیگر لازم نباشد به شهرهای مختلف برویم، چون خانم بودیم. یک مجموعه نمایشگاه تهیه کردیم و در دو هزار نسخه چاپ کردیم. همزمان شروع به آموزش دادن محتوای پژوهشی نیز کردیم. در این سال‌ها ما را بیشتر به اسم «حریم ریحانه» می‌شناسند تا مؤسسه‌ی خیبر. چون اولین کتابی که تولید کردیم، کتاب «حریم ریحانه» بود که از شانزده منظر مسئله‌ی حجاب را بررسی می‌کرد. کتاب مستندی بود تحت عنوان اولین دایره‌المعارف و اطلس جامع حجاب.

آن موقع هم تعداد مبلغ‌هایمان شاید بین هفت تا نه نفر بودند. اما الان تعداد مبلغ‌هایی که در مؤسسه‌ی خودمان مستقر هستند، بیست نفرند. ولی با دوره‌‌ی آموزش مبلغی که در سراسر کشور برگزار کردیم، الان بالای ۶۵۰۰ نفر مبلغ، آموزش داده‌ایم.

با توجه به گفتگوهای متعددی که شما و مبلغان مؤسسه شما با خانم‌ها داشته‌اند، برخی دختران جامعه به چه علتی از حجاب دور می‌شوند و بیان چه استدلال‌هایی از جانب شما آن‌ها را قانع می‌کند که به سمت حجاب اسلامی بروند؟
این نیاز الان در جامعه هست که خیلی از کنشگرها می‌خواهند بدانند چرا بچه‌ها حجاب را رعایت نمی‌کنند. مشکل بی‌حجاب‌ها و مشکل بی‌حجابی چیست. در نگاه کلان وقتی نگاه می‌کنیم چرا وضعیت حجاب الان این‌جوری است، نقش دشمن را نمی‌شود انکار کرد. متأسفانه بعضی‌ها می‌خواهند انکار کنند. دشمن دائم دارد نقشه می‌کشد.

دومین نکته گرایش ذاتی و غریزه‌ی جنسی و میل گرایش جنسی و سیر قهقرایی ذهنی است که افراد را به این سمت می‌کشاند. دشمن ما در این سال‌ها روی غریزه و جذابیت‌های ظاهری و لذت‌های زودگذر کار کرده است. این میل و گرایش از یک طرف، نقشه‌های دشمن از طرف دیگر به همراه کم‌کاری‌های ما باعث این وضعیت شده است. هر چقدر در این چهل سال دشمن علیه حجاب، حرفه‌ای و هنری کار کرده و جذابیت‌های فرهنگ برهنگی را بزک کرده است، از این طرف ما کم‌کاری کردیم. "ما" هم در اینجا یعنی مجموعه‌ی حاکمیت، حوزه و دانشگاه و متدینین جامعه هستند. متأسفانه خیلی از متدینین فکر می‌کنند که چون الان حکومت اسلامی است، دیگر وظیفه‌ای ندارند و دولت باید همه‌ی مسائل و مشکلات را درست کند. همان‌طور که حاکمیت، حوزه و روحانیت وظیفه دارد، ما هم وظیفه داریم. ما در حوزه‌ی نگرش و در حوزه‌ی انگیزه کم‌کاری کردیم. امروز تحلیل‌هایی که از علت بی‌حجابی هست، تحلیل‌های افراطی و تک بعدی است. یک نفر می‌گوید علت بی‌حجابی رفتار بد محجبه‌ها است. محجبه‌ها رفتارشان خوب باشد، حجاب هم درست می‌شود. دیگری می‌گوید کل مشکل بی‌حجابی به‌خاطر ازدواج است. ازدواج جوان‌ها را حل کنید، همه‌ی مسائل حل می‌شود. ما در پژوهشی که انجام دادیم، علت‌ها را احصا کردیم که واقعاً چقدر از علت بی‌حجابی، ازدواج است. چقدر از علت بی‌حجابی، رفتار بد است. سهم این‌ها در بی‌حجابی زیاد نیست.

اگر به‌طور مشخص بخواهم به این سؤال جواب بدهم، آن نوجوانی که حجاب را رعایت نمی‌کند، به دلیل این است که پیام حجاب به او نرسیده است. اصلاً‌ حجاب را نفهمیده است. ما در نظرسنجی‌هایی که خصوصاً در مدارس داشتیم، دست‌نوشته‌هایی از دانش‌آموزان داریم که نوشته‌اند چرا تا حالا این‌ها را کسی به ما نگفته است. اصلاً ما حجاب را مخصوصاً کارکردهای آن را خوب تبیین نکردیم.

مشکل اصلی جوانان ندانستن و نتوانستن است. ما اگر فقط بگوییم باید حجاب داشته باشید که در آتش جهنم نسوزید، یعنی فقط کارکرد اخروی‌اش را گفته‌ایم و اگر نفهمد که کارکرد حجاب برای دنیای الانش چیست، مخاطب را از دست دادیم. اگر بگوییم که باید حجاب داشته باشید برای اینکه مردها به گناه نیفتند، این منطقی نیست که جوان امروز بپذیرد. آیا این منطق درستی است که بگوییم تو سختی بکش که دیگری به گناه نیفتد؟ من فکر می‌کنم مشکل اصلی جوانان ندانستن و نشنیدن و خوب نگفتن است.

مخاطبان دوره‌های شما نسبت به کدام کارکردهای حجاب که برای آنها بیان میکنید، اقبال بیشتری دارند؟
کارکرد حجاب را میتوان در سلامت روان در حوزه‌ی فردی، آرامش روانی و احساس تعریف کرد. کارکردهای حجاب در حوزه‌ی خانوادگی عبارتند از آرامش خانوادگی، شکل‌گیری عشق، محبت واقعی، پایداری عشق و ماندگاری عشق. در حوزه‌ی اجتماعی باعث امنیت اجتماعی می‌شود. این خیلی خلاصه‌اش است. در کوتاه‌ترین جمله، کارکردهای حجاب عبارتند از سلامت روان، آرامش خانوادگی و امنیت اجتماعی. این را باید بسط بدهیم و به آن جوان بگوییم که وقتی نوع رابطه‌ات با جنس مخالف مدیریت شده باشد، آرامشت بیشتر است. در غیر اینصورت در حوزه‌ی خانواده این عشق واقعی شکل نمی‌گیرد. اگر دائماً محرک در جامعه باشد، تمرکز و توجه انسان نسبت به خانواده و نسبت به عشق کم می‌شود. خیلی‌ها می‌خواهند این را انکار کنند و بگویند آدم باید خودش عاقل باشد و مراقبت کند.

امّا یک مسئله‌ای که دارند آن را نادیده می‌گیرند و رویش سرپوش می‌گذارند که باعث می‌شود جوان امروز حرف ما را نفهمد، این است که نوع پوشش و رفتار عفیفانه یا غیر عفیفانه‌ی ما در جامعه روی همدیگر اثر دارد. دختر جوان ما می‌گوید به من چه ربطی دارد برای اینکه آن مرد به گناه نیفتد، من رعایت کنم. اصلاً چه ربطی به دیگران دارد. این مواضع از اینجا نشأت می‌گیرد که مخاطب موضوع را نفهمیده و یا به او نفهماندیم و متوجهش نکردیم و اطلاعات ندادیم که نوع پوشش و رفتار عفیفانه و غیر عفیفانه‌ی ما در جامعه اثر دارد. بعضی همین مسئله‌ی کرونا را به مسئله‌ی حجاب ربط می‌دهند، چون برایشان ملموس است. می‌فهمد که ماسک زدن دیگران به همدیگر ربط دارد. چون اثر دارد.

اگر اثرگذاری رفتارهای ما روی همدیگر به‌خوبی تبیین شود، این شبهه که به دیگران چه ربطی دارد، برطرف می‌شود. اصلی‌ترین شبهه‌ای که خیلی‌ها دارند هم در حوزه و هم در دانشگاه روی آن کار می‌کنند که به نسل امروز بگویند این مسئله به دیگران هم ربط دارد، مسئله‌ی قانون و حجاب است که تحت عنوان واژه‌ی غلط اجبار حجاب آن را مطرح می‌کنند. اجبار یک کلمه‌ی منفی است. شما اجبار را کنار هر چیزی بگذارید بار منفی می‌دهد. کلمه‌ی اجبار را تعمداً کنار حجاب گذاشتند که بار منفی‌اش را به مخاطب القاء کند. ولی مسئله، مسئله‌ی قانون است. درگیری‌ این‌ها قانون گذاشتن برای حجاب است.

وقتی کارکردهای حجاب و بازتاب‌های آن در حوزه‌ی فردی، خانوادگی و اجتماعی مخصوصاً به نقل از دانشمندان خارجی گفته شود، خیلی پذیرشش خوب می‌شود و می‌فهمند. ببینید نحوه‌ی گفتن ما خیلی مهم است. مخاطب نباید احساس کند که ما می‌خواهیم حرفمان را به او تحمیل کنیم. ما در دوره‌های آموزشی‌مان این مهارت را یاد می‌دهیم که حرف‌هایتان را به ذهن مخاطب تحمیل نکنید. باید حرف درست را از ذهن مخاطب تولید کرد. یعنی بحث را به‌گونه‌ای برایش مطرح کنید که به او مرتب گزاره ندهید که بخواهد آن را قبول کند. از او سؤال کنید که خودش فکر کند. این خیلی مسئله‌ی مهمی است. ما حتی در جلسات آزاداندیشی و سخنرانی‌مان به جای اینکه هزینه‌ی اطلاعات را بدهیم، اطلاعات کمتری می‌دهیم و بعد سؤال می‌کنیم تا بحث به چالش کشیده شود و خودشان به نتیجه برسند.

نقش آقایان و محارم را در ترویج حجاب یا بی‌حجابی چگونه می‌بینید؟
یکی از برنامه‌هایمان پروژه‌ی غیرت و نقش مرد در مسئله حجاب است. خیلی از محتواهایی را که ما در دانشگاه‌ها با برگزاری نمایشگاه توزیع کرده‌ایم، آقایان استقبال کرده‌اند. یعنی منطق محتوا و استدلال‌های عقلی و علمی را که می‌بینند خیلی استقبال می‌کنند و می‌پذیرند. امّا علت تمرکز بیشتر در حوزه‌ی خانم‌ها این است که عملاً مدیریت اخلاق جنسی جامعه بیشتر به دست خانم‌ها است تا آقایان. یعنی سهم خانم‌ها در مدیریت اخلاق جنسی در جامعه خیلی بیشتر از آقایان است. دلیلش هم این است که در حوزه‌ی غریزه‌ی جنسی و در حوزه‌ی روابط، علم روان‌شناسی و علم فیزیولوژی ثابت کرده است که توان خویشتن‌داری زن بالاتر است، پس قدرت زن بیشتر است. چون قدرت زن بیشتر است، مدیریت اخلاق جنسی جامعه بیشتر از زن توقع می‌رود. از جهت دیگر زن آسیب‌پذیرتر است. اولین قربانی بی‌بندوباری زن است و بعد خانواده و بچه‌ها. و کمترین آسیب را آقایان می‌بینند. به این دو دلیل ما اهمیت مسئله‌ی خانم‌ها را بیشتر می‌دانیم.

به نظر شما علت شکست بعضی از طرح‌هایی که در زمینه‌ی حجاب اجرا می‌شود چیست؟
ما خیلی نشست و برخاست داشتیم. امّا ما صرفا یک مجموعه‌ی مردمی هستیم و محتوا تولید می‌کنیم، نهایتاً آن سه نهاد حاکمیت، مردم و روحانیت وظیفه‌ی اصلی را دارند. آن کسی که وجوه و امکانات بیشتری دارد، حاکمیت است. مجموعه‌های مردمی از لحاظ امکانات و بودجه خیلی دستشان خالی است. مسئولینی که تفکر لیبرالیستی دارند، اصلاً نمی‌خواهند در این حوزه وارد شوند و نظرشان این است که نباید وارد شوند. امّا مسئولین دغدغه‌مندی که می‌خواهند برای حجاب کار کنند، اراده‌ای در آن‌ها وجود ندارد. چون کار در حوزه حجاب، سخت است و باید یک‌سری سختی‌ها را تحمل کنند. یک بخش آن هم به خاطر بروکراسی اداری است که اجازه‌ی این کار را نمی‌دهد. امّا شاید ریشه‌ی همه‌ی این‌ها نبودن تحلیل واحد باشد. مسئولین اگر بخواهند کار کنند، هنوز مطمئن نیستند که اول روی ازدواج کار کنند و یا روی اخلاق متدینین کار کنند یا جواب شبهات را بدهند. به خاطر این چند صدایی که بین نخبگان وجود دارد، یک حرف واحد و یک تحلیل واحد در ذهنشان شکل نگرفته و سردرگم هستند. یعنی ضعفی که در مسئولین می‌بینیم ضعف در تحلیل و ضعف در اجرای قوانین است.

من خیلی در جلسات وزارت کشور برای حجاب و عفاف رفتم. متولی نهایی و اصلی بحث حجاب و عفاف در کشور وزارت کشور است. ما مصوبه‌ی ۴۲۷ به نام مصوبه‌‌ی عفاف و حجاب شورای عالی انقلاب فرهنگی داریم که روزآمد هم شد. خیلی قانون خوبی است. راهکارهای اجرایی تبلیغ حجاب و اجرایی شدن مسئله‌ی حجاب را دارد، امّا اجرا نمی‌شود. وزارت کشور باید جلسه بگذارد و از متولیان این کار بپرسد چرا سهم خودتان را اجرا نمی‌کنید؟ چرا این کارهایی که موظف بودید را انجام ندادید؟ جلسه می‌گذارد و می‌گوید خب برای حجاب چه کار کنیم؟ ببینید نزدیک به سی دستگاه وظیفه‌شان مشخص شده که برای حجاب باید چه کار کنند. از وزارت صنعت و معدن تا وزارت ارشاد متولی این کار هستند. یک سردرگمی وجود دارد که به‌شدت دارد آزارشان می‌دهد. تحلیل درستی از ماجرا ندارند. چند صدایی که بین نخبگان وجود دارد، این‌ها را گیجشان می‌کند و نمی‌دانند که الان کدام کار اولویت است. کارهای جزیره‌ای انجام می‌دهند. فضای بروکراسی هم از یک طرف دارد فشار می‌آورد. یک بخشی هم که دغدغه ندارند. واقعاً مصوبه‌ی ۴۲۷، مصوبه‌ی خوبی است و به نظرم باید برای اجرای آن از ظرفیت‌های مردمی هم در حوزه‌های مختلف استفاده کنند.

از طرف دیگر فضای موجود در صدا و سیما است. ببینید متأسفانه در حوزه‌ی روابط دختر و پسر، سریال‌های ما در چند سال اخیر خصوصاً سریال‌های ماه رمضان، خیلی عادی جلوه روابط دختر و پسر را. یعنی دختر و پسر با همدیگر دوست‌اند و هنوز با هم ازدواج نکرده به کافی‌شاپ می‌روند و خانواده‌ها هم کارشان را تأیید می‌کنند و می‌گویند به دلت مراجعه کن. ببین دلت چه می‌گوید؟ ببین عاشقش هستی؟ ببین دوستش داری؟ اصلاً این‌ها فهمشان غلط است. می‌گویند ما باید این‌ سریال‌ها را بسازیم که مخاطب را جذب کنیم. رسماً صداوسیما دنبال جذب است.