مقدمه
طلیعه سال 89 بار دیگر ملت بزرگ ایران نقش و جایگاه ولایت‌فقیه و تأثیر شگرف مدیریت دینی و رهبری را در کلام داهیانه مقام معظم رهبری در نام‌گذاری سال جدید با عنوان سال همت مضاعف و کار مضاعف تجلی یافتند. انتخاب نام با این دور‌اندیشی والا مسؤلیت جامعه اسلامی، خاصه مسؤلین را چند برابر می‌کند و این مهم وقتی نمود شفاف‌تری می‌یابد که حوادث سال گذشته را از صفحه‌ی ذهنمان مرور کنیم تا ضرورت چنین نامی را بیشتر دریابیم. نام‌گذاری شعار نیست بلکه بازتاب‌ دادن نیازها و ضرورت‌ها است از طریق آینه ولایت و ملّت بایستی این پرتوهای هدایت‌بخش را دریافته و مسیر تعیین شده را در جهت هدف معین شده بپیماید. امروزه دشمنی‌های استکبار جهانی نه به خاطر ذخایر و منابع بلکه بخاطر ایده‌ها و طرح‌های جامعه‌ی اسلامی برای اداره جهان و اقبال جوامع اسلامی و غیر‌اسلامی بدان است که خیزش‌های ملت‌های آزاده خود حکایت از آن دارد.

پروژه اسلام‌هراسی غرب دقیقاً خط تقابل نظریه جهانی‌سازی اسلام است و بخواست الهی بشارت قرآن در خصوص جهانی شدن اسلام محقق خواهد شد: «و نریدْ أن نمن علی الذین استضعفوا فی‌ الارض و نجعلهم ائمة و نجعلهم الوارثین»(قصص ـ 5) و آنچه بر زورگویان عالم خوش نیامده بسترهای فراهم شده تحقق این بشارت قرآنی است. از مهمترین بستر‌‌سازی‌های تحقق این امر همانا تلاش مسلمانان عالم، خاصه ملت ایران است در زمینه بدست گرفتن رهبری علمی جهان است و این امر جز از راه همت مضاعف و کار مضاعف بدست نمی‌آید. گرچه در سال‌های اخیر پیشرفت‌های علمی، تحقیقاتی جامعه اسلامی برای سایر ملل شگفتی‌ساز و حتی بهت‌آفرین بوده است اما این تازه پله‌های اولیه ترقی است و در جهت حرکت بسوی اوج، پله‌های دیگری مانده است، که چاره‌ساز آن همت است و آنگاه کار خستگی‌ناپذیر. این مقاله بر آن است که از زاویه تعالیم دینی خاصه قرآن، سنت نبوی(ص) و سیرت علوی(ع)، راه‌های سعادتمندی و کامیابی ملت‌ها را با تکیه بر کار‌آفرینی و کسب کار مورد مطالعه قرار دهد.


کار در آینه مکتب
کار سرمایه سعادت و نیک‌بختی است(سقراط)
مهمترین عامل سعادت و فلاح یک جامعه کار و تلاش است، در طول تاریخ پیروزی‌ها، پیشرفت‌ها و توسعه‌یافتگی غالب جوامع مرهون کار و تلاش در آن جامعه است. البته آنچه نباید از نظر مخفی بماند اینکه در لیبرالیسم غربی تنها عامل در فرهنگ کار میان ملت‌ها اصل هزینه ـ فایده است و این در حالی است که در فرهنگ اسلامی کاری ارزشمند تلقی شده که براساس دو اصل تعالی و ترقی انجام پذیرد. در‌ واقع کار باید انسان را در مسیر قرب الی‌الله به تعالی و پیشرفت رساند و آنگاه موجبات ترقی مادی فرد در جامعه گردد. در این نگاه است که امام علی(ع) در باب خصوصیات و ویژگی‌های مؤمن می‌فرماید: «المؤمن کثیر العمل و قلیل الزلل» مؤمن پرکار و کم لغزش است. در این فرمایش معصوم(ع) اصل پر‌کاری، تداوم و پیوستگی همراه با کم‌لغزشی و خطا نداشتن به عنوان ممیزه مؤمن شناخته شده است به عبارت دیگر در فرهنگ دینی تولید آنگاه ارزشمند بوده که موجبات تعالی انسان را فراهم آورد و کالاهای تولید شده بایستی ابزار و وسیله‌ای باشد که این تعالی و بالندگی روحی و جسمی را برای انسان فراهم سازند. لذا در این نگاه کار و تولید قداست یافته و عبادت تلقی گردیده و چنین فردی هرگاه در مسیر کار و تولید جان خود را از دست بدهد مقام والای شهید را داشته و ارزشمند است.

«الکادْ لعیاله کالمجاهد فی سبیل‌الله» (تلاشگر روزی خانواده همچون رزمنده راه خداست) آری ارزشمندی چنین جهادی مکتبی بودن آن است. چرا که هدف آن خدا‌گرایی و حرکت در مسیر فطرت است لذا قرآن آن‌ را مشکور و ارجمند می‌داند آنجا که می‌فرماید: «من اراد الآخره و سعی لها سعیها و هو مؤمن فاولئک کان سیعهم مشکورا»(اسراء ـ 19) بنابراین چنانچه کار مفید با بهره‌وری بالا در سطح وسیعی بین اکثریت افراد جامعه تعمیم یابد یعنی به یک هنجار اجتماعی تبدیل شود و مردم انجام آن را بر خود لازم دانند و ترک آن را برای خود سرزنش و عار تلقی کنند در این صورت کار در چنین جامعه‌ای به یک فرهنگ تبدیل شده زیرا هنجار و ارزش دو عنصر اساسی فرهنگ به شمار می‌روند(نظری، 1384 ـ ص 12) و هرگاه چنین هنجاری در جامعه‌ای شکل گیرد دنیا و آخرت افراد این جامعه آباد است آنچنان که امام صادق(ع) در پاسخ مردی که گفت: دنیا را دوست دارم و دنبال آن هستم فرمود: برای چه به دنیا رسیدن را دوست‌ داری؟ گفت: برای اینکه نیازهای خود و خانواده‌ام را بر‌آورم و به واسطه آن صله‌رحم، صدقه، حج و عمره به جای آورم. امام فرمودند این طلب دنیا نیست؛ طلب آخرت است.(کافی/ ج 5 ـ ص 72)(ان الله تعالی کتب علیکم السعی فاسعوا)(انصاری قمی، 1388. ص 117) پیامبراکرم(ص) فرمودند: خداوند بر شما تلاش و کوشش را مقرر داشته پس بکوشید.

کار و بهره‌وری:
«الامانی همه الرجال»(غرر‌الحکم ـ 980 ـ ص 62) کارهای خیر همّت رادمردان است. بهره‌وری که در فرهنگ دینی کار از آن به عنوان وجدان کاری یا تقوای کار نام خواهیم برد از عناصر اصلی در ساختار فرهنگی کار در هر جامعه‌ای است، برای آنکه این مهم را در فرهنگ دینی مورد نقد و بررسی قرار دهیم ابتدا به تعریف این اصطلاح پرداخته و آنگاه آن را از منظر دین مورد واکاری قرار می‌دهیم بهره‌وری: بهره‌وری عبارت است از به حداکثر رساندن استفاده از منابع، نیروی انسانی، و تمهیدات به طریق علمی به منظور کاهش هزینه‌ها و رضایت کارکنان، مدیران و مصرف‌کنندگان. و یا بهره‌وری نیروی انسانی را حداکثر استفاده مناسب از نیروی انسانی به منظور حرکت در جهت اهداف سازمانی و با کمترین هزینه و حداقل زمان ممکن دانسته است. سازمان ملی بهره‌وری ایران بهره‌وری را یک نگرش عقلانی به کار و زندگی دانسته و آن را به منزله یک فرهنگ دانسته که هدف آن هوشمندانه‌تر کردن فعالیت‌ها برای یک زندگی بهتر و متعالی است.(استاد‌زاده، 1387)

از دیدگاه دین مبین اسلام بهره‌وری یا وجدان‌کاری وضعیتی است که فرد در هر شغلی سعی دارد کارهای محوله را به بهترین وجه ممکن و به صورت دقیق و کامل و با رعایت اصول بهینه به انجام رساند. در چنین نگرشی فرد کار را نه تنها به عنوان اسبابی برای کسب درآمد و تأمین معیشت می‌داند بلکه آن را نوعی عبادت تلقی کرده که نزد خداوند مأجور خواهد بود لذا با انجام آن علاوه بر پاداش بیرونی(دستمزد) به نوعی پاداش درونی(رضایت قلبی) نیز دست می‌یابد و همین امر موجب نشاط روحی و جسمی او نیز می‌شود. اینجاست که امام علی(ع) می‌فرماید: «مُن قصر فی‌العمل ابتلی بالهم»(نهج‌البلاغه حکمت 127) هرگاه که در کار کوتاهی کند به اندوه و غم مبتلا گردد. و یا حضرت ختمی مرتبت رسول‌اعظم(ص) می‌فرمائید: «افضل الناس یعطی جهده.»(انصار قمی ـ 1388، ص 202) برترین مردم کسی است که به تلاش و کوشش خود را بکار ببندد. جامعه اسلامی ما در عصر جهانی‌سازی و جهانی‌شدن سخت محتاج به کار بست تعالیم دین مبین اسلام است در باب انگیزش وجدان‌کاری در تک‌تک افراد جامعه بصورتی که نمود آن در تولیدات جوامع اسلامی به عنوان بی‌رقیب‌ترین محصولات رخ بنماید و آنچه فرمان مقام معظم رهبری در باب همت مضاعف و کار مضاعف است در این عرصه تجلی می‌یابد. اکنون برآنیم تا راه‌کارهای انگیزش و برانگیختگی وجدان کاری را از تعالیم حیات‌بخش اسلامی استخراج و در این باب احصا کنیم تا افق‌های آینده را با بینش و بصیرت کامل نگریسته و در این مسیر طی طریق کنیم.

بی‌بصیرت کار کردن پشت بر ره کردن است
رو بصیرت کسب کن پس روی کن در کار خویش (غلام‌حسین فیض‌کاشانی)

عوامل ایجاد وجدان کار از دیدگاه اسلام
1ـ همبستگی ایدئولوژی و کار:
پیوند میان ایدئولوژی و کار قوی‌ترین پشتوانه تولید و کار بوده و نتایج شگرفی را در‌بر دارد، کار آنگاه که رنگ عقیده و ایدئولوژی بخود گیرد مقدس و پاک و با عشق و نهایت توان و بهره‌وری حداکثری انجام می‌شود و هم تأثیر بیرونی آن(درآمد) با انگیزه حلال بودن بر بهره‌وری و بهینه انجام شدن کار اثر‌گذار است. و هم تأثیر درونی(روحی ـ روانی) آن یعنی عبادت تلقی شدن آن بهره‌وری را افزایش می‌دهد. امام علی(ع) می‌فرماید: «أزکی المکاسب کسب الحلال.»(آمدی، 1385، 3145 ـ ص 229) پاکیزه‌ترین کسب‌ها کسب حلال است. و پیامبر(ص) نیز فرمودند: «برای دنیای خود چنان کار کن که گویی تا ابد زنده‌ای و برای آخرت آنچنان عبادت کن که گویی فردا خواهی مرد.»(تنبیه الخواطر، ج2، ص234)(به نقل از کتاب معلم نفس خویش باش نوشته مسعود باقریون محمدی). از حضرت علی(ع) نقل شده که فرمودند: «برکه العمر فی حسن العمل.»(شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غررالحکم ـ ج7 ـ ص 277) برکت عمر در کار نیکو کردن است. در این باب کلام الهی را در قرآن حسن‌ختام این مبحث قرار می‌دهیم که می‌فرماید: «و ما تفعلوا من خیر فان‌الله به علیم»(بقره ـ 215) آنچه انجام می‌دهید از کار خیر خدا بدان آگاه است.

2ـ رعایت عدالت اجتماعی:
مهمترین رسالت انبیاء و اولیای الهی بسط و گسترش عدالت در جامعه بوده است. در فرهنگ کار در مکتب اسلام هم مهمترین اصل در رضایت‌مندی و ایجاد رضایت شغلی در کارکنان همانا برقراری عدالت است در فرهنگ کار اجرای عدالت یعنی پاداش‌ها، مقام‌ها و پست‌ها، حقوق و دستمزد و... براساس لیاقت و شایسته‌سالاری و برابری فرصت‌ها که این امر باعث ایجاد وجدان‌‌کاری از سویی و از سوی دیگر عامل خود‌انگیختگی در کار کردن و همت و تلاش است. برای استخراج اصل شایسته‌سالاری از کلام وحی مدد می‌گیرد و این اصل را از قرآن می‌آموزیم آنجا که می‌فرماید: «قال الذی عنده علم من الکتاب انا اتیک به قبل أن یرتد الیک طرفک»(سوره نمل ـ 40) اما کسی که دانشی از کتاب آسمانی داشت گفت: پیش از آنکه چشم بر هم زنی آن را نزد تو خواهم آورد. در داستان عبرت‌آموز حضرت سلیمان(ع)، قرآن ملاک انتخاب شایسته‌سالارانه‌ی حضرت سیلمان(ع) را قوت، علم و دانش بر‌می‌شمارد. امام علی(ع) نیز این اصل پر ظرافت و تأثیر‌گذار بر بهره‌وری(وجدان‌کاری) را مد‌نظر دارد و می‌فرماید: العامل بالعلم کالسائر علی الطریق الواضح.(صبحی صالح، بی‌تا ـ 153) کار با دانش همانند گام برداشتن در طریق روشن است و باز حضرتش در ملاک شایسته‌سالاری می‌فرمایند: «قیمه کل امرء ما یحسنه»(صبحی صالح، بی‌تا . ج122) ارزش و اعتبار هر فردی براساس تخصص و لیاقت‌های اوست.

3ـ خود‌شناسی:
خویشتن‌شناسی از چنان درجه اهمیتی برخوردار است که مهمتر از خدا‌شناسی قرار گرفته زیرا که حضرت‌ علی(ع) می‌فرمایند: «من عرف نفسه فقد عرف ربه» و یا حضرتش می‌فرماید: «من عرف نفسه فقد انتهی الی غایه کل معرفه و علم»(الجواهر السنیه ص 234 ـ باب دهم) هر که خویشتن را شناسد به غایت و نهایت هر شناخت و علمی دست یافته است. بین خود‌شناسی و وجدان کار رابطه مستقیمی برقرار است بدین صورت که هرکس استعداد، توانایی و شایستگی و قدر خود را می‌شناسد آنگاه متناسب با آن شناخت دست به کار می‌زند و افرادی که این‌گونه شناختی از خود دارند نسبت به خود نگرشی مثبت داشته و براساس توانایی‌ها و شایستگی‌های خود قبول مسؤلیت نموده و ایفای نقش می‌کنند. عطار نیشابوری چه زیبا این اصل را تبیین می‌کند و بر آن صحه می‌گذارد که: نشان بنده مقبل همان است/ که پیش از کار کردن کاردان است. آری آن‌کس که خود را شناخت و عزیز شمرد، همّت خویش را بر کار کردن بنا نهاد و هیچ‌گاه جز از عمل خویش نان نخورد و منت دو نان هم نبرد و هر کجا که باشد نزد هر ملتی چون عزت نفس دارد خویشتن‌شناس است و عزیز‌دار نفس خویش، عزیز است و محترم و به قول صائب تبریزی: سواره همّت بلنددار که با همت بلند/ هر جا روی توسن گردون سواره‌ای.

شواهد و ویژگی‌های وجدان کار
در اسلام نشانه‌ها و علائم زیادی عنوان نمادهای وجدان کاری در محیط کار بر‌شمرده شده که در حد بضاعت، در این مقاله، برخی از اهم آن را بر‌می‌شماریم:

1ـ نظم در کار:
در اهمیت و ارزش نظم در کارها همین بس که پیشوای پارسیان امام علی(ع) در سفارش به فرزندان و تمامی افراد می‌فرمایند: «اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم.»(صبحی صالح، بی‌تا. ن47) نظم از ارزش‌های والای اسلامی است و همین امر راز و رمز کامیابی انسان‌های بزرگ و راه غلبه بر سختی‌ها و عامل تأمین نیازهای مادی و معنوی و دستیابی سریع به اهداف و صرفه‌جویی در گوهر ارزشمند وقت است. انسان منظم پر نشاط و پر تحرک، اسوه دیگران، آینده‌نگر و دور‌اندیش است. بی‌نظم و نظام زندگی زندان است در سایه نظم آدمی خندان است.

2ـ اتقان در عمل:
استحکام و دقت در کار از جمله ویژگی‌های شخصیتی افراد با وجدان کاری بالا است، این افراد کار خود را استوار و پایدار به دور از سستی و سهل‌انگاری و با دقت و نظم هر چه تمام‌تر انجام می‌دهند. سیره نبوی هماره در طول تاریخ اسلام درس‌آموز مسلمانان درباره اهمیت و ضرورت محکم‌کاری بوده است داستان تدفین سعد ‌بن معاذ یکی از این موارد است که پیامبر(ص) قبر معاذ را با خشت چید محکم کرد و چون از کار محکم کردن قبر فارغ شدند فرمودند: «ان الله تعالی یحب اذا عمل احدکم عملاً أن یتقنه»(کنز العمال، ج 3 ـ ص 907) براستی که خدای تعالی دوست می‌دارد که چون یکی از شما کاری انجام می‌دهد آن را محکم و استوار کند. ضرب‌المثل معروف کار از محکم‌کاری عیب نمی‌کند بیان‌گر اهمیت و ارزش استحکام در امور است در فرهنگ ایرانی و اسلامی. در کتاب سبز زندگی نوشته محمود معین‌فر داستانی جالب آمده که بازتاب‌دهنده ضرورت اتقان در عمل برای هر خوانده‌ای است، داستان از این قرار است: نجّار مسن به کارفرمایش گفت که می‌خواهد باز‌نشست شود تا خانه‌ای برای خود بسازد و در کنار همسر و نوه‌هایش دوران پیری را به خوشی سپری کند. کار‌فرما از این که کارگر با‌تجربه خویش را از دست می‌داد ناراحت بود ولی نجّار خسته بود و به استراحت نیاز داشت کار‌فرما از نجّار خواست تا قبل از رفتن خانه‌ای برایش بسازد و آنگاه باز‌نشسته شود. نجّار قبول کرد ولی دیگر دل به کار نمی‌بست، چون می‌دانست که کارش آینده‌ای نخواهد داشت، از چوب‌های نامرغوب استفاده کرد، کارش را سر‌سری به انجام رساند. وقتی کار‌فرما برای دیدن خانه آمد، کلید خانه را به نجّار داد و گفت: این خانه هدیه من به شماست، بابت زحماتی که در طول این سال‌ها برایم کشیده‌اید. نجّار متعجب، حیرت‌زده و انگشت به دهان شد که در تمام این مدت خانه‌ای نامرغوب برای خود ساخته بوده و مجبور است سال‌هایی را در خانه‌ای نامرغوب سپری کند.(معین‌فر، 1385 ـ ص191)

3ـ تلاش و پیگیری در کار:
از دیگر ممیزات وجدان کاری در فرهنگ اسلامی کار استمرار بر کار تا حصول نتیجه نهایی و مطلوب است. چرا که گاه در طول برنامه انجام کار مشکلات و موانعی پیش می‌آید که انسان نباید از مشکل پدید آمده بهراسد و دست از کار بکشد بلکه باید با برنامه‌ریزی و مدیریت مشکل پیش آمده را بررسی و راه‌حل مناسبی برای آن بیابد. امام علی(ع) می‌فرمایند: «من کثرت همته کثر اهتمامه»(آمدی، 8526 ـ ص 690) هر که همّتش بسیار گردید تلاش و پیگیری‌اش بسیار می‌گردد. مؤمن همیشه در تلاش و کوشش است و از رخوت و سستی و کاهلی و تنبلی بدور او در راه هدفش ثابت‌قدم و راسخ است و موانع و مشکلات خللی بر اراده او وارد نمی‌کند. همت بلند دارد که با زور این کمان/ از سنگ خاره ناوک بی‌پر کند گذر(صائب تبریزی). امام متقین حضرت علی(ع) در باب مداومت و پیگیری کار در حصول به نتیجه گل گفته‌ای این‌چنین دارند که: «قیل مدوم علیه خیر من کثیر مملول منه»(صبحی صالح، بی‌تا ـ ج444) اندک با اشتیاق تداوم‌یافته برتر است از بسیار با ملالت و رنج. اگر مسلمانان جهان امروزه تنها این گل‌واژه کلام مولا(ع) را نصب‌العین خویش قرار می‌دادند و در جهت رسیدن به استقلال بر خواسته‌ی حرّیت و آزادی خویش اصرار می‌داشتند و در جهت کسب و رسیدن بدان همت می‌گماردند، زودا بود که گذشته عزت‌مدارانه خویش را احیا‌ء می‌کردند. و در سایه وحدت و هم‌دلی به چنان عزّتی نائل می‌شدند که استکبار جهانی را به مسلخ اضمحلال و نابودی می‌بردند. رمز پیروزی ملت مسلمان ایران امروزه در موضوعات مختلف علمی و فن‌آوری همانا پایداری و مداومت و مقاومت است که نمود عزت‌آفرین پیشرفت‌های آن را در صنایع صلح‌آمیز هسته‌ای شاهدیم.

نتیجه‌گیری
آنچه این گفتار بدان پرداخت ارزش کار در فرهنگ دینی است و نقش دین و ایدئولوژی در بهبود کیفی و بهره‌وری و راندمان کار است. در این مقاله کار ارزشی و باز‌‌خوردهای درونی و بیرونی آن تحلیل شد و بدین نتیجه رسیدیم که هرگاه کار با نگاه مکتبی انجام گیرد علاوه بر پاداش بیرونی که شامل حقوق و دستمزد و در یک کلام در‌آمد است نوعی پاداش درونی(روحی ـ روانی) را نیز در ‌پی دارد که این پاداش خود نشاط‌آفرین بوده و خستگی‌زدای کار است. و از طرفی با این نگاه به کار است که تولیدات کیفی‌تر، ارزشی‌تر و در یک کلام استاندارد‌تر شده و قابل رقابت می‌گردد. امروزه در مبحث مدیریت کنترل کیفیت بحث رضامندی و رضایت خاطر مشتری تولید‌کننده از محوری‌ترین مباحث مدیریت کنترلی کیفی است که این امر در فرهنگ دینی کار با عنوان تقوای کاری یا وجدان کاری مطرح است. این مقاله راه‌کارهایی را طرح و بدان پرداخته که چگونه وجدان کاری را در کارکنان بر‌انگیزیم و نمودهای این بر‌انگیختگی را بر‌شمرده‌ایم و به این نتیجه مهم دست یافته‌ایم که راه‌کار تحقق منویات مقام معظم رهبری در تحقق شعار همت مضاعف و کار مضاعف توجه به وجدان کاری است. در مجموعه نیروی کار جامعه که در این مقاله در حد بضاعت راه‌کارهایی پیشنهاد شده است.

منابع:
[1]. قرآن کریم.
[2]. صبحی صالح، ... ، نهج‌البلاغه، مؤسسه دارالهجره، قم بی‌تا.
[3]. انصار قمی، مهدی؛ غررالفصاحه، مؤسسه انتشاراتی امام عصر(عج) ـ 1388.
[4]. آمدی، عبدالواحد: غررالحکم، موسسه انتشاراتی امام عصر(عج) 1385.
[5]. نظری، حسن: کار و تولید، مؤسسه دانش اندیشه معاصر، 1384.
[6]. باقریون مهدی، مسعود: معلم خویش باش، گفتمان اندیشه معاصر.
[7]. معین‌فر، محمود: کتاب سبز زندگی، زلال کوثر، 1385.
[8]. انصاری، محمد‌علی، ملک ‌سلیمان، بیان هدایت نور، 1387.
[9]. مظاهری، محمد‌علی، فرهنگ و اجتماع، انتشارات مقش مانا، 1385.
[10]. عاملی، محدث و...: الجواهر السفینه، انتشارات دهقان، بی‌تا.
[11]. ورام این ابی فراس: تنبیه الخواطر، مکتب فقیه، بی‌تا.
[12]. خوانساری، جمال‌الدین: شرح آقا جمال‌الدین خوانساری بر غررالحکم، دانشگاه تهران، 1366.
[13]. نرم‌افزار درج 3.
[14]. پایگاه‌های اینترنتی.
[15]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[16]. WWW.leader.ir
[17]. پایگاه راهکار مدیریت.
[18]. WWW.mgtsolution.com