تعلیم و تربیت، بحث‏ ساختن افراد انسان‌ها است. یک مکتب که دارای هدف‌های مشخص است و مقررات همه‌جانبه‌ای دارد و به اصطلاح، سیستم حقوقی و سیستم اقتصادی و سیستم سیاسی دارد، نمی‏تواند یک سیستم خاص آموزشی نداشته باشد. یعنی‏ مکتبی که می‏خواهد در مردم طرح‌های خاص اخلاقی، اقتصادی و سیاسی را پیاده‏ کند، بالأخره اینها را برای انسان‌ها می‏خواهد، اعم از اینکه هدف، فرد باشد یا جامعه، که این خود مسأله‏ای است که در همین‌جا باید بحث بشود. اگر هدف، جامعه باشد، بالأخره این افراد هستند که به وسیله آنها باید این طرح‌ها پیاده شود. افراد باید آموزش ببینند و طوری پرورش پیدا کنند که همین طرح‌ها را در اجتماع پیاده کنند.

در اسلام هم اصالت فرد محفوظ است و هم اصالت اجتماع؛ یعنی فرد خودش خالی از اصالت نیست. پس بالأخره طرحی و برنامه‏ای برای‏ ساختن فرد وجود دارد، اعم از اینکه فرد را باید ساخت برای طرح‌هایی که‏ برای اجتماع و جامعه است - و این طرح و برنامه را به عنوان مقدمه ساختن‏ اجتماع در نظر بگیریم - یا فرد را باید ساخت از این نظر که هدف، ساختن‏ افراد است و یا از یک نظر جمعی فرد باید ساخته بشود، هم از آن جهت‏ که باید مقدمه‏ای و ابزاری برای ساختن اجتماع باشد و هم از نظر اینکه‏ خودش هدف است. اینجاست که ما باید با اصول تعلیم و تربیت اسلامی آشنا بشویم.

اولاً آیا اسلام برای مسأله تعلیم به عنوان آموزش دادن و آگاهی دادن اهمیتی‏ قائل است یا نه؟ و به عبارت دیگر آیا اسلام عنایتی به پرورش عقل و فکر انسان دارد یا چنین عنایتی ندارد؟ این همان مسأله علم است که از قدیم‏ میان علما مطرح بوده، هم اصل مطلب که اسلام دینی است که به علم دعوت‏ کرده است و هم خصوصیات آن که آن علمی که اسلام به آن دعوت کرده است‏ چه علمی است؟ که افرادی نظیر غزالی، فیض و دیگران در این زمینه بحث‏ کرده‏اند. و از نظر تربیت و پرورش هم که مقررات اخلاقی اسلام، همه، مقررات پرورشی انسان‌ها است که انسانی که اسلام می‏خواهد پرورش بدهد، انسان نمونه اسلام چگونه انسانی است و مدل آن انسان چگونه مدلی است.

البته مسائل دیگری هم در اینجا هست که مربوط به کیفیت اجرای مطلب است‏؛ یعنی هدف‌ها مشخص، ولی برای تربیت انسان از چه متود و روشی باید استفاده کرد؟ یعنی تا چه اندازه ملاحظات روانی در تعلیمات اسلامی منظور شده است؟ مثلاً در تعلیم و تربیت کودک چه دستورهایی رسیده و در آن‏ دستورها چقدر واقع‌بینی و ملاحظات روانی رعایت گردیده و درگذشته، تعلیم و تربیت‌های قدیمی ما چقدر منطبق با تعلیمات اسلامی بوده و چقدر نبوده و تعلیم و تربیت‌های امروز ما چقدر منطبق است؟

پرورش عقل
مسأله اول که باید بحث کنیم همان مسأله پرورش عقل و فکر است. در اینجا ما دو مسأله داریم، یکی مسأله پرورش عقل و دیگر مسأله علم. مسأله علم همان آموزش دادن است. «تعلیم» عبارت است از یاد دادن. از نظر تعلیم، متعلم فقط فراگیرنده است و مغز او به منزله‏ انباری است که یک سلسله معلومات در آن ریخته می‏شود. ولی در آموزش، کافی نیست که هدف این باشد. امروز هم این را نقص می‏شمارند که هدف‏ آموزگار فقط این باشد که یک سلسله معلومات، اطلاعات و فرمول در مغز متعلم بریزد، آنجا انبار بکند و ذهن او بشود مثل حوضی که مقداری آب در آن جمع شده است. هدف معلم باید بالاتر باشد و آن اینست که نیروی فکری‏ متعلم را پرورش و استقلال بدهد و قوه ابتکار او را زنده کند؛ یعنی کار معلم در واقع آتشگیره دادن است. فرق است میان تنوری که شما بخواهید آتش از بیرون بیاورید و در آن بریزید تا این تنور را داغ کنید و تنوری‏ که در آن هیزم و چوب جمع است، شما آتشگیره از خارج می‏آورید، آنقدر زیر این چوب‌ها و هیزم‌ها آتش می‏دهید تا خود اینها کم‌کم مشتعل بشود و تنور با هیزم خودش مشتعل گردد. چنین به نظر می‏رسد که آنجا که راجع به‏ عقل و تعقل - در مقابل علم و تعلم - بحث می‏شود، نظر به همان حالت رشد عقلانی و استقلال فکری است که انسان قوه استنباط داشته باشد.

دو نوع علم
جمله‏ای دارند امیرالمؤمنین که در نهج‏البلاغه است که می‏فرمایند: «العلم علمان» (و در یک نقل دیگر: «العقل عقلان)، علم‏ مطبوع و علم مسموع » (یا: «عقل مطبوع و عقل مسموع ) و لا ینفع المسموع‏ اذا لم یکن المطبوع». علم دو علم است، یکی علم شنیده شده، یعنی‏ فرا گرفته شده از خارج و دیگر علم مطبوع. علم مطبوع یعنی آن علمی که از طبیعت و سرشت انسان سرچشمه می‏گیرد، علمی که انسان از دیگری یاد نگرفته و معلوم است که همان قوه ابتکار شخص‏ است. بعد می‏فرماید: و علم مسموع اگر علم مطبوع نباشد فایده ندارد. واقعاً هم همین جور است. این را در تجربه‏ها درک کرده‏اید. افرادی هستند که اصلاً علم مطبوع ندارند. منشأ آن هم اغلب سوء تعلیم و سوء تربیت است‏، نه اینکه استعدادش را نداشته‏اند. تربیت و تعلیم جوری نبوده که آن‏ نیروی مطبوع او را به حرکت درآورد و پرورش بدهد.

سیستم آموزشی قدیم و پرورش عقل
اغلب سیستم آموزشی قدیم خودمان همین جور بوده. شما می‏بینید که افرادی‏ - حال یا به علت نقص استعداد و یا به علت نقص تعلیم و تربیت - نسبت‏ به آن معلوماتی که آموخته‏اند درست حکم ضبط صوت را دارند. کتابی را درس گرفته، خیلی هم کار کرده، خیلی هم دقت کرده، درس به درس آن را حفظ کرده و نوشته و یاد گرفته، بعد مثلا مدرس شده و می‏خواهد همان درس‏ را بدهد، آنچه که در این کتاب و در حاشیه‏ها و شرح آن بوده، همه را مطالعه کرده و از استاد فراگرفته است. هر چه شما راجع به این متن و این‏ شرح و این حاشیه بپرسید، خوب جواب می‏دهد. یک ذره که پایتان را آن‏ طرف بگذارید، او دیگر لنگ است، معلوماتش فقط همین مسموعات است و اگر مطلب دیگری در جای دیگر باشد که او بخواهد از این مایه‏های معلومات‏ خودش آنجا نتیجه‏گیری بکند عاجز است. و بلکه من دیده‏ام افرادی را که بر ضد آنچه که اینجا یاد گرفته‏اند آنجا قضاوت می‏کنند. و لهذا شما می‏بینید که یک عالم، مغزش جاهل است. عالم است ولی مغزش مغز جاهل است. عالم است، یعنی خیلی چیزها را یاد گرفته، خیلی اطلاعات دارد ولی آنجا که شما مسأله‏ای خارج از حدود معلوماتش طرح می‏کنید، می‏بینید که با یک‏ عوام صد درصد عوام طرف هستید، آنجا که می‏رسد، یک عوام مطلق از آب‏ درمی‏آید.

غیبگو و پادشاه
مثل معروفی است - که البته افسانه است- می‏گویند که یک غیبگو و رمالی، علم غیبگویی و رمالی را به بچه‏اش آموخته بود. خودش در دربار پادشاه حقوق خوبی می‏گرفت، این علم را به بچه‏اش آموخته بود که بعد از خودش او این پست را اداره کند. تا روزی که او را به پادشاه معرفی کرد. پادشاه خواست که او را امتحان کند. تخم مرغی در دستش گرفت و به او گفت: اگر گفتی که در دست من چیست ؟ او هر چه حساب کرد نفهمید که‏ چیست. پادشاه گفت: وسطش زرد است و اطرافش سفید. یک فکری کرد و گفت: این سنگ آسیائی است که در وسطش هویج ریخته‏اند. پادشاه خیلی‏ بدش آمد و بعد پدرش را آورد و گفت: آخر این چه علمی است که به او آموخته‏ای؟! گفت: علم را من خوب آموختم ولی این عقل ندارد. آن حرف‏ اول را از روی علمش گفت ولی این دومی را از روی بی‏عقلیش گفت. شعورش‏ نرسید که سنگ آسیا در دست انسان جا نمی‏گیرد. این را عقل آدم باید حکم‏ بکند.

این داستان معروف است و من تا به حال از چند نفر شنیده‏ام. می‏گویند: یک وقت یک خارجی آمده بود کرج، با یک دهاتی روبرو شد. این دهاتی‏ خیلی جواب‌های نغز و پخته‏ای به او می‏داد. هر سؤالی که می‏کرد خیلی عالی‏ جواب می‏داد. بعد او گفت که تو اینها را از کجا می‏دانی؟ گفت: «ما چون سواد نداریم فکر می‏کنیم». این خیلی حرف پرمعنایی است: آنکه‏ سواد دارد معلوماتش را می‏گوید ولی من فکر می‏کنم. و فکر خیلی از سواد بهتر است. این مسأله که باید در افراد و در جامعه رشد شخصیت فکری و عقلانی پیدا بشود یعنی قوه تجزیه و تحلیل در مسائل پیدا بشود، یک مطلب اساسی‏ است؛ یعنی در همین آموزش‌ها و تعلیم و تربیت‌ها در مدرسه‏ها وظیفه معلم‏ بالاتر از اینکه به بچه یاد می‏دهد اینست که کاری بکند که قوه تجزیه و تحلیل او قدرت بگیرد، نه اینکه فقط در مغز وی معلومات بریزد، که اگر معلومات خیلی فشار بیاورد ذهن بچه راکد می‏شود.

در میان علما، افرادی که خیلی استاد دیده‏اند، من به اینها هیچ اعتقاد ندارم. به همین دلیل اعتقاد ندارم که خیلی استاد دیده‏اند، همان که‏ برایشان باعث افتخار است. مثلاً می‏گویند: «فلان کس سی سال به درس‏ مرحوم نائینی رفته، یا بیست و پنج سال متوالی درس آقا ضیاء را دیده.» عالمی که سی سال یا بیست و پنج سال عمر را یکسره درس این استاد و آن‏ استاد را دیده، او دیگر مجال فکر کردن برای خودش باقی نگذاشته، دائماً می‏گرفته، تمام نیرویش صرف گرفتن شده، دیگر چیزی نمانده برای آنکه با نیروی خودش به مطلبی برسد.
 
* برگرفته از کتاب تعلیم و تربیت در اسلام