از همان سالهای اول پیروزی انقلاب اسلامی، اخبار مبارزات رهایی‌بخش ایرلندیها علیه استعمار بریتانیا در محافل و تریبونهای انقلابی ایران پراکنده شد. با این حال، در بهار ۱۳۶۰، یک اتفاق تازه در جریان مبارزات ایرلندی‌ها، دور جدیدی از پوشش خبری و واکنش را در ایران انقلابی برانگیخت. بابی ساندز، یکی از اعضای ارتش جمهوری‌خواه ایرلند، نیروی سردمدار مبارزات و خواستار خروج ارتش بریتانیا از ایرلند، استعمار پیر را با بحرانی بزرگ روبرو کرد. پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR به مناسبت ۱۵ اردیبهشت سالروز درگذشت این مبارز ایرلندی، به مروری بر مبارزات او و بعضی سخنان و مواضع حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره بابی ساندز می‌پردازد که در ادامه از نظر می‌گذرانید.

انقلاب اسلامی ایران، اگرچه یک جنبش ضداستبدادی علیه رژیم پادشاهی بود، اما منافع ابرقدرتها را هم تهدید کرد. شعار نه شرقی نه غربی، با نفی روابط استعماری، جغرافیای اصلی سیاست خارجی انقلاب را در میان نهضتهای آزادیبخش و ممالک زجرکشیده از ستمِ استعمار قرار داد. برای همین خیلی زود ادبیات گسترده‌ای در حمایت و ضرورت تعامل با جنبشهای آزادبخش الجزایر، ویتنام، شمال آفریقا، السالوادور، فیلیپین، فلسطین، و البته ایرلند پدید آمد.
 
از همان سالهای ۵۸ و ۵۹، اخبار مبارزات رهایی‌بخش ایرلندی‌ها علیه استعمار بریتانیا در محافل و تریبونهای انقلابی پراکنده شد.(۱) با این حال، در بهار ۱۳۶۰، یک اتفاق تازه در جریان مبارزات ایرلندی‌ها، دور جدیدی از پوشش خبری و واکنش را در ایران انقلابی برانگیخت. بابی ساندز، یکی از اعضای ارتش جمهوری‌خواه ایرلند، نیروی سردمدار مبارزات و خواستار خروج ارتش بریتانیا از ایرلند، استعمار پیر را با بحرانی بزرگ روبرو کرد. ساندز در سال ۱۹۷۷ میلادی، به جرم حمل اسلحه، به حبس ۱۴ ساله محکوم شد. او زندان را به محلی برای ادامه مبارزات خود به نحو سیاسی تبدیل کرد. اعتراض نخست او و یارانش این بود که چرا به عنوان مجرم جنایی، و نه سیاسی شناخته شده بودند. به‌زودی، فهرست انتظارات آنها از دولت انگلیس بلندبالاتر شد.
 
دولت انگلیس در برابر همه‌ی خواسته‌های ساندز و یارانش مقاومت کرد تا آنها اعتصاب غذای تاریخی خود را در مارس ۱۹۸۱ آغاز کنند. در همین ایام، یکی از نمایندگان محلی ایرلند در پارلمان درگذشت و مردم ایرلند، بلافاصله بابی ساندز را به جای وی انتخاب کردند. اما دولت بریتانیا، قانونی گذراند که زندانیان امکان شرکت در مجلس نمایندگان را نداشته باشند. به این ترتیب اعتصاب غذای ساندز ادامه پیدا کرد تا اینکه پس از گذشت بیش از ۵۰ روز گرسنگی، در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۶۰ درگذشت. پس از او، مبارزان ایرلندی دیگر مانند فرانسیس هیوز، ریموند مک‌کریش، پتسی اوهارا، جو مک‌دانل، مارتین هریسون، کوین لینچ، کی‌ران دوهری، توماس مک‌الوی و مایکل دوین و... هم به اعتصاب خود ادامه دادند که از جمع آنها تعدادی نزدیک به ده نفر دیگر هم جان خود را از دست دادند.
 

در جریان اعتصاب مبارزان ایرلندی در سال ۶۰، بابی ساندز و ۹ تن دیگر کشته شدند. 

یک اجماع عمومی در حمایت از ایرلندی‌ها
مقاومت مسالمت‌آمیز بابی ساندز و پایان تراژیک آن، در سطحی وسیع در ایران بازتاب یافت و اجماعی عمومی در حمایت از ایرلندی‌های مبارز و تقبیح عملکرد دولت بریتانیا به وجود آمد. بسیاری از گروه‌ها، شخصیتها و نهادهای انقلابی، مانند کمیسیون امور خارجه مجلس، روابط عمومی نخست وزیری، دفتر ریاست جمهوری، حزب جمهوری اسلامی، جهاد سازندگی، سپاه پاسداران و... واکنش نشان دادند.

روابط عمومی دفتر سیدابوالحسن بنی‌صدر رئیس جمهور وقت کشور، طی تلگرامی خطاب به خانواده بابی ساندز، اعلام کرد که «ملت ما حماسه مقاومت و فداکاری جانانه بابی ساندز را که عالی‌ترین مظهر تجلی اراده ملت شما برای کسب استقلال است ارج می نهد و پیروزی عاجل شما را آرزو می‌نماید.» (۲) وزارت امور خارجه هم، در پیامی خطاب به خانواده «چریک مبارز بابی ساندز»، مرگ او را تبریک و تسلیت گفت. (۳) این وزارتخانه همچنین عبدالرحیم گواهی، سفیر وقت ایران در سوئد را مأمور کرد تا برای شرکت در مراسم یادبود ساندز به ایرلند سفر کند. اگرچه روزنامه‌های کشور در نوزدهم اردیبهشت اعلام کردند که نماینده ایران در این مراسم شرکت کرده است، اما سالها بعد، عبدالرحیم گواهی در گفتگویی اعلام کرد که وی به دلیل کارشکنی بریتانیا در صدور گذرنامه موفق به انجام این مأموریت نشده است. (۴)
 
در کنار دولت، مجلس شورای اسلامی هم ضمن همدردی با ایرلندی‌های مبارز، به تقبیح عملکرد دولت انگلیس پرداخت. حجت‌الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی، در نطق مجلس، سوابق استعماری بریتانیا را مرور کرد و گفت:
«آن چه که انگلستان در طول چهار قرن بر سر ملتها آورده امروز در حال تحمل یک‌هزارم آنها است. و ایجاد اختلاف بین فرق مختلف، این که همیشه حربه انگلستان بوده است امروز دست و پاگیر خود انگلستان شده است. به ابتکاری که بابی ساندز قهرمان انجام داد، افشاگری جالبی شد و نشان داد که این دروغ طرفداری از حقوق بشر، دیگر نمی‌تواند در مردم جا بیفتد. طرفداران حقوق بشری که ۶۵ روز یک انسان منتخب مردم را در حال جان کندن می‌بینند و به خواسته‌های مردم توجه نمی‌کنند. دیگر رسواتر از این چهره کجا می‌شود دید. و جالب این است که بلندگوهای غربی، بی‌بی‌سی، و رادیو کلن، همه اینها که خبرنگارانشان روی دوش منافقان ما در خیابان آیت‌الله طالقانی فیلمبرداری می‌کنند، که دنیا را با اطلاع کنند، از آنچه که در ایرلند می‌گذرد فقط با اشاره می‌گذرند. این روزها رسواترین روزها برای انگلستان است و برای ما افتخار است که مردم ایرلند حرکت خودشان را نمونه و شبیه حرکت مردم ایران می دانند و از آنها می‌خواهیم که همین رویه را ادامه بدهند.» (۵)

نمایندگان مجلس هم نامه‌ای با صد امضاء، خطاب به خانواده بابی ساندز منتشر کردند که در آغاز آن از انتقام سخن رفته بود: «بسم الله المنتقم الجبار.» (۶)
 

در حمایت از بابی ساندز و مبارزان ایرلندی، و محکوم کردن
دولت بریتانیا، اجماعی عمومی در کشور پدید آمده بود.

از شهید خواندن ساندز تا نامگذاری خیابان به نام او
تب انقلابی و ضدامپریالیستی انقلاب، در مواردی حتی سبب می‌شد که انقلابیون، از درگذشتگان ایرلندی در جریان اعتصاب، با عنوان «شهید» یاد کنند. (۷) با این حال، صورت جامع اعتقادات جامعه انقلابی درباره مبارزان ایرلندی را میتوان در بیانیه حزب جمهوری اسلامی درباره درگذشت بابی ساندز مشاهده کرد. در این بیانیه که از بابی ساندز بعنوان یک قهرمان یاد شده بود، نسبت متقابل انقلاب اسلامی و نهضتهای آزادیبخش ضداستعماری هم تبیین شده بود:
«بابی سندز که صمیمانه به انقلاب جهانی مستضعفین عشق میورزید، سلحشورانه در مقابل استعمار خونخوار انگلیس مقاومت کرد و عاشقانه در این راه جان باخت. مرگ دردناک بابی سندز اگرچه برای همه آزادیخواهان جهان حادثه ناگواری است ولی در عین حال نویددهنده طلیعه جدیدی در افق تاریخ شده است. خون پاک او همراه با خون صدها مبارز قهرمان ایرلندی با خون شهدای راه آزادی و مبارزان حرکتهای رهائی‌جوی فلسطین و فیلیپین و اریتره و صحرا و عراق و السالوادور و نیکاراگوئه جمع میشود و در مجموع سیل بنیانکن میگردد که بنیاد نظام حاکم بر جهان امروز را از اساس واژگون خواهد ساخت. مستکبرین اگرچه میخواهند صدای همه حق‌طلبان را در گلو خفه کنند ولی پیام شهدای انقلاب ایرلند از هزاران کیلومتر فاصله بگوش ما میرسد و قلب ما هماهنگ با قلب تمام مستضعفین زمین بخاطر پیروزی و رهائی ملت قهرمان ایرلند از چنگال امپریالیزم خونخوار و محاضر انگلیس میطپد. ملت ما احساسات لطیف ملت ایرلند را درک میکند و برای آن ارزش فوق العاده قائل است. اینکه امروز تمام آزادیخواهان ایرلند چشم امید خود را به انقلاب اسلامی ایران دوخته اند پدیده ساده‌ای نیست. بلکه این نشانه حضور یک جریان قوی از عدالت‌خواهی و رهائی بخش از چنگال کفر حاکم جهانی در سراسر کره زمین است که برای پروزی انقلاب جهانی علیه نظام دوقطبی حاکم بر جهان امروز می‌کوشد. ملت ایرلند حق دارد که سرنوشت خود را از سرنوشت سایر ملل محروم و تحت ستم جدا نمی‌داند کما اینکه ملت ایران نیز سرنوشت خود را از سرنوشت سایر ملل محروم و تحت ستم جدا ندانسته و معتقد است که تمام ملل تحت ستم باید دست در دست یکدیگر علیه این نظام خونخوار جهانی که در راس آن امپریالیزم وحش آمریکا و سوسیال امپریالیزم جای دارد قیام کرده و نظم نوینی در جهان امروز پدید آورند. مردم ایرلند مسلما مشکلات، و توطئه‌هائی که علیه یک انقلاب وجود دارد را درک می‌کنند ولی باید اطمینان داشته باشند که ما صمیمانه از آنان حمایت کرده و برای کمک به پیروزی انقلاب جهانی اسلام با کمک مستضعفین ایرلندی و سایر مستضعفین در سراسر جهان هیچ فرصتی را از دست نخواهیم داد. ما درگذشت دردناک با بی سندز مبارز قهرمان ایرلندی را بعلت شجاع و دلیر و قهرمان ایرلند تبریک و تسلیت گفته و نابودی استکبار جهانی و پیروزی انقلاب جهانی مستضعفین را از درگاه خدای بزرگ آرزومندیم. پیش بسوی انقلاب جهانی اسلام.» (۸)
 
واکنشها به مرگ تلخ بابی ساندز و همیارانش به نیروهای سیاسی محدود نشد. شاعران متعهدی چون طاهره صفارزاده و سلمان هراتی هم مبارزان ایرلندی را ستودند. صفارزاده در شعری تقدیمی به ارتش جمهوری‌خواه ایرلند سرود:
«و بمب/ ‌آن گونه ماهرانه/ نقش شکنجه را از جسم‌های شهیدان زدوده است./ که سازمان حقوق بشر/ مدافعان بین‌الملل/ در غیبت گواه و سند/ در مرز داوری/ زبانشان بسته است./ راه شما و ما و خلق فلسطین،/ و راه تمام خلق‌های تحت ستم/ از معبر شکنجه/ از معبر سکوت و سلطه‌گری/ به هم پیوسته ‌ا‌ست./ ما راه را دنبال می‌کنیم./  و فتح با ما خواهد بود.» (۹)

سلمان هراتی، سراینده‌ی بی‌قرار و متعهد انقلابی هم در شعری که به وصف حضرت حجت علیه‌السلام و اندیشه رهایی‌بخش ظهور اختصاص داشت، از مبارزان اکناف عالم، و از جمله بابی ساندز یاد کرده بود:
«او همین جاست همین جاست/ نه در خیال مبهم جابلسا/ و نه در جزیره خضرا/ و نه هیچ کجای دور از دست/ ...وقتی «بابی سندز» را خودکشی کردند!/ او به دیدن مسیح رفت/ و ما را با خود تا مرز مهربانی برد.» (۱۰)
 

تا مدتها پس از مرگ بابی ساندز، یاد او همچنان از سوی انقلابیون پاس داشته می‌شد. اردیبهشت ۶۰، شورای نامگذاری شهر تهران، خیابانی در ضلع غربی سفارت انگلیس را که به نام محمد همایون بود، به نام بابی ساندز نامگذاری کرد. (۱۱) یک ماه بعد، کیهان به انتشار یادداشتهای زندان منسوب به بابی ساندز مبادرت کرد. (۱۲) مرداد شصت، تعدادی از نمایندگان مجلس به ایرلند عازم شدند و ضمن بازدید از گورستان مبارزان ایرلندی در شهر بلفاست، بر آرامگاه بابی ساندز نیز حضور یافتند. آنها ضمن حضور در مراسم تدفین دو نفر از واپسین اعتصاب‌کنندگانی که کشته شده بودند، با خانواده جانباختگان و نیروهای ارتش آزادیبخش هم گفتگو کردند. (۱۳)
 
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و تبیین اصولی پدیده بابی ساندز
اما یکی از مهمترین و آشکارترین تریبونهایی که از ایران، به مرگ بابی ساندز واکنش نشان داد، تریبون نماز جمعه تهران بود. آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، امام جمعه، بخش اعظم خطبه دوم خود در هجدهم اردیبهشت سال ۶۰، یعنی سه روز پس از واقعه مرگ بابی ساندز را به و تقدیر از او و مبارزات مردم ایرلند اختصاص داد. ایشان قبل‌تر، و در همان نخستین خطبه نماز جمعه خود در ۱۸ دی ۵۸، حمایت از نهضتهای آزادیبخش را از اصول اساسی انقلاب عنوان کرده بود (۱۴) و در بسیاری از خطبه‌های بعدی ایشان هم حمایت از نهضتهای ضداستعماری در سراسر دنیا، دیده و شنیده شد.

در همین خطبه هم، خطیب جمعه، مقاومت ایرلندی‌ها را، در ارتباط با روند رو به تزاید افول مستکبران و قدرتهای استعماری دنیا تبیین کرد:
«مطلبى که امروز در این اجتماع عظیم شما مایلم من نیز به نوبه‌ى خود مانند بقیه‌ى برادرانم بگویم، تجلیل از مجاهدات این قهرمان ایرلندى است. ما به او به چشم یک انسان مبارز فقط نگاه نمى‌کنیم، ما پیام لبهاى خاموش بابى ساندز را شنیده‌ایم و به آن ایمان قاطع داریم. این پیام، پیام سقوط قدرتها و امپراطوریهاى سلطه‌گر جهانى است. اگر ما امروز در میان یک منطقه‌ى دور از آن نواحى، دور از منطقه‌ى قدرتهاى بزرگ جهانى توانسته‌ایم این حکومت الهى و اسلامى را که حکومت مستضعفین است به وجود بیاوریم، همواره گفته‌ایم و تأکید کرده‌ایم که روزگار پایان امپراطوریهاى سیاسى به سرآمده است. طاغوتها دیگر باید بروند، مستضعفان جهان باید به آینده‌ى خود امیدوار باشند، این را ما همیشه گفتیم و پیش‌بینى کردیم وقتى که یک مبارز جوان ایرلندى زیر گوش امپراطورى پیر و پوسیده‌ى بریتانیا با آن سوابق، آن چنان مقاومتى مى‌کند که دنیا را به خود متوجه مى‌کند، وجود یک چنین شخصى و مقاومت او و رسوایى قدرت مقابل او مؤید همان سخنى است که اسلام به ما آموخته بود و ما بارها آن را تکرار کردیم. گفته‌ایم و خواهیم گفت روزگار سقوط قدرتهاى شیطانى و طاغوتى نزدیک است.» (۱۵)
 
اعلام همدردی و پشتیبانی ملت انقلابی با مبارزان ایرلندی، بخش دیگر سخنان آیت‌الله خامنه‌ای در این خطبه بود:
«من از این تریبون مردمى و الهى در این نقطه‌ى از جهان به همه‌ى برادران و خواهرانى که در سراسر عالم علیه ظلم و استبداد قیام کرده‌اند و به خصوص به همرزمان این مبارز در اروپا، در ایرلند پیام مى‌دهم مقاومت کنید و بدانید که پیروزى از آن مستضعفان است و بدانید که یک امت به‌پاخاسته در این سوى جهان پشتیبان و حامى شماست، ما شما را تأئید مى‌کنیم، ما حرف شما را مى‌فهمیم، ما رنج بابى ساندز را مى‌فهمیم. ما هم آن روزگار را گذرانده‌ایم.» (۱۶)
 

 

بیست و دو سال بعد، و باز هم نماز جمعه تهران، یک بار دیگر مجالی شد برای آنکه نام بابی ساندز بر زبان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای جاری شود. ایشان که اکنون در جایگاه رهبری انقلاب با مردم سخن می‌گفت، در مقام بیان ترفندهای دشمنان برای اعمال دشمنی علیه انقلاب، از بابی ساندز و خطبه‌های سال ۶۰ کرد:
«سالهاى اوّلِ انقلاب در همین تریبون نماز جمعه بنده از مبارزان ایرلندى و شخصى به نام «بابى ساندز» - که الان خیابانى هم به نام او در تهران هست - اسم آوردم. بابى‌ساندز در زندان بعد از پنجاه روز با اعتصاب غذا مُرد؛ نفر دوم هم اعتصاب غذا کرد و سپس مُرد؛ گمانم نفر سوم و چهارم هم اعتصاب غذا کردند؛ اما همین انگلیسیهاى طرفدار حقوق بشر و پشتیبان اعتصابها و تحصّنها در نقاط دیگر، تماشا کردند! این ادّعاى طرفدارى از حقوق بشر آقایان است.» (۱۷)
 
حمایت از مبارزات ضداستعماری و آزادی‌بخش در سراسر عالم، از شعارهای آشکار و انکارناشدنی انقلاب سال ۵۷ بود. همان اصولی که بعداً در اساسنامه اصول نظام جمهوری اسلامی هم منعکس شد. این حمایت، هیچ قیدی جز همین مبارزه و قیام علیه مستکبران ندارد، و همه مبارزان با افکار و نژادها و گرایشهای گوناگون را در بر میگیرد. نمونه‌ی بابی ساندز، شاهدی صادق برای همین اصل اساسی انقلاب است که آبان ۱۳۹۴، رهبر انقلاب آن را برای دست‌اندکاران سیاست خارجی کشور تبیین کرد. در دیدار وزیر امور خارجه، سفیران و مسئولان نمایندگی‌های ایران در خارج از کشور با رهبر انقلاب در این تاریخ، حضرت آیت‌الله خامنه‌‌ای در مقام تشریح «اصول و راهبردهای ثابت و پایدار سیاست خارجی در قانون اساسی و الزامات ناشی از این اصول و سیاست‌ها»، تاکید کردند که «تنظیم سیاست خارجی کشور بر اساس معیارهای اسلام، تعهد برادرانه نسبت به همه‌ی مسلمانان و حمایت بی‌دریغ از مستضعفان جهان» از وظایف دستگاه سیاست خارجی کشور است. تاکید بر روی کلماتی مثل «همه» و «جهان»، با مثال آوردن رهبر انقلاب از حمایت جمهوری اسلامی از بابی ساندز، تثبیت و روشن شد؛ مبارزی که در نه مذهب و نه در نژاد، نسبتی با ایران اسلامی نداشت اما آرمانهای او در مقابله‌ی با استعمار، قرابتی آَشکار با آرمان انقلابی ملت ایران نشان می‌داد. (۱۸)
 

منابع:
۱. برای نمونه نگاه کنید به بعضی مطالب چاپ‌شده در روزنامه‌های کثیرالانتشار زیر: پیروزی تازه انقلاب ایرلند، اطلاعات، ۱ دی ۱۳۵۹، سرزمین ایرلند و استعمار انگلستان، جمهوری اسلامی، ۲۱ شهریور ۱۳۵۸، ارتش آزادیبخش ایرلند بلای جان دولت انگلیس، کیهان، ۲۶ شهریور ۱۳۵۹
۲. تلگرام دفتر رئیس جمهور به خانواده بابی ساندز، کیهان ، ۱۷ اردیبهشت ۱۳۶۰
۳. نماینده ایران رسماً در مراسم تشییع جنازه بابی ساندز شرکت می‌کند، جمهوری اسلامی، ۱۷ اردیبهشت ۱۳۶۰
۴. ایران و خاکسپاری بابی ساندز؛ غیبتی که افشا نشد
۵. گزارش مشروح جلسه...، جمهوری اسلامی، ۱۹ اردیبهشت ۱۳۶۰
۶. تسلیت ۱۰۰ تن از نمایندگان به خانواده بابی ساندز، جمهوری اسلامی، ۲۰ اردیبهشت ۱۳۶۰
۷. در این باره، برای نمونه نگاه کنید به: جنگ خیابانی در ایرلند شمالی شدت گرفت بدنبال شهادت مارتین هرسون، کیهان، ۲۲ تیر ۱۳۶۰
۸. بیانیه حزب جمهوری اسلامی به مناسبت درگذشت بابی ساندز، جمهوری اسلامی، ۱۷ اردیبهشت ۱۳۶۰
۹. دیدار صبح، ص۳۶
۱۰. از آسمان سبز، صص ۸۲ و ۸۳
۱۱. ضلع غربی سفارت انگلیس به نام بابی ساندز نامگذاری شد، کیهان ، ۱۹ اردیبهشت ۱۳۶۰
۱۲. مبارزه برای بقا یادداشت های بابی سندز در زندان، کیهان، ۶ خرداد ۱۳۶۰
۱۳. مذاکرات هادی غفاری با ارتش آزادیبخش ایرلند، اطلاعات ، ۱۴ مرداد ۱۳۶۰، و نیز: دو تن از نمایندگان مجلس شورای اسلامی در مراسم تدفین مبارزان ایرلندی شرکت کردند، جمهوری اسلامی، ۱۴ مرداد ۱۳۶۰
۱۴. ما مى‌خواهیم در خانه‌ى خود بنشینیم تا دشمن به داخل مرزهاى ما بیاید؟ تا به داخل خانه‌ى ما بیاید؟ جنگ خانگى به راه بیندازد و ما را ذلیل بکند؟ ملت ایران این ذلّت را نخواهد پذیرفت، ما باید سیاست خارجى‌مان را مستحکم کنیم، ما باید به دنیا اعلام بکنیم ما طرفدار همه‌ى جنبشهاى مستضعفانى هستیم که علیه ستم در هر گوشه‌اى از جهان مى‌جنگند. ما به دنیا باید بفهمانیم که براى ما مسأله‌ى فلسطین یک مسأله‌ى اساسى است، مسأله‌ى فیلیپین یک مسأله‌ى عنصرى است، جنبشهاى آزادى‌بخش برادران مسلمانمان در سراسر این منطقه، از جنبش آزادى‌بخش خود ما جدا نیست، ما آن وقتى طعم پیروزى را به درستى مزمزه خواهیم کرد که فلسطین آزاد شود، اریتره آزاد شود، فیلیپین آزاد شود، افغانستان عزیز و مظلوم آزاد شود، آن وقت است که ما طعم پیروزى را خواهیم چشید، ما را توى خانه‌ى خودمان زندانى کنند، ملت ایران باید هوشیار باشد. بیانات در خطبه‌های نماز جمعه تهران، ۱۳۵۸/۱۰/۲۸
۱۵. بیانات در خطبه‌های نماز جمعه تهران، ۱۳۶۰/۰۲/۱۸
۱۶. همان
۱۷. بیانات در خطبه‌های نماز جمعه تهران، ۱۳۸۲/۱۱/۲۴
۱۸.  روایتی از دیدار وزیر امور خارجه، سفیران و مسئولان نمایندگی‌های ایران در خارج از کشور با رهبر انقلاب