در پی شهادت سردار رشید اسلام سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی، رهبر معظم انقلاب برای تسلای خانواده این شهید عزیز در منزل ایشان حضور یافتند و ضمن تفقد از خانواده شهید، شهادت آن مجاهد مخلص و عالی‌مقام را تبریک و تسلیت گفتند. ایشان پس از بیان اخلاص و فداکاری­های شهید مجاهد و طلب نزول صبر و سکینه الهی بر دل خانواده سردار شهید و دلهای همه مردم ایران فرمودند: «مجاهدت در راه خدا یعنی یک مبارزه‌ِی درونی؛ هر جهاد بیرونی، در واقع تکیه دارد به یک جهاد درونی؛ یعنی آن مردی که میرود جلوی دشمن و واهمه نمیکند و در همه‌ی میدانها نه خستگی میفهمد، نه سرما میفهمد، نه گرما میفهمد، این اگر چنانچه در درون خودش در آن جهاد اکبر پیروز نشده بود، این جور نمیتوانست [جلوی دشمن] برود؛ پس مجاهدتهای بیرونی، متّکی به مجاهدتهای درونی است.» ۱۳۹۸/۱۰/۱۳
باتوجه به اهمیت این مسأله بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در این نوشتار موضوع «اتکای جهاد بیرونی به جهاد درونی» را تبیین کرده است.
 
آیا بهشت در انحصار مجاهدان نظامی است؟
امیرالمؤمنین(علیه‌السّلام) در خطابه‌ای درباره‌ی جهاد فرمودند: «اِنَّ الجهادَ بابٌ مِن اَبوابِ الجَنّة» جهاد یکی از درهای بهشت است که خدا آن را به روی دوستان خاص خود گشوده است. این خطبه مربوط به ماجرای حمله‌ای است که به استان الانبار صورت پذیرفت، هنگامی که خبر به امیرالمؤمنین رسید مردم را به جهاد فراخواند و چون یاوری نیافت خطبه‌ای مفصل پیرامون فضیلت جهاد ایراد فرمود.

در این مسأله که جنگ در راه رضای خداوند از راه­های رسیدن به خشنودی الهی و دری از درهای بهشت است شکّی نیست؛ «اما اوّلًا بهشت [و] صفا و معنویت الهی درب­های متعدّد دارد، ثانیاً جهاد در میدان جنگ... یکی از روشهای جهاد است.»(۱) «قتال یک گوشه‌ای از جهاد است. جهاد یعنی حضور در میدان با مجاهدت، با تلاش، با هدف و با ایمان؛ این میشود جهاد. لذا جاهِدوا بِأموالِکُم و أنفُسِکُم فِی سَبیلِ الله.»(۲) بخشی از جهاد با نفس آن است که داخل میدان جنگ برویم و جانمان را کف دست بگیریم. بخش دیگر به جهاد سیاسی، جهاد اقتصادی، جهاد فرهنگی، جهاد علمی و... اختصاص دارد اما از همه­‌ی این موارد مهم‌­تر آن است که به جهاد با نفس و اصلاح آن اقدام نماییم. این جهاد درونی قدم اصلی برای اصلاح عالم است. «در اسلام، نقطه‌ی اصلی و محوری برای اصلاح عالم، اصلاح نفس انسانی است. همه چیز از این‌جا شروع میشود. قرآن به آن نسلی که میخواست با دست قدرتمند خود، تاریخ را ورق بزند، فرمود: «قوا انفسکم»، «علیکم انفسکم». خودتان را مراقبت کنید، به خودتان بپردازید و نفس خودتان را اصلاح و تزکیه کنید؛ «قد افلح من زکّیها». اگر جامعه‌ی اسلامی صدر اول اسلام، از تزکیه‌ی انسانها شروع نشده بود و در آن به اندازه‌ی لازم، آدمهای مصفا و خالص و بی‌غش وجود نداشتند، اسلام پا نمی‌گرفت، گسترش پیدا نمی‌کرد، بر مذاهب مشرکانه‌ی عالم پیروز نمیشد و تاریخ در خط اسلام به حرکت نمی‌افتاد. اگر انسانهای مزکا و مصفا نباشند، جهاد نیست.»(۳)
 
جهادی که از پیکار نظامی بالاتر است
بیان اهمیت جهاد درونی و جهاد با نفس به حدیث معروفی از پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) بازمیگردد، «پیامبر عظیم‌الشّأن اسلام که معلّم بشر از اوّلین و آخرین بود و ملائکه از حکمت او استفاده می‌کردند و دل مبارک او برترین جایگاه وحی الهی بود، به جوانان زمان خود که از جنگ برگشته بودند، فرمود: مَرحَبا بِقَومٍ قَضَوا الجِهادَ الاَصغَرَ و بَقِیَ عَلیهِم الجِهادُ الاَکبر؛(۴) جهاد کوچک‌تر را گذراندید، حال نوبت جهاد بزرگتر است.‌»(۵) «عجب! یا رسول‌الله! جهاد بزرگتر چیست؟ ما این جهاد با این عظمت و با این زحمت را انجام دادیم؛ مگر بزرگتر از این هم جهادی وجود دارد؟ فرمود بله، جهاد با نفس خودتان.»(۶)

بر طبق کلام پیامبر دو گونه جهاد برای انسان وجود دارد. جهاد اصغر و جهاد اکبر. «جهاد اکبر که از همه سخت‌تر است، جهاد با نفْس است، همان چیزی است که هویّت ما را، باطن ما را حفظ میکند.»(۷) «جهاد اکبر یعنی... مبارزه با شهوات و لذت‌طلبی و راحت‌طلبی و افزون‌طلبی و اخلاق ناشایسته در وجود آدمی... یعنی آدمی با آن شیطان درونی خود باید دائم مبارزه کند و او را مهار بزند تا نتواند انسان را به کارهای زشت وادار کند.»(۸) و جهاد اصغر، همان مجاهدت با دشمن در میدانهای مبارزه و نبرد است. «هیچ‌ ملتی‌ بدون‌ سرمایه‌ و گوهر معنویت‌ به‌ کمال‌ نمی‌رسد. باید مراقب‌ این‌ ذخیره‌ معنوی‌ گرانبها بود زیرا حفظ این‌ پشتوانه‌ معنوی‌، جهاد اکبر و بسیار سخت‌تر از جنگ‌ با دشمن‌ و جهاد اصغر است‌.» (۹) در همین زمینه رهبرانقلاب در دیدار ایثارگران دفاع مقدس همین هشدار را مطرح کردند: «شما که در دوران دفاع مقدس مسئولیت‌های مهم و حساسی بر عهده داشتید، بدانید پس از جهاد اصغر، نوبت به جهاد اکبر رسیده که به‌مراتب دشوارتر و سخت‌تر است.»(۱۰)
 
اکبر بودن و اصغر بودنِ جهاد، به بزرگ و کوچک بودنِ دشمن و کیفیت مبارزه است و چون ضرر دشمن درون سنگینتر از دشمن بیرون است، مبارزه با او هم دشوارتر از مبارزه با بیرون است؛ لذا پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به یارانش فرمود که از جهاد نظامی بازآمدید، اما جهاد با نفس از آن بزرگ‌تر است. بدترین دشمنِ سعادت و رستگاری آدمی، نفس خودبین و هوس‌مدار اوست: «اَعدی عَدُوِّکَ، نَفسُکَ الَّتی بَینَ جَنبَیکَ». امام خمینی در کتاب شرح چهل حدیث می­فرمایند: «بدان که تا انسان در قید اسارت نفس و شهوات آن است و سلسله‌های طولانی شهوت و غضب در گردن اوست، به هیچ‌یک از مقامات معنوی و روحانی نایل نمی‌شود... بلکه این اسارت و رقیت باعث می‌شود که انسان سر پیچ از اطاعت نفس نباشد در هیچ حال.»(۱۱) و روشن است که آدمی تا وقتی که نتواند از قید اسارت نفس خارج شود، نخواهد توانست از حب نفس و تعلقات زندگی مادی گذر کند.
 
مقدم بودن جهاد اکبر بر جهاد اصغر
افرادی که در جهاد با نفس بر خواسته­‌های نفسانی خود پیروز نشده باشند، توان مقابله با دشمن بیرون را نداشته و نمی‌توانند از عزیزترین دارایی­‌های دنیایی خویش در راه رضای الهی دست بکشند. به راستی این اشخاص چگونه می­توانند بر حب همسر و فرزند، حب ریاست و ثروت، و یا بر ترس از دست دادن جان و اموال خود فائق آمده و در برابر دشمن، در معرکه نبرد، خالصانه مجاهدت کنند؟!

اشخاصی که هنوز درون خود را از آلودگی‌های هوی و هوس پاک نساخته‌اند، وقتی بانگ جنگ نواخته می­شود تعلقات و منافع دنیا بر عقلانیت‌شان چیره خواهد شد و یا ترس از مرگ بر چهره‌­شان نمایان می­گردد و شروع به بهانه‌­تراشی کرده و میدان را خالی می­کنند. حضرت علی (علیه‌السّلام) در وصف آنان ناله سر می­دهند که: ای کاش شما را نمی‌‌دیدم! روی شما زشت ‌باد، هرگاه در ایام تابستان فرمان حرکت ‌به سوی دشمن دادم، گفتید اندکی ما را مهلت ‌ده تا سوز گرما فرو نشیند و اگر در سرمای زمستان این دستور را به شما دادم، گفتید اکنون ‌هوا فوق‌العاده سرد است ‌بگذار سوز سرما آرام گیرد! شما که از سرما و گرما فرار می‌کنید، به خدا سوگند از شمشیر (دشمن) بیشتر فرار خواهید کرد!(۱۲)

آری «اهل دنیا نه فقط از جان، که از خواسته‌های حقیر هم نمی‌گذرند. [و در مقابل] مردان حق، سلحشوران، مدافعان ارزشهای معنوی، حاضرند جان خود را کف دست بگیرند و در این میدان قدم بگذارند»(۱۳) مانع اولی در مبارزه با دشمن نفس انسان است، «چرا انسانهایی تن به مبارزه‌ی با طاغوت نمیدهند؟ چرا کسانی جرأت نمیکنند با آمریکا بجنگند؟ چه چیزی مانع آنهاست؟ همین شیطان درونی؛ همینی که میخواهد دو روز بیشتر زنده بماند، راحت‌تر زندگی کند و راحت‌تر بخورد و بپوشد.»(۱۴) «شهدای عزیز ما و ایثارگران ما کسانی هستند که از همه‌ی خواسته‌های شخصی خود دل بریدند. این به زبان آسان است. فقط دل بریدن از پول و مال و سرمایه نیست؛ دل بریدن از عواطف است. شهید از مهر مادر، از سایه‌ی پدر، از لبخند کودک، از عشق همسر دل میبُرد و به سوی انجام وظیفه حرکت میکند.»(۱۵)

از جهت دیگر همین جهاد با نفس است که ما را در اعمال و کارهای اجتماعی موفق می‌کند، رهبرانقلاب در دیدار بسیجیان سه عنصر اساسی را برای حرکت موفق آنها برمی‌شمارند که عبارتند از «بصیرت»، «اخلاص» و «عمل به هنگام»؛ و ایشان در ادامه شرط رسیدن به این عناصر را جهاد با نفس می‌دانند، «اگر بخواهیم این سه عنصر را تأمین کنیم، باید در درون خودمان با خودمان مجاهدت کنیم؛ یعنی جهاد اکبر. جهاد با نفس تلاشی است که امروز همه‌ی ما به آن احتیاج داریم.»(۱۶)
 
تفاوت جهاد اصغر با جهاد اکبر
در بیان تفاوتهای بین جهاد اصغر و اکبر باید گفت که جهاد اصغر (جهاد نظامی) محدود به زمان و مکان خاص است. اما در جهاد اکبر که در میدان روح، نفس و درون انسان است هیچ‌گونه محدودیت زمانی و مکانی وجود ندارد و همیشه انسان در حال این جنگ و نزاع در درون خویش است. این جنگ درون از همان زمان تکلیف انسان شروع شده و تا زمانی که انسان روح از بدنش جدا بشود ادامه دارد. هر جا و مکانی که انسان در آن زندگی می‌کند، جهاد اکبری با توجه به شرایط آنجا برایش برقرار است. به عبارت دیگر جهاد اکبر مقدمه‌ای برای رسیدن به جهاد اصغر است و تا کسی بر نفس خود غالب نشده باشد نمیتواند در جنگ با دشمن بیرونی قدم به صحنه نبرد بگذارد، زمانی هم که از جهاد اصغر برمیگردد، همچنان جهاد اکبر بر دوشش باقی است، یعنی یک جهاد مستمر است. رهبرانقلاب خطاب به نظامیان میفرمایند: «شما که جهاد اصغرتان را خوب انجام دادید و امروز به این مرحله رسیده‌اید، باید بتوانید جهاد اکبر را نیز خوب انجام دهید.»(۱۷)

تفاوت دیگر از لحاظ روشن نبودن صحنه‌ی درگیری است، «جهاد با نفس، جهاد در میدانهای تیره [است]، نه میدانهای شفّاف. در جنگ، میدان شفّاف است. دشمن در آن سو است، خودی در این سو. دشمن، شناخته شده است؛ خودی هم شناخته شده است. ابزار دشمن هم معلوم است؛ نقشه دشمن هم قابل حدس است. آسان‌ترین جنگ با دشمن، آن‌جاست. نگویید آن‌جا جان در خطر است. در همه جهادها، جان در خطر است. وانگهی، جان همیشه عزیزترین چیزی نیست که انسان میدهد. انسانهایی هستند که روزی صدر بار آرزوی مرگ میکنند. گذشتهایی وجود دارد، بالاتر از گذشت جان. زحمتهایی وجود دارد، بالاتر از زحمتِ دادنِ جان.»(۱۸) صحنه قبل و بعداز پیروزی انقلاب را میتوان به دوران جهاد اکبر و اصغر تقسیم کرد و دشواری جهاد امروز را بیشتر دریافت: «بلی دوران جهاد اکبر یعنی دورانی که شور و هیجان اولیه انقلاب تا حدود زیادی فرو نشسته، ضمناً موفقیتهایی هم بدست آمده و چهره راحت زندگی، خود را به بسیاری نشان داده و چرب و شیرین زندگی در دهانهایی مزه کرده است. این، آن دوران خطرناک است.»(۱۹)

مسأله‌ی شجاعت یکی دیگر از تفاوت‌های مبارزه با دشمن بیرون و دشمن درون است. هنگامی که انسان سراغ دشمن بیرونی می‌رود مبارزه راحت‌تر است نسبت به حالتی که باید با خود درونی‌اش مبارزه کند، هر انسانی حب به نفس دارد و به آسانی دست و پای هوس خود را نمیتواند قطع کند. «هر کدام از ما در درون خودمان و از وجود خودمان شیطانی داریم که همان «من» ماست، همان منیت ماست، همان خودخواهیها و هوسها و هوسرانیهای ماست. چه چیزی ما را از دست این شیطان نجات خواهد داد؟ جز اراده‌ی دینی و ایمان قوی و دلی که با تزکیه و اخلاق الهی آشنا شده باشد؟ این، خیلی قوّت و شجاعت لازم دارد. شجاعت این مبارزه، بیشتر از شجاعت مبارزه‌ی با هر دشمن بیرونی است. آنهایی که در مبارزه‌های با دشمنان بزرگ پیروز میشوند، کسانی را به خاک می‌نشانند و قدرتهایی را نابود میکنند، گرفتاری بزرگشان در مبارزه با نفس خودشان است.»(۲۰)

کسی گمان نکند که منظور از جهاد با نفس فقط جنبه فردی دارد، «هم دولتهایی که در مقابل قدرتهای استکباری حرف خود را نمیزنند و از ملتهای خود دفاع نمیکنند، اسیر نفس خود، اسیر دو روز بیشتر سلطنت کردن و دو روز بیشتر در تخت قدرت باقی ماندن هستند، هم آن توده‌های مردمی که در مقابل قدرتهای استکباری قیام نمیکنند؛ آنها هم اسیر همان یک لقمه غذایی هستند که میخواهند از راه راحتی به آنها برسد؛ هیچ چیز دیگر برایشان مطرح نیست؛ این هم نفس است.»(۲۱) تعریف جدیدی که از این زاویه نمایان میشود خودسازی جمعی است، «حیات‌ دینی‌ و معنوی‌ فرد و اجتماع‌ در پرتو خودسازی‌ تداوم‌ خواهد یافت‌.»(۲۲) و این همان مسأله‌ای است که در طلیعه‌ی بیانیه گام دوم مورد تأکید رهبرانقلاب قرار گرفته است، «انقلاب پُرشکوه ملّت ایران... اینک وارد دوّمین مرحله‌ی خودسازی و جامعه‌پردازی و تمدّن‌سازی شده ‌است.»(۲۳) با توضیحات پیش گفته پیداست که منظور از خودسازی شامل خودسازی فردی و جمعی میشود.
 
سخن آخر
بنابراین جهاد اکبر در همه‌ی زمان‌ها وجود دارد، دشواری آن از جهاد نظامی بالاتر و طرف مقابل درگیری، هوسهای آدمی است. برخلاف جهاد نظامی که بر عده‌ای واجب می‌شود؛ جهاد اکبر بر همه‌ی مؤمنان لازم است، حتی جامعه باید دسته‌جمعی به جهاد اکبر و جهاد با نفس خودشان بپردازند. «اگر ملتی بخواهد راه عزت و شرف را، راه خدا را، راه زندگی بهتر را، راه رسیدن به آرمانهای مادّی و معنوی را طی بکند، باید بر نفس خود مسلط باشد.»(۲۴)

در واقع «امروز با دو دشمن، یکی استکبارِ خبیث و دیگر نفسِ درون مواجه هستیم.»(۲۵) وظیفه­‌ی ما در درجه‌ی اول خودسازی است. «قدم اول این است که ما احساس بکنیم مسؤولیت اصلاح نفس را داریم؛ اصلاح از لحاظ اخلاقی و روحی و تدارک کردن اخلاص و قصد قربت و اجتناب از گناه؛ همان‌که امیرالمؤمنین علیه‌الصّلاةوالسّلام فرمود: وَ لکِن أعینونی بِوَرَعٍ وَ اجتِهادٍ وَ عِفَّةٍ وَ سِدادٍ؛ یعنی تلاش دایم برای درست حرکت کردن و منحرف نشدن و عفت و سداد.»(۲۶) که اگر این اتفاق مبارک بیفتد، هیچ دشمنی در هیچ میدانی توان مقابله با انسان الهی را نداشته و با صبر و استقامت پیروز و سربلند خواهیم شد.

پی‌نوشت:
۱) بیانات در مراسم صبحگاه لشکر سیدالشهداء(ع)، ۱۳۷۷/۰۷/۲۶
۲) بیانات در دیدار اعضای بسیجی هیأت علمی دانشگاه‌ها، ۱۳۸۹/۰۴/۰۲
۳) بیانات در دیدار مسئولان بنیاد شهید، جمعی از اساتید و دانشجویان دانشگاهها و اقشار مختلف مردم‌، ۱۳۶۹/۰۵/۲۴
۴) معانی الاخبار، ص۱۶۰؛ «إنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله بَعثَ سَرِیّةً ، فلَمّا رَجَعوا قالَ : مَرْحَبا بقَومٍ قَضَوُا الجِهادَ الأصغَرَ وَ بَقِیَ عَلَیهِمُ الجِهادُ الأکبَرُ. قیلَ : یا رَسولَ اللّهِ ، وَما الجِهادُ الأکبَرُ؟ قالَ : جِهادُ النَّفس. وَقالَ علیه السلام: أفْضَلُ الجِهادِ مَن جَاهَدَ نَفسَهُ الَّتی بَینَ جَنبَیهِ.» امام علی علیه‌السلام: پیامبر خدا سپاهی را به جنگ اعزام کرد. وقتی برگشتند، فرمود: «خوشامد می‌گویم به مردمانی که جهاد اصغر را گذراندند ، ولی جهاد اکبر ، همچنان بر عهده آنان باقی مانده است». گفتند: ای پیامبر خدا! جهاد اکبر چیست؟ فرمود: «جهاد بانفس». (آن گاه امام علیه السلام) فرمود: «برترین جهاد ، جهادی است که انسان با نفس خود می‌کند».
۵) بیانات در مراسم صبحگاه لشکر سیدالشهداء(ع)، ۱۳۷۷/۰۷/۲۶
۶) بیانات در خطبه‌های نماز جمعه‌ی تهران‌، ۱۳۸۰/۰۲/۲۸
۷) بیانات در مراسم دانش‌آموختگى دانشجویان دانشگاه امام حسین (علیه‌السّلام)، ۱۳۹۵/۳/۳
۸) بیانات در مراسم دیدار قشرهاى مختلف مردم، ۱۳۷۱/۰۷/۲۹
۹) دیدار جمعی از خانواده‌های شهدای استان مرکزی با رهبر انقلاب، ۱۳۷۹/۰۸/۲۴
۱۰) دیدار جمعی از ایثارگران دوران دفاع مقدس با رهبر انقلاب، ۱۳۹۱/۰۲/۲۹
۱۱) شرح چهل حدیث، ص ۲۵۸
۱۲) الغارات ص۴۷۴، (با تلخیص)
۱۳) بیانات در دانشکده علوم دریایی نوشهر، ۱۳۸۸/۰۷/۱۴
۱۴) دیدار جمعی از ایثارگران و خانواده‌های شهدا، ۱۳۷۰/۰۷/۱۷
۱۵) بیانات در دیدار خانواده‌های شهدا و ایثارگران استان خراسان شمالی، ۱۳۹۱/۰۷/۲۲
۱۶) بیانات در دیدار بسیجیان استان قم‌، ۱۳۸۹/۰۸/۰۲
۱۷) بیانات در دیدار جمعی از پاسداران، ۱۳۷۴/۱۰/۰۵
۱۸) بیانات در مراسم صبحگاه لشکر سیدالشهداء(ع)، ۱۳۷۷/۰۷/۲۶
۱۹) پیام به نشست سالانه‌‌ی اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان (دفتر تحکیم وحدت)، ۱۳۷۴/۰۲/۰۶
۲۰) دیدار جمعی از ایثارگران و خانواده‌های شهدا، ۱۳۷۰/۰۷/۱۷
۲۱) همان
۲۲) دیدار جمعی‌ از فرماندهان‌ سپاه‌ با فرمانده کل قوا، ۱۳۸۰/۰۷/۲۸
۲۳) بیانیه «گام دوم انقلاب» خطاب به ملت ایران، ۱۳۹۷/۱۱/۲۲
۲۴) دیدار جمعی از ایثارگران و خانواده‌های شهدا، ۱۳۷۰/۰۷/۱۷
۲۵) دیدار جمعی از ایثارگران دوران دفاع مقدس با رهبر انقلاب، ۱۳۹۱/۰۲/۲۹
۲۶) بیانات در جمع فضلا و طلاب و روحانیون مشهد، ۱۳۶۹/۰۱/۰۴