1391/02/07
مؤلفه‌های بیداری اسلامی از دیدگاه حضرت امام خمینی(ره)
۱. ضرورت بیداری ملت‌ها
از ویژگی‌های حضرت امام خمینی رحمه‌الله در هدایت و راهبری امت اسلامی، صداقت در عمل و گفتار بود؛ وقتی نارسایی‌های موجود در رژیم شاهنشاهی در حیطه‌ی نظر و معرفت سیاسی و رفتار عملی کاملاً خود را عیان نمود، حضرت امامرحمه‌الله با بینش سیاسی برگرفته از اندیشه‌ی سیاسی اسلام، گام در میدان مبارزه در دو حوزه گذاشتند که در نقد بنیان‌های نظری اندیشه‌ی پادشاهی، حکومت اسلامی را پیشنهاد داد و در مباحث دروس خارج فقه خود در نجف اشرف، تئوری ولایت فقیه را سال‌ها قبل از به ثمر رسیدن این اندیشه، پایه‌ریزی کرد و در نقد رفتارشناسی رژیم، دست به مبارزه‌ی طراحی شده زدند. بنابراین ضرورت بیداری ملت‌ها از جمله مباحثی بود که حضرت امام رحمه‌الله برای شروع مبارزه آن را شرط لازم برشمرده و معتقد است:
«باید با ملت‌ها در میان گذاشت؛ همان‌طوری که در ایران، ملت ایران بود که فاجعه‌ای که برای اسلام به دست آمریکا و سرسپردگان او که رژیم منحوس پهلوی است پیش می‌آمد، همین جوان‌های ایران بودند و همین ملت ایران بود و همین ارتش ایران بود و همین نیروهای دریایی و هوایی و زمینی ایران بود و همین سپاه پاسداران ایران بود و همین جوان‌های بسیج و عشایر ایران بودند که با هم وظیفه فهمیدند، بیدار شدند و با هم مشت‌ها را گره کردند و با مشت، تانک‌ها را از صحنه بیرون کردند. تا ملت‌ها یک چنین بیداری پیدا نکنند و تا ملت‌ها یک همچو انسجامی پیدا نکنند، باید بدانند که محکوم به حکومت‌های فاسد و محکوم به آمریکای جنایتکار و سایر ابرقدرت‌ها هستند. با داشتن آن همه ذخایر، آن همه امکانات.»۱
امام خمینی رحمه‌الله: «کشورهای اسلامی و مستضعفان جهان، قدرت اسلامی خود را بیابند و از عربده‌های شرق و غرب و وابستگان و تفاله‌های آنان نهراسند و با اعتماد به خداوند تعالی و اتکال به قدرت اسلام و ایمان بپاخیزند و دست جنایتکاران را از کشورهای خود کوتاه نمایند.»۲. قیام همه‌جانبه در مقابل استبداد
حضرت امام رحمه‌الله معتقد است علت اصلی نابودی و شکست ملت‌ها و دولت‌های اسلامی در مقابل دولت‌های مستکبر، عدم قیام همه‌جانبه‌ی قشرهای مختلف است که همین امر باعث از بین رفتن شرافت و ارزش‌های انسانی آنان خواهد شد «اگر امروز قشرهای مختلف ملت‌ها، از علمای دینی تا گویندگان و نویسندگان و روشن بینان متعهد، قیام همه جانبه نکنند و با بیدار کردن توده‌های عظیم انسانی اسلامی به دادِ کشور‌ها و ملت‌های تحت ستم نرسند، کشور‌هایشان بی شک به نابودی و وابستگی همه‌جانبه‌ی بیشتر و بیشتر خواهد کشید. و غارتگران ملحد شرقی و بد‌تر از آنان ملحد غربی ریشه‌ی حیات آنان را می‌مکند و شرافت و ارزش‌های انسانی آنان را به باد فنا می‌سپارند.»۲
۳. دشمن‌شناسی و دشمن‌ستیزی (اصل استراتژیک)
یکی از ویژگی‌های برجسته‌ی امام خمینی رحمه‌الله برخورداری از بینش عمیق نسبت به دشمن و شگردهای آن و توصیه‌ی مردم به هوشیاری در برابر توطئه‌هاست. انقلاب اسلامی به دلیل ماهیت استکبارستیزی خود و آسیب‌رسانی جدی به منافع آمریکا در ایران و منطقه، مورد دشمنی آمریکا قرار گرفته است. ملت مسلمان ایران با درک عمیق این خصومت توانسته است نقشه‌های شوم آمریکا را در هر مرحله با شکست قرین سازد. لذا هرگونه سعی و تلاش در جهت تخریب این باور، راه نفوذ دشمن را هموار می‌سازد و در جهت تهدید امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران ارزیابی می‌شود. بررسی اهداف بلندمدت امام در راستای عزت مسلمین جهان نشان می‌دهد که دشمنی استکبار جهانی دقیقاً ناشی از ضربات مهلکی است که از انقلاب اسلامی دریافت کرده است.
اهمیت دشمن‌شناسی در تعالیم اسلامی آن‌قدر است که قرآن کریم در آیات متعددی۳ به تعبیرهای مختلف به این موضوع پرداخته است. سخنان معصومین خصوصاً پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام مملو از بحث دشمن‌شناسی و هشدار نسبت به خطرات آنان است. از همین رو امام خمینی رحمه‌الله آن را یک تکلیف شرعی۴ می‌داند و همواره بر آن تأکید می‌کند:۵
«کشورهای اسلامی و مستضعفان جهان، قدرت اسلامی خود را بیابند و از عربده‌های شرق و غرب و وابستگان و تفاله‌های آنان نهراسند و با اعتماد به خداوند تعالی و اتکال به قدرت اسلام و ایمان بپاخیزند و دست جنایتکاران را از کشورهای خود کوتاه نمایند.»۶
«وقتی قیامی، جهت احقاق حق و امحای باطل صورت می‌گیرد، لوازم خاص خود را دارد، یعنی سختی‌ها و مرارت‌ها خواهد داشت و سختی در زندگی باعث می‌گردد که انسان دچار مشکلات عدیده‌ای بشود و نتواند بر این سختی‌ها غلبه کند مگر این‌که از ناملایمات نترسد و به خداوند سبحان امید داشته باشد و بعد از تصمیم، به خود تزلزل و سستی راه ندهد. برای این‌که تصمیم‌گیری با تزلزل با موفقیت همراه نمی‌شود؛ بلکه باید همان‌طور که تصمیم گرفته است، جازم باشد. زیرا همین نترسیدن و جازمیت و تصمیم، او را به پیروزی خواهد رساند.»۷
اگر وحدت کلمه‌ی اسلامی بود و اگر دولت‌ها و ملت‌های اسلام به هم پیوسته بودند، معنا نداشت که قریب یک میلیارد جمعیت مسلمین زیر دست قدرت‌ها باشد.امام خمینی رحمه‌الله در این‌باره می‌گویند «پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و ائمه‌ی هدی علیهم‌سلام‌الله در چه غربت‌هایی برای دین حق و امحاء باطل، استقامت و ایستادگی نموده‌اند و از تهمت‌ها و اهانت‌ها و زخم زبان‌های «ابولهب» و «ابوجهل»ها و «ابوسفیان»ها نهراسیدند و در عین حال شدید‌ترین محاصره‌های اقتصادی در شعب ابی‌طالب به راه خود ادامه داده‌اند و تسلیم نشدند و با تحمل هجرت‌ها و مرارت‌ها در مسیر دعوت حق و ابلاغ پیام خدا و حضور در جنگ‌های پیاپی و نابرابر و مبارزه با هزاران توطئه و کارشکنی‌ها به هدایت و رشد همت گماشته‌اند.»۸
اصول مبارزه و جهت‌گیری در مقابله با دشمن
۱. اصل تغییر در روش و تاکتیک با حفظ اصول۹
۲. اصل عدم اعتماد به دشمن۱۰
۳. اصل مشارکت مردم در دفاع و دفاع عمومی یا بسیج عمومی برای مبارزه۱۱
۴. اصل ایمان و اتکا به خدا و وارستگی و خودسازی در دفاع و مبارزه
۵. اصل استقلال و اتکا به نفس در دفاع و مبارزه۱۲
۶. اصل استفاده از تبلیغات در دفاع و مبارزه۱۳
۷. اصل مقابله قبل از نفوذ دشمن
۸. اصل دفاع در اولین قدم هجوم و سلب مهلت از دشمن۱۴
۹. اصل رعایت قانون، نظم، اخلاق و دید اسلامی در دفاع و مبارزه۱۵
۱۰. اصل بهره‌وری از عوامل روحی و روانی پیروزی در نیروهای خودی۱۶
۱۱. اصل استفاده از نقاط ضعف دشمن
۱۲. اصل منفعل کردن دشمن و به ندامت کشاندن وی۱۷
۱۳. اصل به انزوا کشاندن دشمن۱۸
۱۴. اصل تحقیر، تهدید و ارعاب دشمن۱۹
۱۵. اصل به کارگیری علم و تخصص در دفاع و تقویت آن۲۰
۱۶. اصل تقویت قوای مسلح و نیروی انتظامی، سپاه و بسیج۲۱
۱۷. اصل طبقه‌بندی مدافعان و تقسیم وظیفه در دفاع و مبارزه۲۲
۱۸. اصل جدی گرفتن دشمن و کوچک نشمردن او هر چند کم و ضعیف باشد و ایجاد فاصله و شکاف بین دشمنان و مشغول کردن آنان به یکدیگر۲۳
۴. شکست‌ناپذیری در مقابل دولت‌های استعماری
امروز ایران اسلامی به برکت ایمان قوی و تعهد به اسلام و تحول عظیمی که در اقشار مختلفه حاصل شده است، دست شرق و غرب و انگل‌های منحرف را از کشور خود کوتاه و به هیچ قدرتی اجازه نمی‌دهد کوچک‌ترین دخالتی در کشور اسلامی ایران نماید. و این خود حجت قاطعی است برای مسلمانان و مظلومان جهان که به خواست ملت‌ها کسی نمی‌تواند دست تجاوز دراز کند و با آن مخالفت نماید و ملتی که بین ذلت و شهادت، دومی را انتخاب نموده است شکست‌پذیر نیست.۲۴
۵. الگوهای مقاومت و پایداری در بیداری اسلامی
مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت‌های اسلامی بوده؛ از مسجد، تبلیغات اسلامی شروع می‌شده است و از مسجد، حرکت قوای اسلامی‌برای سرکوبی کفار و وارد کردن آن‌ها در] زیر [بیرق اسلام بوده است. همیشه در صدر اسلام، مسجد، مرکز حرکات و مرکز جنبش‌ها بوده است. ما به خواست خدای تعالی با آن‌که بی‌ساز و برگ بودیم و ملت ما در دستش از تفنگ و آلات جنگی چیزی نبود، به واسطه‌ی قدرت ایمان و وحدت کلمه بر قوای طاغوتی غلبه کردیم. و من امیدوارم که همه‌ی ملت‌های اسلامی بپاخیزند و با وحدت کلمه و با توجه به اسلام و قدرت ایمان، بر اجانب و بر کسانی که می‌خواهند این ملت‌ها را همیشه در تحت اختیار و سلطه‌ی خود داشته باشند غلبه کنند. رمز پیروزی مسلمین در صدر اسلام، وحدت کلمه و قوّت ایمان بود؛ قوّت ایمان بود که یک لشکر ضعیف را بر امپراتوری‌های بزرگ عالم غلبه داد و سی نفر به قیادت خالدبن ولید بر شصت هزار نفر لشکر پیشقراول روم غلبه کرد. این قدرت اسلام بود که پیش می‌برد و ما مسلمین باید با قدرتِ اسلام، اسلام را پیش ببریم.
باید با قوای کفر به قدرت اسلامی مبارزه کنیم و دست تبهکاران را از ممالک خودمان دور کنیم. اگر وحدت کلمه‌ی اسلامی بود و اگر دولت‌ها و ملت‌های اسلام به هم پیوسته بودند، معنا نداشت که قریب یک میلیارد جمعیت مسلمین زیر دست قدرت‌ها باشد. اگر این قدرت، قدرت بزرگ الهی مُنْضَم بشود به قدرت ایمان و همه با هم برادرانه در راه اسلام قدم بردارند، هیچ قدرتی بر آن‌ها غلبه نخواهد کرد.۲۵
ای مسلمانان در همه‌ی بلاد و اقطار عالم بپاخیزید! و ای علمای اعلام جهان اسلام به داد اسلام و بلاد مسلمین و مسلمانان برسید! و در هر گوشه و کنار، همچون ملت ایران و دولت آن و علما و بزرگان این سامان، دست رد به سینه‌ی ستمکاران غرب و شرق زنید و عمال و کار‌شناسان دروغین و مستشاران نفت‌خوار آنان را از بلاد خود بیرون بریزید؛ و همچون سلحشوران ایران، شهادت را بر ذلت و شرف اسلام و انسانی را بر رفاه و عیش چند روزه‌ی توأم با خواری و شرمساری ترجیح داده و در میدان نبرد سیاسی و نظامی بر آنان چیره شوید و از هیاهوی تبلیغاتی آنان باک نداشته باشید که خداوند تعالی با شماست. إِن تَنصُروا اللهَ ینَصُرْکمُ و یثبِت أَقدامَکم.۲۶
حضرت امام می‌فرمایند «از همه‌ی کشورهای زیر سلطه برای به دست آوردن آزادی و استقلال، کاملاً پشتیبانی می‌نماییم و به آنان صریحاً می‌گوییم که حق گرفتنی است، قیام کنید و ابرقدرت‌ها را از صحنه‌ی تاریخ و روزگار براندازید. من بار‌ها گفته‌ام و هم‌اکنون هشدار می‌دهم که اگر شرق ستم‌کشیده و آفریقا به خودشان متکی نباشند، تا ابد گرفتارند.»امروز تمام دولت‌ها و بسیاری از ملت‌های مسلمان می‌دانند که ملت ایران پس از صد‌ها سال گرفتاری به دست شاهان ستم‌پیشه و ستمکاران حرفه‌ای که اسلام عزیز را وسیله‌ی غارتگری و چپاول برای خود و قدرت‌های بزرگ و اخیراً آمریکای جنایتکار قرار داده بودند و قرآن کریم و اسلام بزرگ را در معرض خطر می‌دیدند بپاخاستند و با انقلاب کبیر خود، دولت اسلام را جایگزین رژیم غیر اسلامی و غیرقانونی شاهنشاهی نمودند و دست ابرقدرت‌ها و خصوصاً آمریکای جهانخوار را از سلطه‌ی بر اموال و انفس خود قطع نمودند و امید آن است که دیگر برادران مسلمان گرفتار در چنگال خونخواران و ستمکاران، از این انقلاب اسلامی بهره‌برداری کنند و دولت‌های اسلامی با پشتیبانی ملت‌های خود به انقلاب بزرگ ایران بپیوندند.۲۷
۶. حمایت همه جانبه از بیداری اسلامی
با توجه به این‌که قاموس حرکت حضرت امام رحمه‌الله، انجام وظیفه در راستای فرامین الهی می‌باشد، لذا این اندیشه، محدود به زمان و مکان خاصی نمی‌باشد. حضرت امام می‌فرمایند «از همه‌ی کشورهای زیر سلطه برای به دست آوردن آزادی و استقلال، کاملاً پشتیبانی می‌نماییم و به آنان صریحاً می‌گوییم که حق گرفتنی است، قیام کنید و ابرقدرت‌ها را از صحنه‌ی تاریخ و روزگار براندازید. من بار‌ها گفته‌ام و هم‌اکنون هشدار می‌دهم که اگر شرق ستم‌کشیده و آفریقا به خودشان متکی نباشند، تا ابد گرفتارند.»۲۸
۷. ناتوانی قدرت‌ها از مقابله با ملت متحد
فریادی که از قلب مؤمن است بر همه چیز غلبه می‌کند؛ بر کاخ سفید هم غلبه می‌کند و غلبه کرده است. و موج این ایمان در سرتاسر دنیا از زیر بار این ظلم‌هایی که در طول تاریخ بر آن شده است، از زیر این بار دارد در می‌آید. همه جا نغمه‌ی این است که ظلم نه. دست توانای ملت‌ها، ابرقدرت‌ها را به جای خودشان نشانده و می‌نشاند. ملت‌های مستضعف در هر جای جهان رو به بیداری هستند، نمی‌پذیرند امروز دیگر آن حرف‌هایی که سابق گفته می‌شد، آن ارعاب‌هایی که می‌کردند و کشتی‌هایی که می‌آوردند در اطراف خلیج فارس و امثال این‌ها، یا کارهای دیگری که می‌کردند. تمام این‌ها کهنه شده است. دیگر پیش مردم ارزش ندارد. ملتی که بیرون آمده روز جمعه و می‌گوید که «ما برای شهادت آمدیم» آن‌ها را از مردن نترسانید، این شهادت است. ان‌شاءالله خداوند به همه‌ی ملت، ملت‌های اسلامی، قدرت ایمان عنایت کند و قدرت ایمان ملت ما را روزافزون کند.۲۹
در این راهپیمایی که روز تاسوعا و عاشورا می‌شود باید توجه بکنید دو نکته را من بگویم: یکی این‌که راهپیمایی، عزاداری را از شما نگیرد. عزاداری کنید و با عزاداری راه بروید. همه با هم مجتمع بشوید به عزاداری. وقتی کلمه‌ی راهپیمایی پیش می‌آید، خیال نکنید که معنایش این است که عزاداری نمی‌خواهیم. ما از همین اسلام و مظاهر اسلام و شهدای اسلام می‌توانیم کار‌هایمان را انجام بدهیم، و الاّ نه توپ ما و نه تانک ما مقابله با تانک و توپ آمریکا ندارد، شوروی ندارد. ما یک ملتی می‌خواهیم که برای اسلام همدست بشوند. مطمئن باشید که وقتی یک ملت در یک امر اسلامی همدست شدند که چنان‌چه می‌بینید شدند هیچ قدرتی نمی‌تواند شما را عقب بزند.
آن‌ها هم این معنا را فهمیده‌اند و می‌بینند که خوب، یکی از اشخاص، یکی از گروه‌هایی که نقشی دارد در این امر و نقش بزرگی دارد، روحانی است. از اولی که این انقلاب پیدا شد تا حالا یک دستجات روشنفکر و قلم‌داری، آنهایی که قلم‌هایشان و نطق‌هایشان و گفتار‌هایشان بر ضد اسلام است و یا خودشان نمی‌دانند و یا دانسته این کار را می‌کنند از اول این مسأله را می‌گفتند که روحانیون بروند یک کار دیگری بکنند، ما‌ها هم می‌رویم سراغ [سیاست].
همین‌هایی که مملکت اسلام را دو دستی می‌خواهند تقدیم کنند به آنهایی که ارباب‌هایشان هستند یا آنهایی که به خیال خودشان برای ما مفید هستند. آقا، مملکت اسلام از اول ۱۵ خرداد تا حالا، بیشتر از صدهزار جمعیت از آن کشته شده است و بیشتر از صدهزار معلول ما الآن داریم. این‌ها برای چه معلول شده‌اند؟ برای چه کشته شده‌اند؟ برای نفت بوده است؟ آدم برای نفت خودش را می‌کشد؟ برای خانه بوده است؟ برای ارزانی بوده است؟ خوب، ما از تظاهرات مردم باید این‌ها را بفهمیم. همه می‌گفتند: ما اسلام را می‌خواهیم. اگر اسلام نبود، نه نفت می‌توانست هیچ کاری بکند و نه سایر چیز‌ها. مگر مردم می‌شود جوان‌هایشان را بدهند برای نفت؟ می‌شود جوانشان را بدهند برای خانه؟ الآنکه شما در جبهه‌های جنگ هستید و ارتشی‌های ما که خداوند نصرتشان بدهد، در مراکز فعال هستند، الآن کی هست که دارد از آن‌ها پشتیبانی می‌کند؟
آن زن‌هایی که برای شما نان می‌پزند و آن مردمی که برای شما پول می‌دهند و آن مردمی که برای شما ذخیره می‌دهند و آن‌قدر چیز‌ها را می‌فرستند. همین مردم مسلمانند. شما ببینید در تلویزیونتان که یک زنی که ده تا تخم مرغ آورده، دارد می‌آورد می‌دهد همین را. یک بچه‌ای که ده تومان دارد این را می‌دهد. این‌ها برای چه این‌ها را می‌دهند؟ این‌ها برای اسلام است، برای کشور اسلامی است. چطور شما‌ها هیچ کاری نمی‌کنید؟ اینهایی که هی نق می‌زنند، چه می‌کنند؟ چه غلطی می‌کنند؟ کدام از این‌ها رفته در جبهه؟ این نقشه است. شمایی که الآن ان‌شاءالله وارد می‌شوید در ارتش و در جهات بالای ارتش، این نقشه را توجه بکنید. شما که افسر هستید، این نکته‌ها را باید توجه بکنید که می‌خواهند شما را از مردم جدا کنند، روحانیون را هم از مردم جدا کنند. بعد مردم وقتی که نه قدرت روحانی دارند و نه قدرت - عرض می‌کنم که - اسلحه‌ای دارند یک کاری بکنند، یک کودتایی بکنند، تمام کنند قضیه را. مسأله این است.۳۰
پی‌نوشت‌ها:
۱. صحیفه‌ی امام، ج ۱۶ ص ۳۲۵
۲. صحیفه‌ی امام، ج ۱۹ ص ۳۴۴
۳. علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ج ۴ ص ۴۴۳ و ج ۲ ص ۶۰
۴. صحیفه‌ی نور، ج ۲۱ ص ۲۱۲
۵. ر. ک: سلمان‌پور، محمدجواد: مجله‌ی مصباح، تیر ۱۳۷۸ شماره ۳۰
۶. صحیفه‌ی امام، ج ۱۵ ص ۶
۷. صحیفه‌ی امام، ج ۱۴ ص ۶۰
۸. صحیفه‌ی امام، ه‌مان، ج ۲۰، صص ۳۴۶ ۳۴۵
۹. صحیفه‌ی نور، ج ۱۶ ص ۶۷. منشور روحانیت، ص ۳۱
۱۰. صحیفه‌ی نور، ج ۱ ص ۴۹
۱۱. صحیفه‌ی نور، ج ۱۶ ص ۱۸ و ج ۱۶ ص ۳۰ و ج ۱۲ ص ۴۴ و ج ۱۵ ص ۶۰ و وصیت‌نامه‌ی امام، ص ۱۸. صحیفه‌ی نور، ج ۱۲ ص ۴۴. صحیفه‌ی نور، ج ۱۶ ص ۱۸
۱۲. صحیفه‌ی نور، ج ۱۷ ص ۱۰۸ و ج ۱۳ ص ۳۸ و ج ۲ ص ۵۸ و ج ۱۲ ص ۴۵
۱۳. صحیفه‌ی نور، ج ۱۵ ص ۱ و ج ۱۷ ص ۶۵. صحیفه‌ی نور، ج ۱۶ ص ۸۱ و وصیت‌نامه‌ی امام، ص ۹ و ج ۱۶، ص ۵۱
۱۴. صحیفه‌ی نور، ج ۱۶، ص ۴۲ و وصیت‌نامه‌ی امام، ص ۲۳ و ۱۸.
۱۵. وصیت‌نامه‌ی امام، ص ۱۴
۱۶. وصیت‌نامه‌ی امام، ص ۱۰ و صحیفه‌ی نور، ج ۱۶، ص ۱۹ و ج ۳ ص ۲۲۱ و ج ۴ ص ۲۵ و ج ۱۳ ص ۵۹ و ج ۱۳ ص ۳۹ و ج ۱۴ ص ۵۳
۱۷. صحیفه‌ی نور، ج ۱۳ ص ۳۸، صحیفه‌ی نور، ج ۲ ص ۵۸ و ج ۲ ص ۱۲۲
۱۸. منشور روحانیت
۱۹. وصیت‌نامه امام، ص ۱۴
۲۰. صحیفه‌ی نور، ج ۱۶ ص ۴۵ و ج ۱۶ ص ۴۸ و ۷۴ و ج ۱۲ ص ۴۲
۲۱. صحیفه‌ی نور، ج ۱۳ ص ۲۸۱
۲۲. صحیفه‌ی نور، ج ۱۴ ص ۴۷
۲۳. صحیفه‌ی نور، ج ۳ ص ۲۰۷
۲۴. صحیفه‌ی امام، ج ۱۹ ص ۳۴۲
۲۵. صحیفه‌ی حج، جلد اول، مرکز تحقیقات حج، ص ۱۸ و ۱۹، سخنرانی جمعه ۳۱ فروردین ۱۳۵۸ / ۲۲جمادی‌الاول ۱۳۹۹
۲۶. صحیفه‌ی امام، ج ۱۹ ص ۲۹۰
۲۷. پیام حضرت امام به حجاج بیت‌الله الحرام در خصوص تبیین فلسفه و اسرار حج، ۱۵ شهریور ۱۳۶۰ / ۷ ذی‌القعده ۱۴۰۱
۲۸. پیام حضرت امام به مناسبت سالروز پیروزی انقلاب ۲۲/۱۱/۱۳۵۸.
۲۹. صحیفه‌ی امام، ج ۱۹ ص ۲۹۰
۳۰. صحیفه‌ی حج، جلد اول، مرکز تحقیقات حج، سخنرانی در تاریخ ۲۵/۸/۱۳۵۹ در جمع فارغ‌التحصیلان دومین دوره‌ی دانشکده‌ی افسری جمهوری اسلامی ایران.