نسبت ولایت و جمهوریت

با مراجعه به آراء و نظریات اندیشمندان بزرگی همچون امام خمینی (ره) و علامه طباطبایی، می‌توان جایگاه مردم در مدل ولایت فقیه و روش‌های حفظ حقوق آنان را به طور مطلوبی تشریح کرد. به قول عالمان سیاسی، تشریح موضوع‌های فلسفه سیاسی، به اینکه چه چارچوب نظری برای آن برگزیده شود، بستگی دارد؛ در فلسفه سیاسی متناسب با چارچوب اتخاذ شده، پاسخ‌ها متفاوت است. در اندیشه امام راحل(ره)، حکومت ولایت فقیه برای تأمین و حفظ مصالح مردم تشکیل می‌شود، یعنی مردم موضوع و اساس برای تشکیل و تداوم این حکومت هستند. امام خمینی(ره) همچنین در جای دیگری، ولایت را مبتنی بر احراز و حفظ مصلحت مردم می‌خوانند، از این رو مردم جایگاه بسیار مهمی در نظریه ولایت فقیه حضرت امام خمینی (ره) دارند.

همچنین جایگاه مردم در حکومت ولایی در اندیشه علامه طباطبایی، بسیار مهم است و ایشان در تفسیر شریف المیزان، از حکومت اجتماعی دینی یاد می‌کنند. بر اساس نظریه حکومت اجتماعی دینی، اسلام یک دینی اجتماعی است و لازمه اجرا و پیاده‌سازی احکام اسلامی و دستورات دینی، ‌تحقق چیزی است که علامه طباطبایی از آن به عنوان اجتماع اسلامی نام می‌برند. حکومت هم برخاسته از همین اجتماعی است که در اسلام به آن راهنمایی شده است. مردم جایگاه بسیار مهمی در تشکیل و به وجود آمدن حکومت اسلامی دارند. این بحث بسیار گسترده است، هم از نظر امام راحل، هم از نظر علامه طباطبائی و یا از نظر برخی دیگر از اندیشمندان همچون فارابی، بوعلی سینا و ... این موضوع جنبه‌ها و ابعاد گوناگونی دارد. حال این موضوع قابل طرح است که ولایت فقیه از چه طریقی قابل پیاده‌سازی در اجتماع است؟

امام خمینی (ره)، تحقق ولایت فقیه را به صورت جمهوری مطلوب می‌دانستند. در تشریح این موضوع باید رابطه ولایت فقیه با جمهوریت تشریح شود؛ جمهوریت و ولایت فقیه با یکدیگر ارتباط دارند، اما این ارتباط به مواضع که اتخاد می‌شود و همچنین به تعاریفی که از این مفاهیم ارائه می‌شود، بستگی دارد؛ یعنی تحقق ولایت فقیه در اجتماع از طریق دیگری هم امکان داشته است، اما امام راحل صورت مناسب حکومت برای تحقق ولایت فقیه را نظام جمهوری اسلامی تشخیص و آن را شعار خود قرار دادند و تأکید کردند که هرگز از آن تخطی نشود. به عقیده امام خمینی (ره)، تحقق ولایت فقیه در زمان حاضر به شکل جمهوری اسلامی امکان‌پذیر است. تشکیل حکومت اسلامی و پیاده‌سازی ولایت فقیه از طریق جمهوریت از نظر امام راحل، بسیار پراهمیت بوده است.

پاسخی که امام راحل به پرسش امامان جمعه مبنی بر اینکه ولایت برای فقیه در چه شرایطی است، می‌فرمایند که فقیه در جمیع صور، ولایت دارد و در زمان حاضر، لازمه تحقق چنین ولایتی برای فقیه، رأی مردم است که از آن به بیعت هم تعبیر می‌شود. امام خمینی (ره) همچنین در پاسخ به آیت‌الله مشکینی که در آن زمان رئیس بازنگری قانون اساسی بودند، فرمودند: «با توجه به اینکه اعضای مجلس خبرگان رهبری، نمایندگان مردم هستند، پس فقیهی که به وسیله این مجلس انتخاب می‌شود نیز از سوی مردم برگزیده شده است.» نسبت ولایت فقیه و جمهوریت در اندیشه امام راحل(ره)، نسبت بسیار روشنی است؛ یعنی مشخص است که امام خمینی (ره) میان ولایت فقیه و جمهوریت، نه تنها تناقضی نمی‌بیند، بلکه اصلاً ولایت فقیه را مبتنی بر جمهوریت می‌دانند. بر همین مبنا هم هست که امام راحل ایده جمهوری اسلامی را ارائه و بر آن تأکید می‌کنند. حکومت اسلامی، جمهوریت و ولایت فقیه، در نظریات امام راحل، بحث پر دامنه‌ای است که متأسفانه مبانی فقهی و اندیشه‌ای مرتبط با این موضوع به دلیل کوتاهی‌هایی که در تبیین و تشریح آن شده، به اندازه کافی مورد توجه واقع نشده است.

همچنین این موضوع در اندیشه علامه طباطبایی هم به تفصیل تشریح شده است، علامه طباطبایی پیش از امام راحل، در مقاله «ولایت و زعامت» - البته این مقاله در دهه 80 با نام ولایت و رهبری تجدید چاپ شده، اما نام صحیح آن، همان ولایت و زعامت است که در سال 1340 از سوی شهید مرتضی مطهری منتشر شده است- ایده حکومت اسلامی را مطرح کردند. چارچوب فکری علامه طباطبایی، حکومت اسلامی را مبتنی بر نظرها، آرا و انتخاب مردم می‌شمارد؛ چه در این مقاله که به زبان فارسی است و چه در آثاری که ایشان به زبان عربی دارند و از جمله تفسیر المیزان، همین موضوع به تفصیل تشریح شده است.

مردم و صیانت از حقوق مشروع و حقه آنها در نظام جمهوری اسلامی ایران در سیره عملی امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب تشریح شده و جزو تأکیدات ایشان بوده است. بر اساس قانون اساسی، چنانچه در موعد برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی، کشور در شرایط بحرانی و ویژه‌ای قرار بگیرد، این امکان وجود دارد که برگزاری انتخابات به تعویق افتاده و به زمان دیگری موکول شود.

برای مثال کشور در دوران جنگ تحمیلی در چنین موقعیتی قرار گرفت و نظراتی مبنی بر عدم برگزاری انتخابات و برگزاری آن در زمانی دیگر مطرح شد. این امر از نظر قانونی مشکلی نداشت و یک امر متعارف پذیرفته شده در قوانین بین‌المللی نیز آمده است که در شرایط ویژه جنگ و بمباران و ناامنی، انتخابات نهادهای سیاسی و انتخابی متوقف و به زمان دیگری موکول شود. این پیشنهاد با امام خمینی (ره) در میان گذاشته شد، اما امام راحل به این مسئله رضایت ندادند و اصرار داشتند که انتخابات در هر شرایطی برگزار و حقوق مشروع و حقه مردم حفظ شود که بر این اساس انتخابات برگزار شد. پر واضح است که امام خمینی (ره) در هیچ شرایطی حاضر نبوده‌اند که در نظام جمهوری اسلامی، به حقوق حقه مردم خدشه‌ای وارد شود. امام راحل همواره بر حفظ و صیانت از حقوق مشروع مردم، تأکید بسیار و عنایت ویژه‌ای داشته‌اند و این از ارکان اصلی نظام جمهوری اسلامی می‌شمارند. رهبر معظم انقلاب نیز در انتخابات مکرر بر این مسئله تأکید داشته‌اند و ایشان در بیانات خود همواره بر صیانت از حقوق مردم به مسئولان سفارش کرده‌اند.

* عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی