• ب
  • ب
  • ب
مرورگر شما توانایی چاپ متن با فونت درخواستی را ندارد!
1389/07/29
مقاله‌ای از دانشنامه جهان اسلام

مدارس و مؤسسات وابسته به حوزه علمیه قم

براساس مقاله حوزه علمیه در دانش‌نامه جهان اسلام / 3

مدارس
در قم در کنار مدارس کهن مثل فیضیه که از قدیم مورد استفاده طلاب بوده‌اند، از زمان تأسیس این حوزه تاکنون، به‌اقتضای ضرورت‌های مختلف مدارسی ساخته و در اختیار طلاب قرار داده شده است... حجت کوه‌کمری در زمان ریاست خود عمارت نایب‌السلطنه را خرید و مدرسه‌ای برجای آن ساخت و ابتدا 26 حجره در آن تعبیه کرد که به مدرسه حجتیه معروف شد. در زمان بروجردی و پس از نهضت امام خمینی، بنا به ضرورتِ اصلاحاتِ حوزه ‌بر شمار مدارس حوزه علمیه قم- خاصه مدارسی با الگوهای خاص- افزوده شد؛ به‌طوری که مدارس قم در اوایل دهه پنجاه شمسی بالغ بر پانزده باب شد. در این میان مدرسه‌های زیرنظر آیت‌اللّه گلپایگانی و مدرسه حقانی نقش اساسی در اصلاح برنامه‌های حوزه داشتند.

گلپایگانی در 1341ش در این زمینه پیشگام شد و تشکیلاتی را با 150 طالب علم سامان داد که می‌باید بر طبق برنامه‌ای خاص درس بخوانند و در امتحانات منظم شرکت کنند. این طرح، در آغاز متضمن برنامه درسی یازده ساله‌ای تا پایان سطح برای طلاب بود که شش سال آن از 1341 تا 1346ش برگزار شد ولی از 1346ش تغییری در آن رخ داد؛ به این صورت که قرار شد کل طرح واجد چهار دوره باشد که طی چهار سال برگزار خواهد شد و در خاتمه این چهار سال که دوره مقدماتی به پایان می‌رسد محصلان آن برای تحصیل در دوره سطح در درس‌های عمومی حوزه شرکت کنند و درس‌های بعدی را در ردیف دیگر طلاب ادامه دهند. برنامه اجرایی این تشکیلات دربردارنده دوازده بند بود که به عنوان اولین برنامه‌های سامان‌دهی حوزه علمیه تا حدودی از دقت و جامعیت نسبی برخوردار بود و در آن بیش از هر چیز بر نظم و انضباط و امتحانات منظم تأکید شده و واجد مواد جدید درسی بود که در حوزه تا آن زمان سابقه نداشت.

مدرسه تأثیرگذار حقانی (به نام بنیان‌گذار آن علی حقانی) یا منتظریه هم در دهه چهل شمسی تأسیس شد. این مدرسه که به لحاظ برنامه‌ریزی و نظم و انضباط و مدیریت قوی از شهرت بالا برخوردار بود با حمایت فکری استادان زیادی و با هدایت و همکاری کسانی چون طباطبائی و مشکینی به تربیت نسلی از طلاب جوان پرداخت و از این جهت در دهه‌های چهل و پنجاه به بهترین مدرسه با بالاترین سطح برنامه‌ریزی درسی در حوزه علمیه قم تبدیل شد. طلاب این مدرسه با مراقبت و تحت شرایط خاصی گزینش می‌شدند و به آنان ماهیانه کمک‌هزینه ویژه‌ای هم پرداخت می‌شد...

مؤسسات وابسته
در دهه چهل شمسی و خاصه پس از نهضت پانزده خرداد، بنابر ضرورت‌هایی که مراجع و استادان عالی‌رتبه حوزه احساس می‌کردند، برای رفع برخی نقایص دست به تأسیس مؤسساتی زدند. از جمله مهم‌ترین این مؤسسات، دارالتبلیغ اسلامی بود که آیت‌اللّه شریعتمداری، یکی از مراجع برجسته و مطرح پس از بروجردی، تأسیس کرد. هدف اصلی این مؤسسه، تربیت مبلّغان بر طبق برنامه‌ای منظم و دقیق برای مقابله با تبلیغات ضد دینی و ضد تشیع بود. این مؤسسه در مهر 1344 تأسیس شد...

اگرچه در این برهه زمانی اهداف و عملکرد بنیان‌گذار این مؤسسه مورد نقدِ شماری از اصحاب حوزه قم قرار داشت، با این حال از وجوه مثبت آن در طی قریب بیست سال فعالیت مستمر این بود که توانست طلاب جوان را با مسائل و مباحث جدید در علوم انسانی و دینی آشنا کند و علاوه بر استادان و مدرّسان حوزه قم، چند تن از روحانیان مبرّز را از تهران و لبنان برای تدریس به قم دعوت کند. به علاوه، دارالتبلیغ توانست از استادان غیرروحانی که از تهران به قم می‌آمدند نیز بهره گیرد. دارالتبلیغ برای نخستین‌بار مرکزی برای جذب و تربیت طلاب خارجی و آموزش و سامان‌دهی آنان تأسیس کرد. همچنین برای نخستین بار مرکزی برای آموزش زنانِ طلبه ایجاد نمود.

مؤسسه مهم دیگر وابسته به حوزه علمیه قم در این مقطع، مؤسسه در راه حق و اصول دین بود که در 1343 تأسیس شد و کسانی چون سیدهادی خسروشاهی، سیدمحسن خرازی، سیدجمال‌الدین دین‌پرور و رضا استادی اداره آن را به عهده داشتند. این مرکز صرفاً به امور فرهنگی می‌پرداخت و در زمینه اصول اعتقادات، فروع مذهب و مسائل مختلف اجتماعی و اقتصادی، نشریات رایگانی منتشر می‌ساخت.

پس از انقلاب اسلامی هم عواملی چون رفع نیازهای پیشین و ضرورت‌های شرایط پس از انقلاب موجب شد مؤسساتی وابسته به حوزه علمیه قم ایجاد شوند. مهم‌ترین این مؤسسات که در قالب سازمان‌های آموزشی و پژوهشی فعالیت‌های گسترده‌ای انجام می‌دهند، بدین ‌قرارند: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، مرکز تربیت مدرس حوزه علمیه قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه‌السلام، مجمع فقه اهل‌بیت، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، دانشگاه مفید، مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، و جامعة‌الزهراء (ویژه بانوان). دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم هم از جمله مهم‌ترین، فعال‌ترین و بزرگ‌ترین مؤسسات تبلیغی، آموزشی و تحقیقی وابسته به حوزه علمیه قم است که در نوسازی و اصلاح آن پس از انقلاب نقش اساسی داشته است.

کتابخانه‌ها
در حوزه علمیه قم از بدو تأسیس توجه ویژه‌ای به امر کتابخانه شده است و رؤسا و مراجع وقت همچون حائری، بروجردی، گلپایگانی، مرعشی نجفی و اَخلاف آنان در دوره‌های بعد در جهت تهیه کتابخانه‌های مجهز و کارآمد برای استفاده طلاب و استادان تلاش کرده‌اند. حائری در 20 آبان 1309 کتابخانه مدرسه فیضیه را تأسیس کرد؛ بروجردی در 1339ش کتابخانه مسجد اعظم قم را بنیاد نهاد؛ کتابخانه آستانه حضرت معصومه در 1332ش بنا شد؛ کتابخانه مدرسه حجتیه را حجت تأسیس کرد؛ مرعشی نجفی در 1354ش کتابخانه بسیار معتبری ایجاد کرد که اینک بالغ بر  32000 نسخه خطی دارد و از معتبرترین کتابخانه‌های دنیاست؛ کتابخانه گلپایگانی در 1371ش با بیش از 2400 نسخه خطی و 23340 نسخه چاپی تأسیس شد. پس از انقلاب اسلامی نیز چندین کتابخانه مهم در قم تأسیس شده که مهم‌ترین آن‌ها کتابخانه‌های تخصصی قرآن، حدیث، فقه، کلام، تاریخ و مجمع‌ الذخائر الاسلامی وابسته به مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام و نیز کتابخانه دارالحدیث است.

انتشارات
حوزه علمیه قم از زمان تأسیس تاکنون، در همه سطوح علمی از سطح مرجعیت تا سطح طلاب جوانِ مشغول به سطوح متوسط و عالی، به امر نشر کتاب و مجله توجه ویژه نشان داده است. در میان مراجع حوزه علمیه قم، بروجردی اهمیت ویژه‌ای به امر نشرِ آثار اسلامی می‌داد و در این زمینه خود او بانی نشر بسیاری از کتاب‌های فقهی و حدیثی و رجال شیعه گردید. در دهه‌های چهل‌ و پنجاه نیز این روند ادامه یافت و مراجعی چون گلپایگانی و مرعشی‌نجفی و شریعتمداری و پاره‌ای از روحانیان دیگر در زمینه چاپ و نشر آثار کهن و جدید اسلامی تلاش کردند. مرعشی نجفی در زمینه نشر آثار مخطوط قدما به فعالیت پرداخت، گلپایگانی انتشارات دارالقرآن الکریم را تأسیس کرد که در آغاز تنها به امر چاپ قرآن اهتمام داشت و سپس در دیگر زمینه‌های دینی و مذهبی به انتشار کتاب پرداخت، دارالتبلیغ اسلامی هم که زیرنظر شریعتمداری اداره می‌شد به نشر کتاب‌های مهم و معتبر توجه نشان داد و در این زمینه پرکار بود.

پس از انقلاب نیز چندین مؤسسه انتشاراتی مهم به وجود آمده‌اند که به حوزه علمیه قم وابسته‌اند و در زمینه نشر آثار قدیم و جدید اسلامی و شیعی فعال‌اند. از جمله: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم که از سال 1361ش، چاپ و نشر کتاب را آغاز کرده و تاکنون صدها اثر منتشر کرده است؛ دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین؛ مرکز الرسالة، مرکز الابحاث العقائدیة، مرکز المصطفی للدراسات و مرکز احیاء التراث الاسلامی وابسته به موسسه آل‌البیت. مؤسسه فرهنگی دارالحدیث هم خاصه در زمینه نشر انتقادی آثار حدیثی شیعه و تدوین و تحقیقاتِ نو فعالیت گسترده‌ای دارد. پاره‌ای از این مؤسسات انتشاراتی آثار اسلامی را به زبان‌های مختلف ترجمه و در کشورهای مختلف توزیع می‌کنند.

در دو دهه اخیر نشر الکترونیک نیز در حوزه علمیه مورد توجه قرار گرفته و حوزه در این قلمرو جزو پیشگامان است. از جمله مرکز کامپیوتری علوم اسلامی که در زمینه حدیث، قرآن و تفاسیر، فقه و اصول، فلسفه، عرفان، ادبیات فارسی و عربی، تاریخ و جغرافیا با گرایش شیعی، نرم‌افزارهای گوناگونی تولید کرده است... بسیاری از دروس علمای قم نیز اینک به روش نشر الکترونیک در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.

حوزه علمیه در طی دهه‌های گذشته در زمینه تولید و نشر مجلات تحقیقاتی و عمومی نیز فعالیت گسترده‌ای داشته است. اولین مجله معتبر حوزه علمیه قم که توسط روحانیان تأسیس و اداره شد مجله مکتب اسلام است که در زمان حیات آیت‌اللّه بروجردی در 1337ش ایجاد شد و اولین شماره آن در بهمن ماه آن سال نشر یافت؛ و نشر آن با افت و خیزهایی، تاکنون همچنان ادامه یافته است. معروف‌ترین اشخاصی که در تأسیس و ادامه کار این مجله نقش داشته‌اند ناصر مکارم‌شیرازی و جعفر سبحانی (هر دو از مراجع‌تقلید کنونی) بوده‌اند.

مجله معتبر دیگری که به‌صورت سالنامه و فصلنامه در حوزه علمیه قم مجال ظهور پیدا کرد مجله مکتب تشیع بود که به توسط علی‌اکبر هاشمی‌رفسنجانی، محمدجوادباهنر و همکارانشان تأسیس و نخستین شماره‌ آن در اردیبهشت 1338 در ده‌هزار نسخه منتشر شد. در این نشریه شمار درخور توجهی ‌از علمای نامدار و فضلای جوان حوزه مقاله می‌نوشتند و به مباحث روز، خاصه مباحث اجتماعی ‌از منظر اسلامی، توجه ویژه نشان می‌دادند.

از دیگر مجلات حوزه ‌علمیه ‌قم در پیش از انقلاب ‌اسلامی می‌توان به‌ سالنامه مکتب جعفری (از 1340ش تا1357ش)، نشریه مسجد اعظم که از سوی کتابخانه مسجد اعظم قم منتشر می‌شد (از 1345 تا  12 شماره به طور ماهیانه)، نشریات بعثت و نیز انتقام که حال و هوای سیاسی را منعکس می‌ساختند و مجله عربی الهادی که از سوی دارالتبلیغ اسلامی منتشر می‌شد، اشاره کرد.

پس از انقلاب اسلامی، به اقتضای ضرورت‌ها و مقتضیات دینی، سیاسی و فرهنگی، در تعداد و نیز محتوای نشریات حوزوی، خاصه حوزه علمیه قم تحولات درخور توجهی به وجود آمد؛ از جمله این‌که در قلمروهای تخصصی دینی و مذهبی، مثل علوم قرآنی، فقه، کلام، فلسفه و تاریخ اسلام، برای اولین‌بار مجلات معتبری نشر یافت و در این زمینه از تجربیات و دانش دانشگاهیان هم استفاده شد. از زمره این مجلات باید به آئینه پژوهش، بینّات، پژوهش‌های قرآنی، پیام حوزه، حوزه، علوم حدیث، کلام اسلامی، معرفت و هفت آسمان اشاره کرد.