حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار مسئولان نظام و میهمانان کنفرانس وحدت اسلامى‌ (۱۳۹۸/۸/۲۴) از کلیدواژه «عمل صالح» استفاده کردند و توصیه‌هایی را متناسب با این مفهوم قرآنی بیان کردند. از دیدگاه رهبر انقلاب عمل صالح مفهومی تمدنی دارد تا آنجا که تشکیل نظام اسلامی توسط امام خمینی را بالاترین مصداق عمل صالح دانسته‌اند.
به همین مناسبت بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در این یادداشت گستره عمل صالح و نقش تمدنی آن را بررسی کرده است.
 
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار مسئولان نظام و میهمانان کنفرانس وحدت اسلامى‌ (۱۳۹۸/۸/۲۴) از کلیدواژه «عمل صالح» استفاده کردند و توصیه‌هایی را متناسب با این مفهوم قرآنی بیان کردند. توصیه اصلی ایشان این بود که روشنفکران، علما، بزرگان و مسئولان جهان اسلام، در وضعیت موجود هر کاری که برای پیشبرد اهداف جهان اسلام لازم است انجام دهند و تمام آن کارها، «عمل صالح» است. با توجه به این توصیه، دو سؤال مهم به وجود می‌آید.

سؤال اول این است که با توجه به تعبیر «هر کاری»، عمل صالح به چه معناست که شامل همه کارهای انسان می‌تواند بشود؟ و سؤال دوم اینکه، چگونه هر کاری را تبدیل به عمل صالح کنیم؟ و به عبارت بهتر، کاری که مصداق عمل صالح است، چه شرایطی باید داشته باشد؟ در این یادداشت علاوه بر اینکه به این دو سؤال پاسخ می‌دهیم، اهمیت و برخی از آثار عمل صالح را براساس آیات قرآن با تفسیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بیان می‌کنیم.
 
الف) گستره مصادیق عمل صالح
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای معتقد است «ایمان و عمل صالح فقط اعتقاد به خدا و خواندن نماز و گرفتن روزه نیست.»(۱) لذا مصادیق عمل صالح را بسیار گسترده می‌دانند. مثلاً اعمالی مانند شرکت در انتخابات(۲)، تبلیغ(۳)، کار و کارگری(۴)، فعالیت اقتصادی(۵)، تدریس و درس‌آموزی(۶)، حضور در راه‌پیمایی نه دی(۷) را از مصادیق عمل صالح می‌دانند. همچنین در جای دیگر، «تربیت جسم و جان خود، یعنی درس خواندن، کار کردن و بیکار نگشتن، یعنی رفتار خود را با انسانها - با خانواده و با بیگانه - رفتار شایسته قرار دادن، یعنی گذشت، کمک و تواضع.» (۸) را از مصادیق عمل صالح دانسته‌اند.

شمولیت و گستره مفهوم عمل صالح نسبت به مصادیق بسیار را می‌توان به وضوح در بیانات ایشان دید. استفاده از کلماتی مانند «هر کاری» و «هر کسی» نشانگر این مطلب است. به عنوان مثال، موضوع حماسه اقتصادی، عرصه‌ای است که «هرکسی که در این زمینه اقدام و عمل بکند، قطعاً مصداق «وَ عَمِلوا الصالِحات»(۹) خواهد بود.(۱۰)

در دیدار مسئولان نظام و میهمانان کنفرانس وحدت اسلامی نیز از عباراتی مانند «هر حرکتی، هر اقدامی، هر حرفی» استفاده کردند و فرمودند: «امروز در دنیای کنونی، هر حرکتی، هر اقدامی، هر حرفی که در جهت استقلال سیاسی کشورها و ملّتها (باشد)، در جهت استقلال فرهنگی کشورها و ملّتها باشد، در جهت استقلال و رشد اقتصادی کشورها و ملّتها باشد، در جهت وحدت باشد، در جهت اقتدار امّت اسلامی باشد، در جهت ترویج علم در دنیای اسلام باشد، در جهت رشد دادن جوانهای دنیای اسلام باشد، هر حرکتی در این جهت عمل صالح است، حسنه است.»(۱۱)
نکته مهم اینکه با وجود این شمولیت، ارزش همه اعمال صالح، یکسان نیست. بلکه برخی اعمال صالح بر برخی دیگر برتری دارد. لذا «در میان عملهای صالح، آنچه از همه بالاتر است، آن عملِ صالحی است که در آن مجاهدت وجود دارد.»(۱۲)
 
ب) مؤلفه‌ها و شرایط صالح بودن عمل
سؤال اساسی این است که عملهای انسان باید دارای چه مؤلفه‌هایی باشد و چه شرایطی داشته باشد تا بتواند مصداق عمل صالح قرار بگیرد؟ انسانها در این دنیا، عمل‌های مختلفی دارند اما نمی‌توان همه آنها را عمل صالح شمرد. زیرا عمل صالح ویژگی‌ها و شرایطی دارد تا صالح شمرده شود و از دیگر عمل‌ها متمایز شود. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای برای تحقق عمل صالح چند مؤلفه را شرط می‌دانند که در ادامه به برخی از آنها می‌پردازیم.
 
۱. تناسب با ایمان و نشئت گرفته از آن
از منظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، مهم‌ترین مؤلفه و شرط اساسی در عمل صالح، تناسب آن با ایمان است. «عمل صالح یعنی تعهد متناسب با آن ایمان. ایمان انسان بر دوش انسان تعهدی می‌گذارد، انجام آن تعهد، بر دوش گرفتن آن تعهد، عمل صالح است.»(۱۳) و به تعبیر واضح‌تر «عمل صالح یعنی تعهد متناسب با ایمان.»(۱۴)
از منظر ایشان، در حقیقت «ایمان، پایه‌ی عمل و حرکت انسان است. تا انسان به چیزی دلسپرده و گرویده نباشد، در راه آن حرکت نمی‌کند.»(۱۵) به همین دلیل حضرت امیر (علیه‌السّلام) در بیان مهمی می‌فرمایند: «فَبِالْإِیمَانِ یُسْتَدَلُّ عَلَى اَلصَّالِحَاتِ»(۱۶)؛ یعنی «از راه ایمان، انسان به اعمال صالح می‌رسد. ایمان است که انسان را می‌کشاند و به عمل صالح دلالت می‌کند.»(۱۷)

توجه به این نکته ضروری است که هرچند ایمان، شرط اصلی عمل صالح است اما از طرف دیگر، عمل صالح نیز بر ایمان تأثیر متقابل دارد. لذا حضرت امیر در ادامه فراز قبلی می‌فرمایند: «وَ بِالصَّالِحَاتِ یُسْتَدَلُّ عَلَى اَلْإِیمَانِ»؛ یعنی «عمل صالح هم انسان را به ایمان دلالت می‌کند. یعنی یک تأثیر و تأثر متقابل وجود دارد. به‌نظر من این نکته خیلی مهمی است. ما باید ایمان خود را با عمل صالح تقویت کنیم؛ کما این‌که عمل صالح را باید از راه ایمان بشناسیم.»(۱۸) بر این اساس، عملی صالح است که مبتنی بر ایمان باشد و عمل او در افزایش ایمان او مؤثر باشد.
 
۲. تناسب با زمان و پر کردن خلأهای جامعه
عمل صالح علاوه بر اینکه باید متناسب با ایمان باشد، باید متناسب با زمان نیز باشد. لذا «ممکن است چیزی برای امروز صالح باشد، برای یک روز دیگر نباشد.»(۱۹) با این قید، انسان برای انجام عمل صالح، همیشه باید به خلأهای زمان خود توجه کند و ببیند چه چیزی در این زمان، مورد نیاز است و به همان عمل کند. به تعبیر بهتر، عمل صالح عملی است که با انجام آن، «خلأ لحظه‌ها را پُر کنیم.»(۲۰)

به عنوان نمونه «شرکت در انتخابات، یک عمل صالح است؛ این عمل صالح را باید با شوق و بوقت انجام داد. بسیاری از کارها هست که زمان آن در یک برهه‌ی خاص است... اگر منِ ایرانی امروز این عمل صالح را انجام ندهم، این‌طور نیست که فردا یا پنج روز دیگر یا ده روز دیگر بشود این را انجام داد.»(۲۱)

بنابراین «عمل صالح در هر جا و هر میدانی یک معنا پیدا می‌کند. وقتی یک ملت مورد تهدید قرار می‌گیرد، عمل صالح این است که انسانهایی در مقابل تهدید دشمنانِ متجاوز سینه سپر کنند؛ امکانات خودشان را متمرکز کنند؛ از همه‌ی نیرو و استعدادِ خودشان بهره بگیرند؛ علم و عمل و ابتکار و شجاعت را با هم بیامیزند و در مقابل دشمن زورگو و متجاوز بایستند و مقاومت کنند.» (۲۲)

بر اساس نگاه ایشان، شرط صالح بودن یک عمل این است که انسان، نیازها و خلأهای زمان خود را بشناسد، سپس بر مبتنی بر ایمان به خدا، «هر کاری» که آن نیازها را تأمین می‌کند و خلأها را پر می‌کند، انجام دهد. در این صورت تمام اعمال او می‌شود صالح. با این نگاه، انسان‌ها می‌توانند سراسر زندگی خود را یک «عمل صالح» قرار دهند و جزء کسانی باشند که دچار خسران در این دنیا نیستند و مصداق کامل «اِلاَّ الَّذینَ آمَنوا وَ عَمِلوا الصّالِحات»(۲۳) باشند.
 
۳. قصد قربت و خالص کردن عمل برای خدا
شرط دیگری که یک عمل صالح باید داشته باشد، انجام دادن کار برای خدا و نیت پاک الهی است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای خطاب به جوانان نیروهای مسلح می‌فرمایند: «اگر شما جوانها -که دلهای پاکی دارید، دلهای روشنی دارید- از همین حالا با این عمل قصد قربت بکنید، دارید عبادت میکنید. یعنی همین تمرین شما، سر کلاس رفتن شما، مأموریّتهایی که اجرا میکنید، کارهای بزرگی که انجام میدهید، همه‌ی اینها عبادت محسوب میشود؛ وقتی کار، مقدّس شد، انسان قصد قربت کرد، میشود عبادت؛ بنابراین تفاوت اساسی، این است.»(۲۴)

بنابراین عمل صالح، عملی است که قصد عامل آن، رضای الهی و تقرب به خدا و عبادت پروردگار باشد. این نیت، باعث می‌شود که عملهای انسان، دچار فساد نشوند و هر عمل درست یا غلطی را برای رسیدن به مقصود استفاده نکند.
 
۴. دینی بودن عمل‌ها
یکی از اشکالات مهم در عملهای غیر صالح این است که دچار نسبی‌گرایی می‌شوند و از حالت «صالح بودن» خارج می‌شوند. اشکال این‌گونه عملها این است که مبتنی بر یک شاخص نیست. در مقابل، عمل صالح، عملی است که مبتنی بر شاخص دین باشد و رفتارها، رفتارهای دینی باشد.
لذا حضرت آیت‌الله خامنه‌ای می‌فرمایند: «عمل صالحی که در اسلام از یک مسؤول نظام سیاسی خواسته شده است، رفتار دینی است. رفتار دینی یعنی گسترش عدالت در جامعه و خدمت به آحاد مردم. در اسلام خدمت به انسانها، حتّی انسانهای غیرمؤمن هم موردنظر است؛ افق دید اسلام خیلی وسیع است.»(۲۵)
 
۵. قصد خدمت به نظام اسلامی
از آنجا که نظام اسلامی مبتنی بر احکام و دستورات اسلامی بنا نهاده شده است و هدف آن ترویج و تحقق احکام اسلامی و شریعت الهی است، عمل صالح، باید به این نظام خدمت کند و در راستای تقویت و تحکیم آن باشد. این شرط، آنگاه بهتر درک می‌شود که حضرت امام فرمودند: « حفظ جمهورى اسلامى از حفظ یک نفر- و لو امام عصر باشد- اهمیتش بیشتر است؛ براى اینکه امام عصر هم خودش را فدا مى‌کند براى اسلام... و حفظ اسلام بر همه کس واجب عینى است.»(۲۶)

دلیل اینکه عمل صالح باید در راستای خدمت به نظام اسلامی باشد، این است که اصولاً این مفهوم در اندیشه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، یک مفهوم تمدن‌ساز است. لذا ایشان، تشکیل نظام اسلامی را نیز یک عمل صالح می‌دانند و معتقدند «جمهوری اسلامی آمد تا حرفهای خوب را به عملهای خوب تبدیل کند... این اعمال خوب چیست؟ همان عمل صالح است.»(۲۷) و تشکیل نظام اسلامی توسط حضرت امام (رحمه‌الله) را بزرگ‌ترین عمل صالح امام می‌دانند. «عمل صالح او، عملی بود که بعد از صدر اسلام تا امروز، کسی آن را انجام نداده است... عملِ صالح امام، پایه‌ریزی حکومت اسلام و نظام اسلامی بود.»(۲۸) همچنین ایشان جوهر اصلی هر جامعه‌ی اسلامی را، تعبّد و عمل صالح می‌دانند.(۲۹)

با این توضیح، دلیل توصیه ایشان به عمل صالح در جمع بزرگان امت اسلامی را نیز می‌توان فهمید. زیرا مرحله‌ی «امت اسلامی» آخرین مرحله از ایجاد «تمدن نوین اسلامی» است. لذا ایشان خطاب به روشنفکران، علمای دینی و بزرگان جهان اسلام می‌فرمایند: «ببینید امروز چه عرصه‌ی وسیعی در مقابلتان هست برای عمل صالح! چقدر شما عمل صالح میتوانید انجام بدهید! بنویسید، قلم بزنید، از حق دفاع کنید، سینه سپر کنید و از دشمن نترسید.»(۳۰)

همچنین موضوعات مطرح شده و توصیه شده در این دیدار، همگی از عمل‌هایی است که در راستای خدمت به نظام اسلامی، جامعه اسلامی و امت اسلامی و تقویت آنها است. این موضوعات عبارتند از: استقلال سیاسی کشورها و ملّتها، استقلال و رشد اقتصادی کشورها و ملّتها، وحدت اسلامی، اقتدار امّت اسلامی، ترویج علم در دنیای اسلام، رشد دادن جوانهای دنیای اسلام، به دست آوردن قدرت انرژی هسته‌ای، فعالیت مهم اقتصادی، کمک به مردم، مستضعفین و فقرا، تبلیغ حقایق و مقابله‌ی با موهومات.(۳۱)
 
ج) برکات و آثار تمدن‌ساز عمل صالح
عمل صالحی که دارای شرایط و مؤلفه‌های عمل صالح، به ویژه «تناسب با ایمان و زمان» باشد، آثار و برکات تمدن‌ساز مهمی بر جای می‌گذارد. لذا آنچه از آثار عمل صالح در آیات و روایت بیان شده است، زمانی محقق می‌شود و به نتیجه می‌رسد که این شرایط، به ویژه «ایمان» در آن باشد وگرنه ایمان بدون عمل صالح و عمل صالح بدون ایمان معنا ندارد و به نتیجه نمی‌رسد و به تعبیر بهتر «ایمان خشک و خالی و ایمان بی‌عمل، نتیجه‌ای ندارد؛ اما اگر ایمان با عمل همراه باشد، حتماً محقّق خواهد شد.»(۳۲)
 
۱. برتری قدرت در جهان
یکی از آثار مهم عمل صالح این است که «وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنوا مِنکُم وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَستَخلِفَنَّهُم فِی الْأَرضِ کَمَا استَخلَفَ الَّذِینَ مِن قَبلِهِم»(۳۳) خداوند در این آیه وعده قطعی داده است که «هر قومی، هر ملتی و هر جمعیتی که ایمان و عمل صالح داشته باشد، خلیفه خدا در زمین خواهد شد؛ یعنی قدرت را در زمین در دست خواهد گرفت. بروبرگرد ندارد. آن‌هایی که ایمان داشتند، اگر عمل صالح را با آن همراه کردند، همین اتّفاق افتاد؛ کمااین‌که در ایران اسلامی اتّفاق افتاد.»(۳۴)
 
۲. تقویت ایمان و باورهای دینی
یکی از آثار عمل صالح این است که ایمان را تقویت می‌کند و آن را در دل انسان ثابت نگه می‌دارد. حضرت امیر(علیه‌السّلام) ایمانی را که با عمل صالح همراه نباشد را ایمان عاریه‌ای می‌نامند: «وَ مِنْهُ مَا یَکُونُ عَوَارِیَ بَیْنَ اَلْقُلُوبِ وَ اَلصُّدُورِ إِلَى أَجَلٍ مَعْلُومٍ».(۳۵) ایمان عاریه‌ای یعنی ایمانی که «با احساسات پیدا شده، با منطق پیدا نشده؛ انسان پای آن، عمل صالح نگذاشته؛ همین‌طور شعارِ ایمانی داده و گاهی هم خیلی تند شعار داده اما... این ایمان با عمل صالح آبیاری نشده؛ این می‌شود ایمان عاریه‌ای.»(۳۶) اینگونه ایمان، تا زمان مشخصی استوار است و بعد از مدتی، به ویژه در لحظات حساس و دوراهی‌های زندگی، از بین می‌رود.
بنابراین «ایمان، در عمل تقویت پیدا می‌کند. انسان، خدا را در میدان مجاهدت برای خدا، بهتر می‌بیند.»(۳۷)
 
۳. بهره مندی از نصرت و هدایت الهی
اثر دیگر عمل صالح این است که «آن کسانی که ایمان بیاورند... بعد هم بر طبق تعهداتش عمل نمایند، پروردگارشان به سبب ایمانشان آنها را هدایت خواهد کرد. خودِ ایمان موجب می‌شود که آنها راه را پیدا کنند. به چه راه پیدا کنند؟ هم به هدف هم به راه‌ها و هم به‌ وسیله‌ها... وقتی انسان ایمانِ به هدف و راه آورد و دنبال این ایمان حرکت کرد، راه خودبه‌خود، خود را نشان می‌دهد.»(۳۸)

باید دانست که «دست حمایت الهی، بی‌دلیل بر سر ملتی کشیده نمیشود. علت این‌که خدای متعال لطف خود را شامل حال این ملت کرده و آنها را هدایت میکند، ایمان و عمل صالح مردم است. وقتی این دو عنصر در شخص یا ملتی به وجود آمد، خدا هم او را کمک خواهد کرد.»(۳۹) «اگر یک ملت حول محور ایمان به خدا و عمل صالح جمع شوند، معجزاتِ نشدنی یکی پس از دیگری قابل شدن خواهد شد. این در زندگی ما اتّفاق افتاد.»(۴۰)
 
۴. برخورداری از زندگی سعادتمند و گوارا
مهمترین اثر عمل صالح در این دنیا، برخورداری از زندگی گوارا و سعادتمند است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «مَن عَمِلَ صالِحاً مِن ذَکَرٍ أو أنثى وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً.»(۴۱) این یک وعده حتمی الهی و یک قاعده قرآنی است که «هر جامعه‌یی، هر فردی، هر مرد و زنی که عمل صالح انجام دهد و مؤمن باشد، ما حیات طیبه به او خواهیم داد. این حیات طیبه، امروز در جامعه‌ی ما محسوس است.»(۴۲)
 
۵. غلبه بر مصائب و مشکلات آخرت
عمل صالح، علاوه بر آثار دنیوی، آثار اخروی نیز دارد. حضرت امیر (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «إعدَادِ العَمَلِ الصَالِحِ لِجَلِیلِ مَا یُشفِی بِهِ عَلَیکُمُ المَوتُ»(۴۳) یعنی «تا آن‌جا که میتوانید، برای مقابله با آن مشکلات و مصائب عظیمی که مرگ، آنها را مُشرف بر شما قرار خواهد داد... عمل صالح فراهم و آماده کنید... برای مقابله با آن مشکلات و مصائب، یک راه وجود دارد و آن، عمل صالح و کار در راه خداست. تنها چیزی که آن‌جا به داد انسان میرسد، عمل صالح است.»(۴۴)

پانوشت:
۱) بیانات در دیدار زائرین و مجاورین حرم مطهر رضوی ۱۳۸۳/۰۱/۰۲
۲) مصاحبه با خبرنگار صدا و سیما پس از شرکت در انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۴/۰۳/۲۷
۳) بیانات در دیدار با جمعی از طلاب و روحانیون ۱۳۸۸/۰۹/۲۲
۴) بیانات در دیدار کارگران و کارآفرینان ۱۳۸۷/۰۲/۰۴
۵) بیانات در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی ۱۳۹۲/۱۲/۲۰
۶) بیانات در دیدار جمعی از کارگران و معلمان ۱۳۷۴/۰۲/۱۳
۷) بیانات در دیدار اعضای ستاد بزرگداشت ۹ دی ۱۳۹۰/۰۹/۲۱
۸) بیانات در دیدار مردم ایذه ۱۳۷۸/۰۱/۰۹
۹) سوره عصر، آیه ۲
۱۰) بیانات در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی ۱۳۹۲/۱۲/۲۰
۱۱) بیانات در دیدار مسئولان نظام و میهمانان کنفرانس وحدت اسلامى ۱۳۹۸/۰۸/۲۴
۱۲) بیانات در دیدار مردم ایذه ۱۳۷۸/۰۱/۰۹
۱۳) طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، جلسه‌ی ششم، نویدها (۱)، ص۱۴۵.
۱۴) بیانات در دیدار اعضای ستاد بزرگداشت ۹ دی ۱۳۹۰/۰۹/۲۱
۱۵) بیانات‌ در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت‌‌ ۱۳۸۳/۰۸/۲۰
۱۶) نهج‌البلاغه، خطبه۱۵۶.
۱۷) بیانات‌ در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت‌‌ ۱۳۸۳/۰۸/۲۰
۱۸) همان
۱۹) بیانات در دیدار مسئولان مجله‌ی حوزه‌ ۱۳۷۰/۱۱/۲۸
۲۰) همان
۲۱) مصاحبه با خبرنگار صدا و سیما پس از شرکت در انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۴/۰۳/۲۷
۲۲) بیانات در مراسم مشترک دانشجویان دانشگاه‌های افسری ارتش ۱۳۸۳/۰۷/۲۲
۲۳) سوره عصر، آیه ۳
۲۴) بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسری ارتش ۱۳۹۸/۰۸/۰۸
۲۵) بیانات در دیدار زائرین و مجاورین حرم مطهر رضوی ۱۳۸۳/۰۱/۰۲
۲۶) صحیفه امام، ج‌۱۵، ص۳۶۵.
۲۷) بیانات در دیدار رئیس جمهوری و اعضای هیأت دولت‌ ۱۳۸۰/۰۶/۰۵
۲۸) بیانات در مراسم پنجمین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله) ۱۳۷۳/۰۳/۱۴
۲۹) بیانات در دیدار نمایندگان مجلس شورای اسلامی ۱۳۹۴/۰۳/۰۶
۳۰) بیانات در دیدار مسئولان نظام و میهمانان کنفرانس وحدت اسلامى‌ ۱۳۹۸/۸/۲۴
۳۱) همان
۳۲) خطبه‌های نماز جمعه تهران ۱۳۷۷/۱۰/۴
۳۳) سوره نور، آیه ۵۵.
۳۴) خطبه‌های نماز جمعه تهران ۱۳۷۷/۱۰/۴
۳۵) نهج‌البلاغه، خطبه ۱۸۹.
۳۶) بیانات‌ در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت‌‌ ۱۳۸۳/۰۸/۲۰
۳۷) بیانات در دیدار جمعی از دانش‌آموزان و دانشجویان  ۱۳۷۳/۰۸/۱۱
۳۸) طرح کلی اندیشه‌ی اسلامی در قرآن، جلسه‌ی ششم، نویدها (۱)
۳۹) بیانات در مراسم بیعت اقشار مختلف مردم ۱۳۶۸/۰۴/۱۰
۴۰) بیانات در دیدار جمعی از مدیران و فعالان فرهنگی دفاع مقدس ۱۳۷۹/۰۷/۰۶
۴۱) سوره نحل، آیه ۹۷.
۴۲) بیانات در دیدار زائرین و مجاوین حرم مطهر رضوی ۱۳۷۰/۰۱/۲۹
۴۳) مصباح المتهجد، ج۱، ص۳۸۰.
۴۴) بیانات در خطبه‌های نماز جمعه ۱۳۷۷/۰۸/۰۸