آنچه در زیر می‌آید، درس "سی‌وچهارم" از جلد دوم «رساله‌ی آموزشی» احکام و مسائل شرعی است که مطابق با فتاوای حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای مدظله‌العالی تهیه، تنظیم و منتشر شده است.

ربا ا­ز گناهان کبیره بوده و حرمت آن از ضروریات دین است. از امام رضا(ع) نقل شده است:
اعْلَمْ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَنَّ الرِّبَا حَرَامٌ سُحْتٌ مِنَ الْکَبَائِرِ وَ مِمَّا قَدْ وَعَدَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّارَ فَنَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْهَا وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَى لِسَانِ کُلِّ نَبِیٍّ وَ فِی کُلِّ کِتَابٍ (۱)
خدا رحمتت کند! بدان که ربا حرام و از گناهان کبیره است و از چیزهایی است که خداوند به آن وعده عذاب داده است. پس پناه می‌­‌برم به خدا از ربا، و ربا را همه پیامبران و همه کتب آسمانی حرام کرده‌­اند.

 اقسام ربا     
۱. ربای قرضی: بحث ربای قرضی، در بحث قرض خواهد آمد.
۲. ربای معامله‌­ای: معامله­‌ای که شرایط ذیل در آن باشد، ربوی است.

 شرایط ربای معامله­‌ای   
 ۱. عرفاً یک جنس در مقابل چیزی از همان جنس معامله شود.
۲. جنس مورد نظر، وزن­ کردنی یا پیمانه‌ ­کردنی باشد. به خلاف آنچه­ با مشاهده یا شمردن فروخته می­‌شود.
۳. جنس فروخته شده کمتر یا بیشتر از عوض آن باشد.

 توضیحاتی در مورد هم­جنس بودن عوضین
۱. گندم و جو از یک جنس ­است. بنابراین فروش صد کیلو گندم در عوض پنجاه کیلو جو، ربا و حرام است. اما در باب زکات، این دو از یک جنس نیست تا نصاب یکی با دیگری تکمیل شود.
۲. هر اصلی با آن چیزی­‌که از آن به­دست می­‌آید، از یک جنس محسوب می­‌شود؛ مانند کنجد و روغن آن، شیر و پنیر یا دوغ، خرما یا انگور و سرکه آن، و همچنین دو چیزی­‌که از یک اصل به­دست می­‌آید، یک جنس محسوب می­‌شود؛ مانند پنیر و کشک.
۳. شیر گاو و شیر گوسفند از یک جنس نیست؛ چون از دو نوع حیوان گرفته می­‌شود. همچنین گوشت گوسفند با گوشت گاو از دو جنس است. لذا می­‌توان دو کیلو گوشت گاو یا شیر آن را در عوض یک کیلو گوشت یا شیر گوسفند خریداری ­کرد.
۴. در صورتی­که اصل از چیزهای وزن­ کردنی یا پیمانه­‌ کردنی باشد، ولی چیزی­ که از آن به­دست آمده شمردنی باشد یا به عکس، تفاضل یکی بر دیگری جایز است؛ مثلاً فروش یک کیلو پنبه یا کتان در عوض دو پیراهن.
 
جدول مثال­‌های معامله ربوی

 

 احکام ربا
۱. ربا حرام است و اضطرار و ناچاری دلیل جواز معامله ربوی نیست و مقایسه آن با خوردن مردار در حال اضطرار صحیح نیست. (۱۶۲۲)
۲. معامله ربوی باطل است؛ یعنی هر یک از متعاملین مالک آن چیزی­ که در معامله ربوی به دست آمده، نمی­‌شوند و باید آن را به مالکش برگردانند.
۳. تفاوت در مرغوب و نامرغوب بودن موجب جواز تفاضل در مقدار نمی­‌شود. لذا جایز نیست یک کیلو گندم مرغوب در عوض دو کیلو گندم نامرغوب معامله شود.
۴. اگر هر دو جنس به یک وزن باشد یا در چیزهایی­ که پیمانه­‌ای است به یک حجم باشد، اما مشتری یا فروشنده شرط کند طرف مقابل کاری برای او انجام دهد، حکم ربا را دارد.
۵. ملاک در وزنی یا پیمانه­‌ای بودن جنس، شهر معامله است. لذا در شهری­ که این­چنین نیست، ربا نیست.
۶. ربا اختصاص به بیع ندارد و شامل معاملات دیگر هم می­‌شود.
۷. ربا بین پدر و فرزند (چه پسر و چه دختر) و همچنین بین زن و شوهر اشکال ندارد. اما بین مادر و فرزند جایز نیست. (۱۶۲۴)