چهل روز از فاجعه‌ی خونین و به فرموده‌ی رهبر معظم انقلاب، حیرت‌انگیز منا می‌گذرد. در این فاجعه‌ی عظمی، بیش از هفت هزار و پانصد نفر از زوار بیت‌الله‌الحرام کشته و هزاران نفر مجروح شدند. در این میان، ۴۶۲ زائر جان‌باخته نیز از ایران اسلامی هستند و به‌ گفته‌ی مسئولان حج کشورمان، هنوز تعدادی از زائران ایرانی مفقود و تعدادی نیز در عربستان دفن شده‌اند.

فرار مقامات سعودی از پاسخ‌گویی
اما فاجعه‌ی بزرگ و شاید بتوان گفت بی‌سابقه‌ی منا از همان آغاز پرسش‌های فراوانی را در مورد بی‌کفایتی و بی‌تدبیری دولت عربستان در زمینه‌ی اداره‌ی امور حج در نزد افکار عمومی امت اسلامی برانگیخت. از همان ساعات اولیه‌ی حادثه، مقامات سعودی به‌جای پاسخ‌گویی، شیوه‌ی اتهام‌زنی به متقاضیان تحقیق در مورد حادثه‌ی منا و ایراد اتهام به حجاج سایر کشورها، از جمله حجاج ایرانی را در پیش گرفتند. برای مثال، روزنامه‌ی «الاشرق‌الاوسط» در تیتر اول خود در روز ۳۰ سپتامبر ۲۰۱۵ اظهار داشت: «حرکت خلاف جهت سیصد حاجی ایرانی باعث فاجعه‌ی منا شد» و در این راستا کمپین‌هایی با عنوان «ایران تقتل الحجاج» (یعنی «ایران حاجیان را می‌کشد») به راه انداختند و ادعا کردند «ایران قصد دارد افکار عمومی مسلمانان را استحمار کند.» و یا در اقدامی دیگر، رسانه‌های سعودی انگشت اتهام را به‌سمت حجاج آفریقایی بردند. برای مثال، «العربیه» در مورد حادثه‌ی خونین منا، حجاج آفریقایی را عامل کشتار دانست.

مسئولان عربستان و مقامات برخی دولت‌های عربی مثل بحرین، امارات و مصر از همان آغاز به‌جای تلاش برای پاسخ‌گو کردن عربستان به سؤالات و ابهامات درباره‌ی این فاجعه و بارها با تعریف و تمجید بی‌مورد از مسئولیت‌پذیری عربستان در امدادرسانی به آسیب‌دیدگان فاجعه و با حمله به ایران اعلام کردند که هیچ کشوری از جمله ایران نباید از این حادثه بهره‌برداری سیاسی کند. در همین راستا، پادشاه سعودی در نشست هیئت‌وزیران این کشور در ریاض، با تعریف و تمجید از نقش عربستان در فاجعه‌ی منا، تأکید کرد: عربستان به هیچ دست پشت‌پرده‌ای اجازه نخواهد داد تا نقش کشور را در خدمت‌رسانی به حجاج بیهوده و ناکارآمد جلوه دهد و باعث تفرقه در جهان عربی و اسلامی شود.   این موضع از سوی برخی مسئولین سعودی مخصوصا وزیر خارجه‌ی جوان، عصبی و کم‌تجربه‌ی عربستان و در طی چهل روز گذشته و به‌طور مرتب تکرار شده است.

اشتباه راهبردی کشورهای اسلامی
برخی کشورهای اسلامی چون مصر و ترکیه نیز که بایستی در این حادثه نقش ایفا می‌کردند، به تعریف و تمجید از مقامات سعودی پرداختند. برای مثال، امیر کویت «تبریک خالصانه‌ «ی خود را به دلیل «موفقیت بزرگ برگزاری موسم حج امسال» به شاه عربستان سعودی گفته و از «تلاش‌های شخصی و دولت حکیم» عربستان سعودی تقدیر کرده است. و یا خلیفه‌بن‌سلمان آل‌خلیفه، نخست‌وزیر کشور بحرین، در خصوص آنچه آن را «موفقیت مقامات عربستان در برگزاری موفق حج» نامید، به این کشور تبریک گفت. عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور نیز در اظهاراتی از مدیریت عربستان سعودی در برگزاری مراسم حج تقدیر کرد و گفت: «مصری‌ها، اعراب و مسلمانان سرتاسر جهان به خدمات خالصانه‌‌ی عربستان سعودی به زوار و بازدیدکنندگان از مکه در طول سال جاری اعتماد دارند.»  رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه نیز از عملکرد دولت عربستان در مدیریت برگزاری مناسک حج پس از حادثه‌ی منا دفاع کرد و گفت: «برخی گفته‌اند مشکلاتی در زمینه‌ی سازمان‌دهی حج وجود داشته است. فکر نمی‌کنم این رویکردها مناسب باشند.»  

عکس پوستری | مصیبت بزرگ
بنابراین با اینکه در این حادثه از امت اسلامی و کشورهای اسلامی انتظار می‌رفت که برای پیگیری مسئله، صدای واحدی داشته باشند، به‌دلیل برخی ملاحظات سیاسی رخ نداد. به همین دلیل، رهبر معظم انقلاب فرمودند: «پس از این حادثه باید صدای واحد و اعتراض دنیای اسلام برمی‌خاست، اما متأسفانه به‌جز صدای جمهوری اسلامی ایران صدایی شنیده نشد و حتی دولت‌هایی که زائران آن‌ها جزء جان‌باختگان بودند، در قبال این فاجعه، اعتراض قابل اعتنایی نکردند.»  

عادی‌سازی ماجرای منا
نکته‌ی دیگری که در این بین وجود دارد، این است که دولت عربستان بسیار علاقه دارد این حادثه را یک «اتفاق مرسوم و معمول» جلوه دهد و از آن عبور و آن را فراموش کند. به همین دلیل، دستگاه‌های رسانه‌ای حامی این کشور بلافاصله از متداول بودن این حادثه صحبت کردند. برای مثال، یکی از رسانه‌هایی که در جهت مسئولیت‌زدایی عمل کرد، در گزارشی با عنوان «حوادث مرگبار در مراسم حج روی خط زمان» با بررسی حوادثی که در سال‌های گذشته در حج رخ داده است، تلاش داشت این امر را معمول نشان دهد. همچنین از روز بعد از حادثه، سعی در طبیعی جلوه دادن موضوع داشتند و مدعی بودند این حادثه به‌دلیل گرمای هوا بوده است. برای مثال، منصوربن‌الترکی، سخن‌گوی وزارت کشور عربستان، در نشستی خبری گفت: حرکت کردن بعضی از حجاج در مسیر معکوس و برخورد دو گروه از حجاج در یک تقاطع، علت ازدحام جمعیت و حادثه‌ی امروز در صحرای منا بود که بدون شک گرمای هوا و خستگی حجاج اوضاع را بدتر کرد. به همین دلیل، رهبر انقلاب اشاره کردند: «این حادثه به‌هیچ‌وجه نباید فراموش شود و دستگاه دیپلماسی و سازمان حج موظف هستند که این موضوع را به‌صورت قاطع دنبال کنند.»  

پیگیری مستمر حقوقی حادثه‌ی منا

کشتار بیش از ۷۵۰۰ زائر آن‌قدر بزرگ بود که سازمان‌های متولی حقوق بشر به‌خصوص سازمان ملل واکنش درخوری نشان دهند، اما دبیرکل سازمان ملل تنها و تنها به یک عرض تسلیت ساده بسنده کرد. دولت‌های آمریکا، انگلیس، فرانسه و اتحادیه‌ی اروپا نیز که همواره خود را در زمینه‌ی حقوق بشر میدان‌دار معرفی می‌کنند، تنها به یک عرض تسلیت ساده بسنده کردند و فاجعه به این بزرگی را تنها در حد یک «ازدحام جمعیت» ساده تقلیل دادند.

اما مطابق با موازین حقوق بین‌الملل و آنچه حقوق‌دانان برجسته از آن یاد کرده‌اند، مسئولیت دولت عربستان در این زمینه محرز است و «فاجعه‌ی منا از دو منظر حقوق بین‌الملل و حقوق بشر بین‌المللی، قابل بررسی است و عربستان در هر دو حوزه، تعهدات خود را نقض کرده است.»  بنابراین مسئولیت مدنی و حقوقی دولت عربستان در این فاجعه به‌هیچ‌وجه نباید به فراموشی سپرده شود. مسئولیت دولت میزبان در قبال جان حجاج و کوتاهی در این زمینه، سهل‌انگاری در پیش‌بینی موضوع با وجود اینکه طی سه دهه‌ی گذشته بارها اتفاقات مشابهی رخ داده است، بی‌احترامی به اجساد مطهر، دفن بی‌اجازه‌ی جان‌باختگان، سهل‌انگاری و بی‌تدبیری در رسیدگی به وضعیت مجروحان حادثه که به گواهی تیم‌های پزشکی حاضر در صورت رسیدگی به‌موقع بسیاری از قربانیان نجات پیدا می‌کردند، عدم تعیین وضعیت مفقودان و پنهان‌کاری، بی‌مسئولیتی و عدم پاسخ‌گویی در این زمینه، همه و همه مسئولیت حقوقی، سیاسی و اخلاقی دولت عربستان را نشان می‌دهد.

آزمونی دیگر برای مدعیان حقوق بشر
از سویی دیگر، این فاجعه‌ی بزرگ بار دیگر ادعای کشورها و سازمان‌های مدعی حقوق بشر را نیز نشان داد. کشتار بیش از ۷۵۰۰ زائر آن‌قدر بزرگ بود که سازمان‌های متولی حقوق بشر به‌خصوص سازمان ملل واکنش درخوری نشان دهند، اما دبیرکل سازمان ملل تنها و تنها به یک عرض تسلیت ساده بسنده کرد. دولت‌های آمریکا، انگلیس، فرانسه و اتحادیه‌ی اروپا نیز که همواره خود را در زمینه‌ی حقوق بشر میدان‌دار معرفی می‌کنند، تنها به یک عرض تسلیت ساده بسنده کردند و فاجعه به این بزرگی را تنها در حد یک «ازدحام جمعیت» ساده تقلیل دادند. به‌عنوان مثال، دیوید کامرون، نخست‌وزیر انگلیس، روز پنج‌شنبه (۲ مهر) در پیامی در صفحه‌ی توئیتر خود نوشت: «فکر و دعای من با خانواده‌های قربانیانی است که در حادثه‌ی ازدحام جمعیت در سرزمین منا در نزدیکی مکه کشته شده‌اند.»

بنابراین بر کشورهای اسلامی به‌طور عام و بر مسئولین و به‌ویژه دستگاه دیپلماسی و قضایی ایران به‌طور خاص، فرض است که تا مشخص نشدن دقیق ابعاد این حادثه و نیافتن مقصران و خاطیان آن، در پیگیری این حادثه در مجامع بین‌المللی و مجامع جهان اسلام از پا ننشینند. بی‌شک فراموش کردن و عدم پیگیری این حادثه ممکن است حوادث مشابهی را در آینده به وجود آورد.