از اساسی‌ترین و بلکه پرجلوه‌ترین خصوصیت حکومت جهانی، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، برچیدن ظلم و فساد از چهره هستی و برقراری و گسترش عدالت است. رهبرانقلاب در سخنرانی تلویزیونی به مناسبت ولادت امام زمان (عج الله تعالی فرجه) (۱۳۹۹/۰۱/۲۱) فرمودند: «مأموریّت بزرگ حضرت بقیّة‌الله (ارواحنا فداه) عبارت است از «یَملَأُ اللَهُ بِهِ الاَرضَ قِسطاً وَ عَدلا»؛ مأموریّت بزرگ آن بزرگوار قسط و عدل است. در بسیاری از روایات، در دعاها، در زیارتها به این معنا اشاره شده است.» این عبارت حدیثی یعنی مهدی علیه‌السلام زمین را پر از عدل می‌کند همچنان که از ظلم و ستم پر گشته بود. به همین مناسبت بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در این یادداشت به بررسی حدیث قسط و عدل در حکومت جهانی مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه) در بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای می‌پردازد.
 
اصبغ‌بن‌نباته از نام‌دارترین و استوارترین یاران امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام گوید: خدمت امیر المؤمنین علیه السلام آمدم و دیدم آن حضرت متفکر است و با سر عصا یا انگشت به طورى که جاى آن میماند به زمین میکوبد،(۱) عرض کردم: اى امیر مؤمنان! چرا شما را متفکر میبینم و به زمین میکوبی، آیا به خلافت در روى زمین رغبت کرده‌اى؟ فرمود: نه، بخدا، هرگز روزى نبوده که به خلافت یا دنیا رغبت کنم. فکر میکردم درباره مولودى که فرزند یازدهم من است، او همان مهدى است که زمین را از عدل و داد پر کند، همچنان که از جور و ستم پر شده باشد.(۲)

عبارت شریف یمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً از آن دسته عباراتی است که در روایات متعددی که حتی ابتدا و انتهای آنها با یکدیگر متفاوت است تکرار شده است. روایاتی که نه فقط در میان منابع شیعیان بلکه در کتب اهل سنت هم یافت می‌شود.(۳) «این عقیده که همه مسلمانان هم به آن معتقدند، مخصوص شیعه نیست. البته در خصوصیات و جزئیّاتش، بعضی فِرَق، حرفهای دیگری دارند؛ اما اصل این‌که چنین دورانی پیش خواهد آمد و یک نفر از خاندان پیامبر چنین حرکت عظیم الهی را انجام خواهد داد و «یملأاللَّه به الارض قسطاً و عدلاً کما ملئت جوراً و ظلماً»، بین مسلمانان متواتر است. همه، این را قبول دارند.»(۴)

رهبر معظم انقلاب نزدیک به ۲۰ مرتبه از این عبارت روایی استفاده نموده‌اند، اما آنچه آن را متمایز می‌کند آن است که ایشان علاوه بر مفهوم روشن گسترش عدالت در تبیین حکومت مهدوی، به نکته‌ای دقیق اشاره کرده‌اند که کمتر به آن پرداخته شده است. بخش دوم این حدیث دو جور نقل شده است؛ «کما ملئت» به معنای «مانند» آن که پر شده بود و «بعد ما ملئت» به معنای «بعد از» آن که پر شده بود، این تفاوت کوچک در نقل حدیث، آثار اختلاف فکری به بار می‌آورد که در ادامه تبیین میشود.
 
۱) تحقق آرمان عدالت در حکومت مهدوی «یمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً»
روایت بر روی دو محور اساسی بنیان شده است، یکی تحقق آرمان عدالت در حکومت مهدی موعود و دیگری گسترش ظلم و جور در آخرالزمان. عدالت آرزوی همیشگی بشریت، اساس کار حیات طیّبه‌ی انسانی(۵) و عمده‌ترین خصوصیت دوران حکومت مهدوی است. اگر ما جامعه‌ى بشرى را در طول تاریخ به کاروانى تشبیه کنیم که دارد یک مسیرى را میرود، [این] سؤال مطرح است که این کاروان به کجا میرود؟ مقصد این کاروان کجا است؟ منتهاالیه این سِیر کجا است؟ تا آنجایى که ادیان الهى و ادیانى را که رونویسى از ادیان الهیاند، میشناسیم، همه معتقدند که این کاروان در پایان، به یک منزلگاه مطلوب و دلگشا خواهد رسید،(۶) به یک پایانِ امید به عدل(۷) که بارزترین خصوصیت آن برقراری کامل عدالت و برچیده شدن بساط ظلم و طاغوت و طغیان است.

«خصوصیت مهدی موعود(عجل‌الله‌تعالی فرجه ‌و ارواحنافداه) در نظر مسلمانان این است که: «یملأالله به‌الارض قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا». عدل و داد، استقرار عدالت در جامعه، از بین بردن ظلم از سطح زمین»(۸) همان چیزی که هدف پیامبران هم بود ««لیقوم النّاس بالقسط» اصلاً پیامبران آمدند تا اقامه‌ی قسط کنند. البته، اقامه‌ی قسط یک منزل در راه است و هدف نهایی نیست؛ لیکن آنها که آمدند، کار اولشان این است که اقامه‌ی قسط کنند و مردم را از شر ظلم و جور طاغیان و ظالمان نجات دهند. هدف حکومت ولىّ‌عصر (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشّریف) در آخر زمان هم باز همین عدل است.»(۹)

لذا عدالت و عدل، مهمترین ارزش در جامعه اسلامی ما تلقی می‌شود(۱۰) و «راه ما راه اسلامى است که امام به ما معرّفى کرد، راه ما راه آن اسلامى است که دشمنان خدا از آن میترسند، راه ما راه آن اسلامى است که مستضعفان و مظلومان را خوشحال و امیدوار میکند؛ نه چیزى که اسمش اسلام است، امّا از اوّل تا به آخر در خدمت دشمنان اسلام است.» (۱۱) «عزیزان من! تلاش ما حکومت حقّ و عدل است.»(۱۲) «دعایی که شما برای آمدن امام زمانتان میکنید - که اعزّ همه خلایق عندالله و عند عباده الصّالحین است - این است که میگوییم: «یملاالله به الارض عدلاً و قسطا»، نمیگویید دیناً و خلقاً.» (۱۳) «با اینکه آن بزرگوار دین را هم، تقوا را هم، اخلاق را هم به جامعه تزریق خواهد کرد امّا شما نمیگویید: «یملا الله به الارض دیناً»؛ [بلکه] میگویید: «عدلاً»؛ این نشان‌دهنده‌ی این است که عدل، نیاز اصلی حیات طیّبه‌ی انسانی است.»(۱۴)
 
۲) فراگیری ظلم و طغیان در جهان قبل از ظهور «کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً »
در مورد فراز دیگر روایت باید گفت که در مورد حوادث دوران ظهور حضرت بقیة الله الاعظم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در روایات اشارات مختلفی شده است. برخی از این احادیث اشاره به رویدادهای زمان ظهور بوده و برخی اشاراتی در مورد شرایط فضای اجتماعی آن دوران دارند. شرایطی همچون احساس بی‌پناهی میان مردم، ناامیدی و یأس در جامعه، مرگ و میر، قتل عام و هرج و مرج شدید در هنگام ظهور.

در این میان یکی از تحولات اجتماعی پیش از زمان ظهور که در احادیث شیعه و سنی کاملاً نمود داشته و تعداد راویان آن در هر عصری آن‌قدر زیاد است که احتمال اشتباه و تبانی در ساختگی بودن آن را نفی میکند(۱۵) و بلکه متواتر است، احادیثی  است که نشان از فراگیری ظلم و ستم در دوران قبل از ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است. این گسترش و فراگیری از عناوین بسیار مشهوری است که کمتر روایتی در حوزه مهدویت را می‌توان یافت که نمودی از تبیین این جریان در آن نباشد. احادیثی که همچون حدیث ذکر شده در اکثر موارد همراه با لفظ «ملئت» هستند.(۱۶)

نکته قابل توجه در روایت مورد بحث و دیگر احادیث لفظ «ملئت» است که از این واژه به دست می‌آید که سرتاسر جامعه بشری مملو از ظلم و ستم می‌شود و جایی را نمی‌توان سراغ گرفت که به این درد مبتلا نشده باشد. «امروز شما به اوضاع دنیا نگاه کنید، همان چیزی که در روایاتِ مربوط به ظهور ولی عصر (ارواحنا فداه) وجود دارد، امروز در دنیا حاکم است؛ پر شدن دنیا از ظلم و جور. امروز دنیا از ظلم و جور پر است.»(۱۷) «دنیا، دنیای مبارزه دو جانبه است. یک طرف، قدرتمندان و قوی پنجه‌های جهان قراردارند و یک طرف ملتهای مظلوم و مستضعف. چنین مبارزه‌ای، امروز جریان دارد. مبارزه واضحی است؛ مبارزه پر مرارتی است؛ مبارزه‌ای است که در آن، قدرتمندان، انواع و اقسام کارهای خلاف را هم انجام میدهند و ملتها مظلوم واقع میشوند. همان «ملئت ظلما و جورا» نشانه‌هایش دیده میشود. دستهای پلید قدرت، دنیا را از ظلم و جور پرکرده‌اند. کجاست که نشانی ازظلم و جور آنها نباشد؟»(۱۸)

«دنیا امروز از چه می‌نالد؟ پاسخش روشن است. دنیا امروز از تبعیض می‌نالد، از محرومیتهای تحمیل شده بر انسانها می‌نالد، از تحقیر انسان می‌نالد، از پُر شدن فضا از گند غرور متکبرانه‌ی قشری خاص در عالم می‌نالد. بشریت، در فشار این حوادث تلخ است. پنج هزار سال پیش، دنیا از چه می‌نالید؟ آیا از نداشتن هواپیما می‌نالید؟ از نداشتن کامپیوتر می‌نالید؟ مگر کامپیوتر، کسی را سعادتمند میکند؟ پنج هزار سال پیش هم دنیا از همین تبعیضها و ظلمها و از همین تحقیر جوهر انسانیت و سلطه‌ی نامردمان بر زندگی و سرنوشت انسانها می‌نالید.»(۱۹)

در این شرایط نسخه شفابخش جامعه در برابر این شعله‌های ظلم و جور و نظام ظالمانه و استکبار که روزبه‌روز مشتعل‌تر میشود، تمسک به اسلام ناب و پناه بردن به ساحت مقدس حضرت بقیة الله است که «اگر ما خودمان را در سایه‌ی اسلام حفظ کنیم، میتوانیم پناه ملتها باشیم. بنابراین، هدف بزرگ پیامبران و هدف قیام ولىّ‌عصر(عجّل‌الله‌تعالی فرجه‌الشّریف) تأمین عدالت اجتماعی است.»(۲۰)
 
دیدگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره فراگیری ظلم در دوران قبل از ظهور
همان‌طور که در ابتدای این نوشتار اشاره شد، حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای در عبارات این روایت توجه خاصی داشته‌اند که کمتر بدان پرداخته شده است. این روایت در منابع به دو صورت گزارش شده است، گاهی یَملَأُ الله بِهِ الاَرضَ قِسطاً وَ عَدلاً کَما مُلِئَت ظُلماً و جَورا و گاهی به صورت یَملَأُ الله بِهِ الاَرضَ قِسطاً وَ عَدلاً بعد ما مُلِئَت ظُلماً و جَورا. «در اغلب متون «کَما مُلِئَت» [است]، اما در بعضى هم «بَعدَ ما مُلِئَت»»(۲۱) «من نمی‌دانم این تغییر از کی به وجود آمده و اول در کجا به وجود آمده...بنده خودم تاکنون با فحص مختصری که کردم، با این تعبیرِ «بعد ما ملئت» هیچ جا این حدیث را ندیدم. هر جا این حدیث را من دیدم «کما ملئت ظلماً و جورا» اما توی زبانها هست و این‌جا و آن‌جا گفته می‌شود که «بعد ما ملئت ظلماً و جورا».»(۲۲)

«من یک وقت در نماز جمعه گفتم که «تملأ الارض قسطا و عدلا بعد ما ملئت ظلما و جورا» را در جایی پیدا نکردم. گفتم: به جز دو جا، در روایات «کما ملئت ظلما و جورا» آمده است. یکی از آن دوجا زیارت غیرمعتبری است و دیگری که زیارت نسبتاً خوبی است، سند درستی ندارد. [زیارت] «سلام‌اللَّه‌الکامل‌التّام»، آن‌جا هم «بعد ما ملئت ظلما و جورا» است.»(۲۳)

همان‌طور که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای فرموده‌اند در هیچ یک از منابع روایی عبارت  «بعد ما مُلِئَت ظُلماً و جَورا» از زبان معصوم علیهم السلام صادر نشده است، نه در منابع شیعی و نه در منابع اهل سنت، بلکه گاهی این عبارت در شروح  عالمان ذکر شده است.

قدیمی‌ترین منبع شیعی که روایت را با تعبیر «بعد ما مُلِئَت» ذکر کرده است، کتاب الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف متعلق به سید بن طاووس است که در سال ۶۶۴ هجرى وفات نمود، ایشان در کتاب خود می‌آورد:
«وَ مِنْ ذَلِکَ مَا ذَکَرَهُ أَبُو مُحَمَّدٍ ابْنُ مَسْعُودٍ الْفَرَّاءُ فِی کِتَابِ الْمَصَابِیحِ ... فَیَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا بَعْدَ مَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً.» همان‌طور که مشاهده می‌شود سید این روایت را از کتاب مصابیح حسین بن مسعود فرّاء بغوى از علماى قرن پنجم هجرى خراسان گرفته است، این در حالی است که در اصل کتاب مصابیح این روایت از قول نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با لفظ کما مُلِئَتْ نقل شده است.(۲۴) هرچند که این احتمال نیز وجود دارد که نسخه‌ای از کتاب مصابیح در دست سید بوده که عبارت آنجا کما ملئت بوده است، اما با درصد فراوانی عبارت مقابل آن، این احتمال بسیار ضعیف می‌آید.

در جایی دیگر مرحوم شیخ حر عاملی متوفی ۱۱۰۴ قمری در کتاب إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات این روایت را به لفظ «بعد ما ملئت» از سلیم‌بن‌قیس آورده است(۲۵) که باز هم با مراجعه به اصل کتاب می‌بینیم که سلیم روایت مذکور را در شش مورد استفاده کرده که در همه آنها با لفظ «کما ملئت» ذکر کرده است.(۲۶)

مرحوم علامه مجلسی هم در کتاب بحارالانوار این روایت را با لفظ «کما ملئت ظلما»، ۷۶ مرتبه و با لفظ «بعد ما ملئت» سه مرتبه ذکر کرده است. که یکی از این دو مرتبه به نقل از کتاب کفایة الاثر بوده و دیگری به نقل از کتاب الأمالی شیخ طوسی است که در مصدر اصلی با لفظ «بعد ما ملئت» ذکر گردیده و مورد دیگر نیز از کتاب ارشاد القلوب مرحوم دیلمی است که از نظر سندی مشکل دارد.(۲۷) از برآورد این تحقیقات برای انسان ظن قوی حاصل می‌شود که عبارت «بعد ما ملئت» عبارت عالمان و مسلمانان بوده است که به خطا به روایات نسبت داده شده و اصل آنچه از ناحیه معصوم علیه‌السلام صادر شده است عبارت «کما ملئت» بوده است.(۲۸)
 
تفاوت معنایی دو عبارت حدیث «کما ملئت» و «بعد ما ملئت»
تفاوت عبارات سبب تفاوت در معنا خواهد شد و چه بسا گاهی رهزن راه هدایت و صواب شود، چنانچه در مورد این عبارت این اتفاق افتاده است. برای روشن شدن مطلب تفاوت هر دو عبارت را بررسی میکنیم.

عبارت اول) «کما ملئت»
همان‌طور که گفته شد تقریباً در تمامی مواردی که این روایت از زبان معصوم صادر شده است عبارت «کما ملئت» گفته شده است. حرف «کاف» در ادبیات زبان عرب یا برای تشبیه به کار می‌رود و یا برای مقابله. با توجه به این کاربرد یعنی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه، دنیا را از عدل و داد پر می‌کند همچنان که از ظلم و ستم پر شده بود یا حضرت دنیا را سرشار از عدالت می‌کند در مقابل آنکه دنیا مملو از جور و ستم شده بود. با دقت در این معانی درمی‌یابیم که سخنی از زمان گسترش ظلم و آمدن عدالت بعد از گسترش ستم به میان نیامده است، بلکه سخن از مقابله یا تشبیه است. به عبارت دیگر «یعنی پر کردن دنیا از عدل و داد به وسیله حضرت مهدی، بعد از آن نیست که دنیا پر از ظلم و جور شده باشد. نه، بلکه همان‌طوری که در طول تاریخ بارها، نه یکبار نه در یک زمان، در زمان‌های گوناگون دنیا پر بود از ظلم و جور؛ در دوران فراعنه، در دوران حکومت‌های طاغوتی، در دوران سلطنتهای ظالم که همه دنیا زیر فشار ظلم و در سایه ابر تاریک جور و عدوان پوشیده شده بود و سیاه بود، و هیچ‌جا نوری وجود نداشت که نشانه عدالت و آزادی باشد، یک چنین روزی را همچنان که دنیا دیده، یک روزی را هم خواهد دید که سرتاسر آفاق این عالم پهناور یک جا نباشد که نور عدل در آن نباشد، یک جا نباشد که ظلم در آنجا حکومت داشته باشد. یک جا نباشد که انسان‌ها از فشار، از ظلم، از تبعیض‌ها رنج ببرند. یعنی این وضعی که امروز در دنیا اغلبیت دارد و یقینا یک روز در دنیا عمومیت داشته، این تبدیل خواهد شد به عمومیت عدل.»(۲۹)
 
عبارت دوم) «بعد ما ملئت»
در این عبارت از لفظ «بعد» استفاده شده است که اصطلاحاً ظرف زمان است، یعنی لفظی است که نشان از زمان دارد. با توجه به قید زمان این عبارت این‌گونه ترجمه می‌شود که بعد از آن که دنیا از ظلم و جور پر شد حضرت بقیة‌الله علیه‌السلام، تشریف می‌آورد و آن را از عدل و داد لبریز می‌نماید. با اندک توجهی فساد این نوع برداشت روشن است. بر پایه این نوع ترجمه، فراگیر شدن ظلم، مقدّمه ظهور امام غایب است. بنابراین، ممکن است از این احادیث چنین برداشت شود که هر اقدامى جهت مبارزه با ظلم و استقرار عدل در جامعه، به معناى تلاش براى از بین بردن مقدّمه ظهور آن امام و در نتیجه، به تأخیر افتادن ظهور ایشان است. از این رو، منتظران ظهور امام مهدى علیه‌السلام نه تنها نباید کوچک‌ترین اقدامى در جهت اصلاح ناهنجاریها و استقرار عدل و داد در جامعه نمایند، بلکه به عکس باید آنها نیز به گسترش ظلم و تباهى در جهان کمک کنند تا هر چه زودتر امام عصر علیه السلام ظاهر شود.(۳۰)

«بعد ما ملئت یعنی چه؟ یعنی امام زمان هنگامی ظهور می‌کند که تمام دنیا پر از ظلم و جور باشد، این حرف خطرناکی است. معنای این حرف این است که اگر یک روزی ما دنیا را دیدیم که پر از ظلم و جور نیست و یک گوشه‌ای از دنیا بارقه‌ای از عدل و داد به شمار می‌آید، آن روز باید ما تصور کنیم که امام زمان قطعاً ظهور نخواهد کرد، و دنبال این همان تحریفی است که مدتها افرادی حتی بعضی از عمامه به سرها را ما شنیده بودیم که فکر می‌کردند اگر می‌خواهید امام زمان زودتر ظهور بکند، هر چه می‌توانید به فساد اضافه کنید، یا اگر خودتان هم اهل فساد نیستید، از این‌که مفسدین در دنیا هستند ناراحت نباشید، چون این مقدمه‌ی ظهور امام زمان است.»(۳۱)

همچنان که امام امت نیز بعدتر در سال آخر عمر شریفشان در منشور روحانیت فرموده بودند: «دیروز، مقدس‌نماهاى بیشعور میگفتند: دین از سیاست جداست و مبارزه با شاه حرام است. امروز میگویند: مسئولین نظام، کمونیست شده‌اند. تا دیروز مشروب‌فروشى و فساد و فحشا و فسق و حکومت ظالمان را براى ظهور امام زمان- أرواحنا فداه- مفید و راه‌گشا میدانستند. امروز این که در گوشه‌اى خلاف شرعى- که هرگز خواست مسئولین نیست- رخ میدهد، فریاد «و اسلاما» سرمیدهند! دیروز حجّتیه‌ایها مبارزه را حرام کرده بودند و در بحبوحه مبارزات، تمام تلاش خود را نمودند تا اعتصاب چراغانى نیمه شعبان را به نفع شاه بشکنند؛ امروز، انقلابیتر از انقلابیون شده‌اند.»(۳۲) میبینید که «با آن تحریف یک کلمه و تبدیل «کما ملئت» به «بعد ما ملئت»، این راه برای تحریف باز شده بود. کسانی خیال می‌کردند که اگر ما، (دنیا را) یک قسمتی از دنیا را از نور عدل روشن بکنیم، ظهور امام زمان به تأخیر افتاده.»(۳۳)

جمع‌بندی
در آخر مطلوب است اشاره کنیم که روایات گسترش ظلم و تعدی، علت برای ظهور نیست، بلکه به عنوان وقایع مقارن و هم‌زمان ظهور نقل گردیده که خبر از واقعیتی خارجی است که تحقق می‌یابد، نه اینکه مردم را تشویق به ظلم کند تا با گسترش دادن آن، حضرت ظهور کنند؛ بلکه ما وظیفه داریم در دنیای امروز به اندازه سهم خود گسترش دهنده عدالت باشیم، همان چیزی که حضرت به جهت آن ظهور می‌کند. «امروز میشود نسبت به نظام استکباری گفت: «ما مِن بَیتِ وَبَرٍ وَ لا مَدَرٍ اِلاّ دَخَلَ فیها ظُلمُهم و نبا بها سوء رأیهم» ظلمشان تمام زوایای عالم راگرفته است. این ظلم - ظلم جهانی - از سوی مستکبرین و قلدرهای عالم، تکلیفی را روی دوش ما میگذارد. آن تکلیف چیست؟ مبارزه با ظلم. کار ملت ما مبارزه باظلم وجور و بی‌عدالتی و حق‌کشی و مردم‌کشی است.»(۳۴)

پی‌نوشت:
۱) مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج‌۴، ص: ۴۲
۲) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‌۱، ص: ۳۳۸
۳) آیت الله صافی گلپایگانی در کتاب منتخب الاثر بیش از صد و بیست طریق برای این عبارت ذکر کرده اند. (منتخب الاثر ص۲۴۷)
۴) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم ۱۳۷۶/۰۹/۲۵
۵) بیانات در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه ۱۳۹۸/۰۴/۰۵
۶) بیانات در دیدار پژوهشگران و کارکنان‌ مؤسسه «دارالحدیث» و پژوهشگاه «قرآن و حدیث» ۱۳۹۳/۰۳/۲۱
۷) بیانات در دومین نشست اندیشه‌های راهبردی ۱۳۹۰/۰۲/۲۷
۸) سخنرانی در خجسته سالروز ولادت امام زمان(عج) ۱۳۶۸/۱۲/۲۲
۹) بیانات در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام ۱۳۶۸/۱۱/۰۹
۱۰) بیانات در دیدار مسئولان دستگاه قضایی ۱۳۷۷/۰۴/۰۷
۱۱) بیانات در دیدار جمعى از پاسداران سپاه پاسداران انقلاب اسلامى و کمیته‌ی انقلاب اسلامى ۱۳۶۸/۱۲/۱۰
۱۲) بیانات در خطبه‌های نماز جمعه تهران ۱۳۷۵/۱۱/۱۲
۱۳) بیانات در دیدار مسئولان دستگاه قضایی ۱۳۷۷/۰۴/۰۷
۱۴) بیانات در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه ۱۳۹۸/۰۴/۰۵
۱۵) به این روایات در اصلاح مستفیض می‌گویند. مستفیض روایتی است که تعداد راویان آن در هر طبقه بسیار باشند ولی به حد تواتر نرسیده باشد.
۱۶) همچون: لتملأنّ الأرض ظلما وجورا... ثمّ لتملأنّ بعد ذلک قسطا وعدلا کما ملئت ظلما وجورا / لو لم یبق من الدنیا إلاّ یوم لبعث الله رجلا من أهل بیتی یملأها عدلا کما ملئت جورا/    المهدی منّی أجلی الجبهة، أقنی الأنف، یملأ الارض قسطا وعدلا کما ملئت جورا وظلما /  وکنیته ککنیتی یملأ الأرض قسطا وعدلا کما ملئت ظلما وجورا /  لا تقوم الساعة حتّی تملأ الأرض جورا وظلما وعدوانا، ثمّ یخرج من أهل بیتی رجل یملأها قسطا وعدلا کما ملئت ظلما وعدوانا / المهدی یملأها عدلا کما ملئت جورا وظلما / الَّذِی یَمْلَأُهَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً عَلَى فَتْرَةٍ مِنَ الْأَئِمَّة / شَابٍّ مُوفِقٍ ابْنِ اثْنَتَیْنِ وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً حَتَّى تَرْجِعَ عَنْهُ طَائِفَةٌ مِنَ النَّاسِ یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْرا /  و...
۱۷) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم‌ در روز نیمه‌ی شعبان ۱۳۸۷/۰۵/۲۷
۱۸) بیانات در دیدار جمعی از معلّمان و کارگران‌ ۱۳۷۱/۰۲/۰۹
۱۹) بیانات در دیدار فرماندهان و جمعی از پاسداران کمیته‌های انقلاب اسلامی ۱۳۶۹/۱۰/۱۰
۲۰) بیانات در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام ۱۳۶۸/۱۱/۰۹
۲۱) بیانات در دیدار پژوهشگران و کارکنان‌ مؤسسه «دارالحدیث» و پژوهشگاه «قرآن و حدیث» ۱۳۹۳/۰۳/۲۱
۲۲) بیانات در تاریخ ۱۳۶۳/۲/۲۷
۲۳) بیانات در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام ۱۳۶۸/۱۱/۰۹
۲۴) ذکَر رسولُ اللَّه صلى اللَّه علیه وسلم بلاءً یُصیبُ هذِهِ الْأُمّةَ حتَّى لا یَجدَ الرجلُ ملجأً یلجأُ إلیهِ مِنَ الظُّلمِ، فیبعثُ اللَّه رجلًا، منْ عِتْرَتِی أهلِ بَیتی فیملْأُ بهِ الأرضَ قِسطًا وعَدْلًا کما مُلِئَتْ ظُلمًا وَجَوْرًا (المصابیح ج۳ ص۴۹۳ شماره حدیث ۴۲۱۵)
۲۵) إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج‌۲، ص: ۱۲۰ : و عن سلیم بن قیس عن علی بن أبی طالب عن النبی صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فی حدیث طویل أنه قال لعلی علیه السلام: لست أتخوف علیک النسیان و الجهل؛ و لکن اکتب لشرکائک الذین من بعدک‌... و المهدی اسمه محمّد الذی یملأ الأرض قسطا و عدلا بعد ما ملئت فتنة و ظلما
۲۶) کتاب سلیم بن قیس الهلالی‌ نشر الهادی ج۲ صفحات  ۵۶۷، ۶۲۸، ۷۶۳، ۷۷۵، ۸۷۸، ۹۰۸
۲۷) سند کتاب ارشاد القلوب دیلمی مرسل است که البته صحت و سقم ان  خود جای بحث های مفصلی دارد.
۲۸) این نکته حائز اهمیت است که تحقیقات ما در این مسأله از روی نسخه‌های چاپ شده کتابها و نرم افزارها بوده است و نه از روی نسخ خطی.
۲۹) انسان ۲۵۰ ساله، ص۳۴۶
۳۰) دانش‌نامه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ ج۶ ص۲۲
۳۱) بیانات در تاریخ ۱۳۶۳/۲/۲۷
۳۲) صحیفه امام خمینی ج۲۱ ص ۲۷۸
۳۳) بیانات در تاریخ ۱۳۶۳/۲/۲۷
۳۴) بیانات در دیدار جمعی از معلّمان و کارگران‌ ۱۳۷۱/۰۲/۰۹