بازخوانی منابع حدیثی و تاریخی در ارتباط با شهر قم، بیانگر نقش منحصر به فرد حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در رویش فکری و معنوی شیعیان این منطقه و اعتلای مذهب تشیع است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در همین راستا فرمودند «بدون تردید نقش حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در قم شدن قم و عظمت‌ یافتن این شهر عریقِ مذهبىِ تاریخی، یک نقش ما لا کلام فیه است. این بانوی بزرگوار... موجب شده است که این شهر به عنوان پایگاه اصلی معارف اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) در آن دوره‌ی ظلمانی و تاریکِ حکومت جباران بدرخشد و پایگاهی بشود که انوار علم و انوار معارف اهل‌بیت را به سراسر دنیای اسلام از شرق و غرب منتقل کند» ۱۳۸۹/۷/۲۹

بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در این یادداشت نقش حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در محوریت یافتن شهر قم به عنوان مرکز معارف شیعی را از رهگذر بررسی وضعیت شهر قم پیش از حضور حضرت و بعد از آن تبیین می‌کند.
 
وضعیت مذهبی و سیاسی قم پیش از حضور حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)
با گذشت حدود شش دهه از فتح نقاط مرکزی ایران توسط مسلمانان، برخی شیعیان از طایفه‌ی اشعری که از روحیه‌ای انقلابی برخوردار بودند برای به دور ماندن از جنایات حجّاج‌بن‌یوسف، حاکم اموی در کوفه و بصره، به روستاهایی در قم پناه آوردند. این گروه دارای سابقه‌ای درخور در حمایت از ائمه (علیهم‌السّلام) بوده و برای نمونه می‌توان از حضور مؤثرشان در رکاب امام علی (علیه‌السّلام) در نبرد صفّین(۱) و حضور و شهادت برخی از آنها در قیام مختار(۲) یاد کرد. پس از مهاجرت یاد شده، آنان به‌رغم دور بودن از مدینه همچنان با امام باقر (علیه‌السّلام) ارتباط داشتند و نام برخی از آنان در فهرست اسامی یاران صادقین (علیهما‌السّلام) به ثبت رسیده است.(۳) تبعیت و ارادتی که اهل قم از همان دوره به ائمه (علیهم‌السّلام) داشتند سبب شده تا امام صادق (علیه‌السّلام) برای قم و اهل آن حساب ویژه‌ای باز کنند. حضرت هنگام حضور بزرگان قم در مدینه به ایشان عنایت خاصی می‌نمودند(۴) و یا با تعابیر گوناگون اهل قم را از شیعیان خاصّ خود می‌خواندند.(۵)

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این‌باره می‌فرمایند: « شهر قم سابقه‌ى بسیار زیادى در پیروى و اتّصال به اهل بیت دارد. یعنى در طول هزار و دویست سال یا بیشتر، این شهر همواره به عنوان یک شهرِ وابسته به اهل بیت شناخته شده است. من شهر دیگرى را با این خصوصیّت سراغ ندارم. بعضى از شهرها مثل کوفه یا مدینه، قبل از قم بلد اهل بیت بودند؛ لیکن دشمنان اهل بیت، این خصوصیّت را از آنها سلب کردند؛ اما شهر قم از همان زمانى که اشعریّون و بقیه‌ى رجال و اعیان محدّثان و علماى بزرگ، اوّلین حوزه‌ى علمیه‌ى مهم و انحصارى تشیّع را در آن تشکیل دادند، در دنیاى اسلام به این جهت شهرت پیدا کرد.»(۶)

 این ارتباط با اهل‌بیت حفظ شده و در دوره‌ی امام رضا (علیه‌السّلام) گسترش یافت. اهل قم توسط امام رضا (علیه‌السّلام) نیز با عنوان «شیعیان حقیقی» مورد تمجید قرار گرفتند.(۷) در همین دوره از فقیه برجسته‌ی امامی یعنی زکریا بن آدم مورد توجه حضرت قرار دارد. مطابق روایتی امام رضا (علیه‌السّلام) پیش از مهاجرت به مرو، برخی پیروان خود را به دلیل دوری از مدینه، برای حل مسائل شرعی و اعتقادی به او ارجاع داده و او را امین در امور دین و دنیا خواندند.(۸) او نیز به صورت حضوری به خدمت حضرت رسیده(۹)، با ایشان به عنوان وکیل حضرت مکاتباتی داشته(۱۰) و کتابی را با عنوان مسائل الرضا (علیه‌السّلام) نگاشته است.(۱۱)

نکته‌ی دیگر آنکه به تصریح منابع، قمی‌ها با آغاز خلافت عباسیان همچنان خط مشیِ ستیزه‌جویانه و جدایی‌طلبانه‌ی آشکاری را نسبت به حکومت وقت اتخاذ کرده‌اند.(۱۲) بنابراین تا اینجا روشن شد که در زمان مهاجرت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)  به سوی مرو، قم در درجه‌ی اول محل و پناهگاه مهم برای شیعیان بوده است. دوم آنکه شیعیان این منطقه مورد تأیید و حتی احترام ائمه (علیهم‌السّلام) بوده‌اند. سوم آنکه از جهت علمی در تکاپوی جدی برای بهره‌مندی و ترویج معارف اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) بودند؛ و بالاخره از جهت اندیشه‌ی سیاسی کاملاً هماهنگ با ائمه (علیهم‌السّلام) بوده و متحد و هماهنگ در برابر دشمنان اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) عمل می‌کردند.

جایگاه حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) و چگونگی حضور حضرت در قم
در میان دختران امام کاظم (علیه‌السّلام)، فاطمه‌ی کبری فرزندی است که در منابع گوناگون به نام و القابش تصریح شده است. ایشان محدثه بوده و در منابع موجود نیز اخباری از آن حضرت مشاهده می‌شود.(۱۳) هرچند از جزئیات حیات مبارک ایشان اطلاعات چندانی در دسترس نیست؛ اما از همین شواهد موجود می‌توان به دست آورد که آن‌چنان به ویژگی‌های علمی و معنوی مشهور بوده و بعدها - چنانکه در بخش بعدی یادداشت اشاره خواهد شد- آن‌گونه از سوی ائمه‌ی بعدی به شیعیان معرفی شده است که در همان دوره و بعدها شایسته‌ی القابی چون معصومه، کریمه، طاهره، برّه، تقیه، رضیه، سیده، حمیده، رشیده، نقیه و مرضیه از سوی خاندان اهل‌بیت (علیه‌السّلام) شده‌اند.(۱۴)

آنچه می‌توان بدان یقین کرد آن است که حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) پس از مدت کوتاهی از مهاجرت برادرش، امام رضا (علیه‌السّلام)، به سوی مرکز خلافت آن روزگار یعنی مرو، تصمیم گرفتند تا به همراه کاروانی به امام زمان خویش بپیوندند. به هر ترتیب از نوع وداع حزن‌انگیز امام رضا (علیه‌السّلام) با خانواده‌شان هنگام خروج از مدینه و تأکید ایشان بر اینکه برگشتی برای این سفر – که به اجبار انجام می‌شد- نخواهد بود(۱۵)، حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) به این نتیجه رسیدند که باید برای دیدار ایشان رنج سفری طولانی را متحمّل گردند. مسیری که حضرت انتخاب کردند به احتمال قوی همان مسیر معمول بوده است و بر اساس اطلاعات موجود این مسیر از خود قم عبور نمی‌کرد. اما حضرت با عنایتی که با توجه به پیشینه‌ی اهل قم داشتند، اعلام کردند که در این شهر حضور خواهند یافت.

طبیعی است که قمِ دوست‌دار اهل‌بیت (علیهم‌السّلام)، برای نخستین بار به خود افتخار حضور فرزند و برادر ائمه‌ی هدی را می‌دید و از این روی به بهترین نحو از ایشان استقبال شد. دانسته است که حضرت پس از مدتی کوتاه در این شهر رحلت نمود و اهل قم برای ایشان مضجعی خاص ترتیب دادند. بنابراین قم پیش از حضور حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) یکی از مناطق معروف به حضور شیعیان بود اما همچنان تا تبدیل شدن به نقطه‌ی کانونی تشیع امامی فاصله‌ای بسیار داشت؛ و در این هنگام حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) با شناخت ظرفیت اهل قم در دفاع از تشیع و علاقه‌مندی‌شان به معارف اهل‌بیت (علیهم‌السّلام)، نزد ایشان حاضر شدند.


تلاش ائمه برای محوریت بخشیدن به شهر قم
بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که از دیرباز یکی از راهبردهای ائمه هدی (علیهم‌السّلام) برای ایجاد ارتباط و انسجام بیشتر شیعیان در شرایط دشوار سیاسی و مذهبی، بهره‌برداری از ظرفیت زیارت قبور ائمه بوده است(۱۶)؛ و روشن است که بیشترین محدودیت‌ها برای ارتباط با ائمه (علیهم‌السّلام) مربوط به اواخر عصر حضور است. راهبرد یاد شده ابعاد گسترده‌ای دارد و در اینجا تنها به بخشی از آن که به تحلیل نقش حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در آینده‌ی تشیّع است اشاره می‌شود؛ و آن اینکه به‌رغم حضور و فعالیت بزرگانی از اصحاب ائمه (علیهم‌السّلام) در قم با شکل‌گیری بارگاه نوه‌ی رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و حضرت امیر (علیه‌السّلام)، فرزند امام کاظم (علیه‌السّلام)، برادر امام رضا(علیه‌السّلام) و عمّه‌ی امامان بعدی در شهر قم، شرط لازم و کافی برای آن شد که ائمه (علیهم‌السّلام) بر روی این مکان حساب باز کرده و در شرایط اختناق موجود، شیعیان را برای حضور در آن شهر ترغیب نمایند.

مهم‌ترین شاهد آن است که امام رضا (علیه‌السّلام) در میان بستگان درجه یک خود، تنها در مورد زائران قبر پدرشان(۱۷)، امام کاظم (علیه‌السّلام) و زائران قبر خواهرشان(۱۸)، حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)، اجرِ «بهشت» را با عبارت «لَهُ الجَنّة» طرح نمودند. امام جواد (علیه‌السّلام) نیز این عبارت را تنها در مورد زائران قبر پدرشان امام رضا (علیه‌السّلام)(۱۹) و سپس زائران عمّه‌شان، حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)(۲۰) به کار برده‌اند. همچنین با بازخوانی روایات روشن می‌شود که در مورد زیارت قبر هیچ شخصی پس از چهارده معصوم  جز درباره حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) چنین فضیلتی آن هم از سوی سه امام ذکر نشده است. این اقدام ائمه مطابق شواهد متعدّد کارساز بود و برای نمونه در توسعه‌ی شهر، معیار اصلی محل دفن حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) قرار گرفت، فرزندان امام جواد (علیه‌السّلام) با حضور در قم بنایی را به عنوان حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) ایجاد نمودند، و بسیاری از بزرگان شیعه به سکونت در قم اهتمام ورزیدند.(۲۱)

در اینجا طرح دو نکته به تبیین بهتر بحث کمک می‌کند. نخست آنکه چه در این روایات و چه روایات متعددی که بعدها در کتاب تاریخ قم درباره‌ی فضیلت زیارت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده، سبک و بیان روایات به نوعی است که گویا «قم» در این اخبار بار دیگر توسط ائمه (علیهم‌السّلام) معرفی و به حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) شناخته می‌شود.(۲۲) نکته‌ی دیگر آنکه روایات یاد شده از ائمه (علیهم‌السّلام) مخاطبی خاص ندارد و به عنوان توصیه‌ای عمومی و همگانی مطرح می‌شود. از این روی باید گفت حضور حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در قم سبب شد تا برای نخستین بار ائمه (علیهم‌السّلام) به جمیع شیعیان سفارش سفر به این شهر را مطرح نمایند و چنانچه خواهد آمد با این اقدام و به برکت حضور حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) مقدمات معرفی این شهر به عنوان مرکز علمی و فرهنگی تشیّع را فراهم نمایند.

تبدیل شدن قم به مرکز معارف تشیّع
هرچند پس از دوران امام رضا (علیه‌السّلام)، بزرگان اشعری برای انتقال میراث حدیثی شیعه به قم تلاشی وافر نمودند(۲۳) اما آنچه سبب شکل‌گیری مدرسه حیات‌بخش حدیثی شیعه در این شهر شد، مهاجرت و حضور محدثان بزرگی بود که با شناخت به وجود آمده در مورد جایگاه قم با سفارش‌ها و توصیه‌های ائمه (علیهم‌السّلام)، این شهر را به عنوان محل حضور و فعالیت خود انتخاب کرده‌اند.

باید توجه داشت که این افراد آن­چنان خبره بودند که کمتر نیاز علمی به اهل قم داشتند و رغبت آنان به این شهر به دلیل یاد شده، سبب تحولی در هویت علمی و فرهنگی قم شد. از جمله‌ی این افراد، «ابراهیم‌بن‌هاشم»، پرورش‌یافته‌ی مکتب حدیثی کوفه و صحابی امام جواد (علیه‌السّلام) است که از ۱۶۰ نفر از یاران ائمه (علیهم‌السّلام) اخباری را دریافت نموده و پس از کسب مقامات علمی، قم را برای انتقال و انتشار اخبار خود برگزید. فرد دیگر از صحابی ارجمند امام جواد و امام هادی(علیهما‌السّلام) است و تنها در کتاب کافی، نخستین کتاب مهم شیعه در بین کتب اربعه، ۵۸۶۶ خبر از او نقل شده است، «حسین‌بن‌سعیدبن‌حمّاد» است که پس از مدت طولانی از فعالیت در کوفه و اهواز به قم مهاجرت نمود.(۲۴) این‌چنین بود که ظرفیت نهفته در قم با حضور این شخصیت‌های برجسته و به برکت حضور حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در اواخر قرن سوم و قرن چهارم ظهور یافت و قم مؤثرترین جایگاه را در رشد و بالندگی علمی و معرفتی شیعه به دست آورد.

بهره‌مندی معنوی علمای قدیم و جدید شیعه
بخش مهمی از تأثیر حضور حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) و بارگاه آن حضرت در قم در مرکز معرفتی تشیع شدنش، چه در روزگار یاد شده و چه دوره معاصر، به دلیل عنایت آن حضرت بر علما و اندیشمندان شیعه‌ای است که در جوار مرقد آن حضرت مشغول به نشر علوم اسلامی‌اند، برای نمونه به شاهدی مهم که نشان از نقش معنوی حضرت در شکل‌گیری حوزه‌ی علمیه‌ی حیات‌بخش قم دارد اشاره می‌شود.

مطابق نقلی، اساس و انگیزه‌ی اصلی حضور آیت‌الله حائری یزدی، بنیانگذار حوزه‌ی علمیه‌ی قم، در این شهر و تلاش ایشان برای شکل‌گیری حوزه‌ی علمیه‌ی مؤثر در جهان تشیّع، وجود مرقد حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) و بهره‌مندی از عنایات ایشان بوده است.(۲۵) در همین راستا مشاهده می‌شود که آیت‌الله بروجردی، مرجع جهان تشیّع، به‌رغم وجود فضاهای دیگر، خود را مقیّد می‌دید که تمامی اشتغالات علمی‌اش در حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) باشد و بر کسب توفیق از حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) تأکید می‌نمود.(۲۶) همچنین آیت‌الله مرعشی نجفی خود درباره‌ی حضورش در قم تأکید می‌کند «حضورم در قم به دلیل آن بود که پدرم حضرت امیر (علیه‌السّلام) را در خواب دیده و از ایشان شنیدم که هرکس می‌خواهد از توفیق درک زیارت حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) بهره‌مند شود به قم و زیارت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) برود».(۲۷) ایشان می‌فرمود «امیدوارم به برکت این مخدره عالم که در جوار رحمت او هستم و پناهنده به آستان او می‌باشم، روز به روز توفیقات طلاب علوم دینیّه و خطبا و سایر طبقات را بیش از پیش افزون فرماید.»(۲۸) باید در نظر داشت که از جمله ثمرات شکل‌گیری حوزه‌ی علمیه‌ی قم به برکت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)، شخصیت برجسته امام خمینی (رحمه‌الله)، شاگردان ایشان و مردم انقلابی این شهر بوده است که جایگاهی بی‌بدیل در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران و تدوام آن داشته‌اند.

پانوشت:
۱) اشعری قمی، المقالات و الفرق، ص۲۷۱.
۲) طبری، تاریخ طبری، ج۶، ص۹.
۳) قمی، تاریخ قم، ص۲۷۸-۲۷۹.
۴) برای نمونه، رک: کشی، رجال، ص۳۳۳.
۵) برای نمونه، رک: صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۵۷۲.
۶) بیانات در دیدار روحانیون، طلاّب و مردم شهر قم ۱۳۷۴/۰۹/۱۳
۷) صدوق، عیون اخبارالرضا(ع)، ج۲، ص۲۶۰.
۸) کشی، رجال، ج۲، ص۵۹۵.
۹) برای نمونه، رک: حلی، رجال، ص۷۵.
۱۰) کشی، رجال، ج۲، ص۸۵۹.
۱۱) طوسی، فهرست، ص۱۳۲.
۱۲) برای اطلاع بیشتر در مورد روابط اهل قم با عباسیان و اکراه آنان در پرداخت مالیات به عباسیان، رک: نیومن، دوره شکل گیری تشیع دوازده امامی، ص ۱۷۱-۱۷۶.
۱۳) برای نمونه، رک: صدوق، امالی، ص۸۲.
۱۴) برای اطلاع بیشتر، رک: غروی، محدثات شیعه، ص۲۵۴.
۱۵) صدوق، عیون اخبارالرضا(ع)، ج۲، همان، ص۲۱۷.
۱۶) برای نمونه، رک: توحیدی نیا، سازواری قالب و مفاد زیارت جامعه کبیره و نیاز معرفتی امامیه در عصر امام هادی(ع)، فصلنامه تاریخ اسلام - دوره ۱۸، پیاپی ۷۱، بهار ۱۳۹۷.
۱۷) طوسی، تهذیب، ج۶، ص۸۲.
۱۸) صدوق، عیون اخبارالرضا(ع)، ج۲، ص۲۶۷.
۱۹) همان، ص۲۸۸.
۲۰) ابن قولویه، کامل الزیارت، ص۴۴۴.
۲۱) کوچک زاده، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، ص۱۲۴.
۲۲) برای نمونه در خبر پیشین فرمودند من زارعمتی بقم، فله الجنه. در مورد روایات متعدد از امام صادق(ع)، رک: مجموعه مقالات کنگره بزگداشت حضرت فاطمه معصومه(س)، ج۱، ص۷- ۲۳ و ۵۵-۵۸.
۲۳) برای نمونه احمد بن محمد بن عیسی اشعری(طوسی، فهرست، ص۶۰؛ نجاشی، رجال، ص۸۱)، شیخ و فقیه اهل قم که از جهت اجتماعی نیز دارای جایگاه والایی در این شهر بوده، پس از بهره مندی از اخبار ۱۳۵ صحابی ائمه(ع)، بخش قابل توجهی از میراث حدیثی شیعه در کوفه را به قم منتقل نمود. نقش وی به عنوان یکی از شیعیان اهل قم را می توان در نقل بیش از ۸ هزار خبر تنها در دو کتاب کافی و تهذیب، از کتب اربعه شیعه، مشاهده نمود.
۲۴) نجاشی، رجال، ص۵۹-۶۰.
۲۵) ماهنامه فرهنگ کوثر، شماره۱، ص۸۲.
۲۶) همان.
۲۷) اشتهاردی، حضرت معصومه(س) چشمه جوشان کوثر، ص۷۵.
۲۸) دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج۵، ص۶۴.