بخش عمده‌ای از تماس‌های مردم با دفتر مقام معظم رهبری، ناظر بر استفتائات شرعی است؛ پرسش‌هایی در حیطه‌ی احکام فردی که مقلدین آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای از دفتر ایشان می‌پرسند. به همین جهت دفتر ویژه‌ای به نام «دفتر استفتائات و مطالعات فقهی» پیگیری این امور را عهده‌دار شده است. اما فعالیت‌های این دفتر و روند پاسخ‌گویی به سؤالات شرعی چگونه است؟ در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین محمد رضایی، مدیر دفتر استفتائات و مطالعات فقهی دفتر آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، این موضوع را بررسی کرده‌ایم. بهانه‌ی این گفت‌وگو نیز سؤال برخی مخاطبین پایگاه‌ اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR درباره‌ی صحت و سقم استفتائاتی موسوم به «شهرسازی» است که چندی پیش در فضای رسانه‌ای کشور منتشر شد.

اخیراً در رسانه­‌ها و سایت­‌ها مطلبی به عنوان استفتائات معماری و شهرسازی از رهبر انقلاب منتشر شده که صحت و سقم آن، مورد سؤال برخی از مخاطبین پایگاه اطلاع‌رسانی  KHAMENEI.IR بوده است. نظر شما در این‌باره چیست؟
بنده هم مشاهده کردم. اولاً باید بگویم که این مطالب در قالب استفتاء نمی‌گنجد و اصلاً استفتاء نیست. نکته‌ی دوم این‌که انتساب این پاسخ­‌ها به رهبر انقلاب و دفتر استفتائات ایشان صحیح نیست. بنده تکذیب می­‌کنم که پاسخ به این سؤال‌ها مربوط به رهبر انقلاب و یا دفتر استفتائات ایشان باشد. بنابراین پاسخ­‌ها قابل تأیید نیستند و در مورد نسبت دادن آن‌ها به رهبر انقلاب غفلتی صورت گرفته که حتماً باید جبران شود.

در سخنان خود اشاره کردید که این مطالب اصلاً استفتاء نیستند. لطفاً برای ما توضیح دهید که استفتاء چیست؟
پرسش‌هایی وجود دارد که پاسخ آن‌ها را باید در کتاب­‌های تفسیری یا کلامی یا در کتاب­‌هایی که به مسائل اجتماعی و یا علوم دیگر می‌پردازد جستجو کرد. استفتاء اصطلاحاً مربوط به آن احکام شرعی می‌باشد که یک مکلف باید بداند چگونه در مقام عمل رفتار کند. مکلف باید حکم الهی اعم از واجب، حرام، مستحب یا مکروه را در مورد سؤال خود بداند. البته بیشتر این سؤال‌ها در رابطه با عمل فردی مکلفین می‌باشد که دفتر استفتائات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به این سؤال‌ها پاسخ می‌دهد.

پرسش‌هایی که به مسائل اجتماعی برمی‌گردد چطور پاسخ داده می‌شود؟
بخشی از این پرسش‌ها باید از سوی نهادهای ذی­‌ربط پاسخ داده شود. بسیاری از این پرسش‌ها به آیین‌نامه‌های اجرایی دستگاه­‌های قانون‌گذار یا اجرایی بازمی‌گردد. بعضی مسائل هم قضایی هستند که مربوط به قوه‌ی قضائیه می­‌شود که این قوه باید وحدت رویه­ داشته باشد. این‌گونه موارد را رهبر انقلاب شخصاً پاسخ می­‌دهند.

ما در دفتر استفتائات برخی موارد را پاسخ نمی­‌دهیم؛ موضوعاتی مثل معماری و شهرسازی مربوط به سیاست‌گذاری شهری است و باید در شورای شهر یا در شورای تخصصی و علمی مورد بررسی قرار گیرد و مربوط به دفتر استفتائات نمی‌شود.

گاهی اوقات هم سؤالاتی برای یک سازمان درباره‌ی عمل فردی اعضای آن پیش می‌آید که آن‌ها آن پرسش‌ها را برای ما ارسال می‌کنند و ما به آن‌ها پاسخ می‌دهیم. مثلاً تاکنون مجموعه­‌ای از سؤالات مربوط به هلال احمر، شهرداری‌ها و اوقاف برای پاسخ‌گویی به دست ما رسیده است.

جنابعالی مدیر دفتر استفتائات و مطالعات فقهی دفتر مقام معظم رهبری هستید. دفتری که ایجاد آن به دلیل شأن مرجعیت رهبر انقلاب است. جدای از آن‌چه فرمودید، به‌طور کلی این دفتر چه وظایفی را برعهده دارد؟
ما به صورت کلی دو نوع خدمت ارائه می­‌کنیم؛ یکی انجام وظایف در قبال رهبر انقلاب است و دیگری خدماتی که به مقلدین ایشان ارائه می‌کنیم. مثلاً دفتر، منابع مرتبط با موضوعات درس خارج فقه ایشان را جمع‌آوری کرده و خدمت‌شان ارائه می‌کند. همچنین خود دفتر استفتائاتی را تهیه می‌کند و برای پاسخ‌گویی خدمت ایشان می‌فرستد. یا این‌که برای پاسخ‌گویی به استفتائات، درصورت لزوم در زمینه‌ی جمع­‌آوری اطلاعات اولیه، فعالیت‌هایی انجام می­‌دهد و حاصل این فعالیت‌ها را در اختیار ایشان قرار می‌دهد. رهبری هم با بررسی مطالب در نهایت نظر خودشان را در پاسخ به سؤالات اظهار می­‌کنند.

اما بخش عمده‌ی فعالیت‌های دفتر استفتائات مقام معظم رهبری، مربوط به مقلدین ایشان است که این خدمات در چند بخش ارائه می­‌شود. یک بخش مربوط به آثار مکتوب است. تاکنون دو جلد «اجوبة الاستفتائات» و یک جلد «رساله‌ی آموزشی» و یک جلد «­مناسک حج» و نیز جزواتی تخصصی از قبیل خمس، احکام مسافر و احکام روزه به چاپ رسیده و در اختیار عموم قرار گرفته است. علاوه بر این‌ها هم‌اکنون بالغ بر سه هزار استفتای جدید از رهبر انقلاب در دفتر استفتائات موجود است.

بخش دیگر وظایف دفتر استفتائات، پاسخ به سؤالات مکتوب و شفاهی است. پرسش‌های مکتوب از دو طریق ارسال پستی و اینترنتی به دست ما می‌رسد. اگرچه بیشتر سؤالات در حال حاضر از طریق اینترنت ارسال می‌شود. دفتر با توجه به کثرت پرسش‌ها، تعهد زمانی دارد که حداکثر تا یک ماه به آن‌ها پاسخ دهد.

پاسخ به پرسش‌های شفاهی هم توسط بخش‌های مجزای خواهران و برادران در دو مرکز تهران و قم انجام می‌شود.
 
برای پاسخ‌گویی به پرسش‌های مقلدین در سایر استان‌ها چه تدابیری اندیشیده شده است؟
با توجه به کثرت مقلدین حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، حجم دریافت استفتائات بالا است. مثلاً ما تنها توانسته‌ایم یک‌دهم از سؤالات ورودی به دفتر مقام معظم رهبری در همین ماه مبارک رمضان را پاسخ دهیم. به همین دلیل طرحی را در دست اجرا داریم که دفاتر نمایندگی ولی­‌فقیه در استان­‌ها برای پاسخ‌گویی به مقلدین تجهیز شوند تا سؤال‌کنندگان، پاسخ خود را از مرکز استان خود دریافت کنند.

علاوه بر این دو مرکز بزرگ پاسخ‌گویی به سؤالات شرعی هم در کشور وجود دارد. یکی مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی با شماره تماس «۰۹۶۴۰» و دیگری سامانه‌ی پاسخ‌گویی دینی آستان قدس رضوی با شماره تماس «۳۲۰۲۰-۰۵۱۱». در حال حاضر حدود ۱۵۰ نفر از کارشناسان در مرکز پاسخ‌گویی به سؤالات شرعی آستان قدس مستقر هستند که بنده با آن‌ها جلسات مستمر دارم و نظرات رهبر انقلاب را در اختیار آن‌ها قرار می­‌دهم.

آیا دفتر استفتائات کارگروه‌های تخصصی هم دارد؟
بله، یک ستاد استهلال در دفتر استفتائات وجود دارد که این ستاد از پشتوانه‌ی یک گروه علمی برخوردار است. آن‌ها بر اساس یک سازوکار مشخص و با توجه به مبانی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، هم از روش­‌های علمی به مشاهده می‌پردازند و هم از مشاهدات مردمی استفاده می­‌کنند.

آیا شما در حوزه­‌های دیگر هم کارگروه­‌های تخصصی دارید؟
اگر لازم شود برای برخی موضوعات کمیته‌ی تخصصی تشکیل می­‌دهیم و یا از کارشناسان دستگاه­‌های دولتی استفاده می‌کنیم. مثلاً درباره‌ی برخی پرسش‌های پزشکی یا مسائل پولی و بانکی یا به طور کلی در موضوعاتی که برای ما ناشناخته است از متخصصین خارج از دفتر استفاده می‌کنیم. مثلاً ما برای پاسخ به سؤالاتی درباره‌ی جنین­‌هایی که دچار بیماری تالاسمی هستند از سازمان نظام پزشکی کمک گرفتیم و با چند متخصص این حوزه جلسه‌ی کارشناسی تشکیل دادیم. بنابراین سعی ما بر این است از نظرات متخصصین کشور برای شناخت موضوعاتی که مورد نیاز ما هستند استفاده کنیم.

برخی از مقلدین اظهار می‌کنند که در تماس با دفتر استفتائات برای یک پرسش دو پاسخ متفاوت دریافت کرده‌اند. این مسأله چگونه است؟
بله، حتی یک بار رهبر انقلاب به بنده فرمودند: «به ما گفتند این‌جا [دفتر استفتائات] دو جور پاسخ می‌دهند؛ شما بررسی کنید.» ما هم سازوکاری برای این مسأله تدارک دیدیم تا بفهمیم چه مقدارش واقعیت دارد. به همین دلیل تصمیم گرفتیم تا تمامی مکالمات ضبط و بررسی شود. علاوه بر این در جلساتی که با کارشناسان پاسخ‌گو داریم، سعی می‌کنیم تا اگر احیاناً دو برداشت متفاوت درباره‌ی یک مسأله وجود داشته باشد، در این جلسات به شور گذاشته شود و به یک پاسخ برسیم.

اقدام دیگر ما برای یکسان‌سازی پاسخ‌گویی‌ها، طراحی جزوه‌ای بود تحت عنوان «پرسش‌های متداول» که محتوای آن سؤالات رایجی است که مردم به کرات می‌پرسند و ممکن است پاسخ‌ها را متفاوت ببینند. دقت کنید این‌گونه نیست که ما تمام سؤالات را از رهبر انقلاب بپرسیم. این‌گونه پرسیدن در هیچ کجا مرسوم نیست. کلیات و اصول از مرجع تقلید سؤال می‌شود و مصادیق دیگر با آن اصول تطبیق پیدا می‌کند. بنابراین باید بگویم که یک مقدار هم اختلاف نظر میان دو پاسخ‌گو امری طبیعی است. در حوزه‌ی بهداشت و درمان هم وقتی برای رسیدگی به حال یک بیمار، شورای پزشکی تشکیل می‌شود، نظر پزشکان متفاوت است. یکی بر انجام عمل جراحی تأکید می‌کند و دیگری بر عدم انجام عمل اصرار دارد. برداشت متفاوت دو کارشناس یک امر طبیعی است.

بخش دیگری از این مسأله هم به پرسش‌کننده برمی‌گردد. یعنی یک بار سؤالش را مطرح می‌کند و پاسخش را دریافت می‌کند اما در بار دوم مثلاً قیدی به سؤال اضافه می‌کند که با وجود آن قید، پاسخ متفاوت می‌شود. یکی از دوستان که در دفتر مقام معظم رهبری مشغول خدمت هستند یک بار به بنده گفت که من به رهبر انقلاب گفتم یک سؤال را دو بار از دفتر استفتائات پرسیده‌ام و دو جواب متفاوت شنیده‌ام. می‌گفت آقا به من فرمودند: چرا دو بار پرسیدی؟

پرسش دیگری که در این زمینه مطرح می‌شود این است که آیا پاسخ‌گویان، سؤالات را بر اساس مبانی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای پاسخ می‌دهند؟
آن‌جاهایی که نظر رهبر انقلاب مشخص است، پاسخ‌گویان ما بر اساس نظرات ایشان پاسخ می‌دهند؛ چراکه تمام دوستان ما هم از باب تعبدی که دارند و می‌دانند اگر پاسخی غیر از نظر ایشان به شنونده بدهند، پاسخ داده شده از نظر شرعی برای شنونده جواز عمل نیست و خلاف شرع هم هست. از نظر تشکیلاتی هم اعلام نظری غیر از نظر رهبر انقلاب به شنونده جرم محسوب می‌شود.

اما در مواردی که ما نظر روشنی از رهبر انقلاب نداشته باشیم، طبق دستوری که خود ایشان فرموده‌اند بر اساس مبانی حضرت امام رحمه‌الله جواب می‌دهیم. البته ما به واسطه‌ی حضور بیست‌ساله در دفتر استفتائات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، دیگر بسیاری از موارد را از محضر ایشان سؤال کرده‌ایم یا اگر نتوانسته‌ایم بپرسیم، از نوشته‌های ایشان مسأله را استنباط کرده‌ایم.

باتوجه به این‌که به ایام حج نزدیک می‌شویم، دفتر استفتائات چه تدابیری برای پاسخ‌گویی به سؤالات حجاج انجام داده است؟
یک شورای استفتائات مربوط به بعثه‌ی مقام معظم رهبری در سرزمین حج فعالیت می‌کند. اعضای این شورا همان اعضای شورای استفتای دفتر مقام معظم رهبری هستند. امسال اعضای شورای استفتاء برای پاسخ‌گویی به مقلدین حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مراسم حج، هم در مدینه، هم در مکه و همچنین در عرفات و مشعر و منی حضور دارند. البته بیشتر مراجعات به این شورا از سوی روحانیون کاروان‌ها است. معمولاً زائران با روحانیون کاروان‌ها مرتبط هستند و روحانی کاروان اگر پاسخ‌هایی را در اختیار نداشته باشد به دفتر بعثه مراجعه می‌کند. همچنین موارد خاصی هم وجود دارد که خود روحانیون کاروان‌ها این افراد را به شورا ارجاع می‌دهند. اعضای این شورا با دفتر مقام معظم رهبری مرتبط هستند و حتی گاهی مواردی پیش آمده که از آن‌جا سؤال را مطرح کردند و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، خودشان پاسخ را داده‌اند.

در پایان می‌خواهیم توصیه‌ی شما به مردم را بشنویم.
همان توصیه‌ای که همیشه به مردم داریم این است که حتی‌الامکان سؤالات خود را از امام جماعت مسجدشان و یا از دفاتر استانی بپرسند.