حضرت آیت‌الله خامنه‌ای: «استماع قرآن یک امر تفنّنی نیست. بنده همیشه به دوستان مختلف، از مسئولین و غیر مسئولین، جوانها، [در مواقعی] که پیش می‌آید و راجع به قرآن صحبت میکنیم، میگویم شما هر روز حتماً قرآن بخوانید. حالا نمیگویم روزی مثلاً فرض کنید نیم جزء یا یک حزب بخوانید؛ [حتّی] روزی نیم صفحه، روزی یک صفحه بخوانید، امّا ترک نشود. در طول سال روزی نباشد که شما قرآن را باز نکنید و قرآن را تلاوت نکنید.» ۱۴۰۲/۰۱/۰۳
رهبرانقلاب در محفل انس با قرآن کریم در سال ۱۴۰۲ بر اهمیت امر تلاوت در تمام ایام سال تأکید کردند و ابعاد این مسأله را تبیین نمودند. به همین مناسبت بخش فقه و معارف رسانه KHAMENEI.IR در این یادداشت به بررسی مسأله «تلاوت در نظام قرآن‌شناخت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای» پرداخته است.

«تلاوت» و در پی آن «استماع» قرآن کریم، جزو پربسامدترین اصطلاحاتی است که رهبر انقلاب اسلامی در بیانات خود درباره‌ی قرآن به کار برده‌اند و بر آن تأکید ورزیده‌اند. بسیاری از بیانات معظم‌له که با محافل قرآنی برگزار شده است یا حتی دیگر بیانات ایشان، حول تبیین ضرورت تلاوت و ابعاد گوناگون آن و سامان‌دهی به امر تلاوت اعم از «تلاوت از نوع تفهیم معانی»(۱)، «تلاوت توأم با خشوع»(۲)، «استمرار تلاوت»(۳)، «عمومیّت تلاوت»(۴)، «مهندسی تلاوت»(۵)، «نیّت اثرگذاری در تلاوت»(۶) و... مطرح شده‌اند. همه‌ی آنچه بیان شد، در کنار توجه به تلاوت در سیره‌ی شخصی، علمی و اجتماعی معظم‌له حاکی از جایگاه راهبردی تلاوت قرآن است. آنچه این یادداشت دنبال می‌کند، تبیین منطق این حجم از تأکید و پرداختن تفصیلی به ابعاد مقوله‌ی تلاوت توسط حضرت آیت‌الله خامنه‌ای از منظر زبان‌شناختی قرآن کریم است.

تلاوت؛ اقتضای بیان خاصّ قرآن
آنچه از بررسی مجموع بیانات معظم‌له به دست می‌آید، این است که قرآن کریم کتابی است با ویژگی‌های منحصربه‌فردی که این ویژگی‌ها در شیوه‌ی فهم و تعامل با آن، اثرگذار است؛ در نظام قرآن‌شناخت ایشان، قرآن کریم صرفاً کتابی نیست که به مخاطب خود یک‌سری معلومات ذهنی منتقل بکند یا بخواهد مجهولی را به معلوم تبدیل نماید. به تعبیر دیگر، قرآن کریم کتابی است که همزمان با انتقال و تعلیم برترین معارف و معلومات به مخاطب و خواننده‌ی خود، روح و جان و روان او را تحت تربیت قرار می‌دهد و طبیعی است که تربیت امری عمیق‌تر و فراتر از تعلیم است و صرفاً با مطالعه یک متن صامت حاصل نمی‌شود. آیت‌الله خامنه‌ای در تفسیر سوره‌ی برائت به این حقیقت این‌گونه اشاره می‌کنند: «تعالیم قرآن معمولاً با پرورش فکری توأم است؛ یعنی در عین اینکه حقایق را تعلیم میدهد، روح را نیرومند میکند. این شیوه قرآن است که طیّ تذکّر حقایق، با بیّان خاصّی، روح را برای پذیرش مسئولیت بزرگ نیز آماده میکند».(۷) دلالتِ این بیان بر این گزاره روشن است که: «قرآن کتابِ عمل است و تحقق عمل وابسته به آمادگی روح است و آمادگی روح وابسته به امری فراتر از تعلیم است». بنابراین در قرآن‌شناخت آیت‌الله خامنه‌ای، بسترسازی برای عمل به معارف قرآن، از خصوصیّات زبانی قرآن قلمداد می‌شود که با «بیان خاصّ»ی که از آن برخوردار است، درصدد اجرای آن می‌باشد.

در این میان آنچه اهمیّت دارد، این است که این «بیان خاصّ» بیش از همه از طریق تلاوت ظهور می‌یابد. «تلاوت و استماع» اصلی‌ترین ابزار و روش قرآن کریم برای تجهیز روحی مخاطب خود و آماده‌سازی او برای ورود به عرصه‌ی عمل است. آیت‌الله خامنه‌ای در بیان مهمّی، «تلاوت خوب» را «نزدیک‌کننده‌ی مستمع به عمل قرآنی» دانسته‌اند: «قرآن خواندن خوب، که با صوت خوب و با نغمه خوب و با توجه به معانى انجام بگیرد، مفاهیم قرآن را جلوى انسان مجسم میکند؛ انسان را به عمل نزدیک میکند؛ انسان را با معرفت قرآنى نزدیک میکند».(۸)

تلاوت؛ حلقه‌ای از زنجیره زبانی قرآن
به‌نظر می‌رسد فهم قرآن‌شناخت رهبر انقلاب اسلامی زمانی دقیق‌تر و جامع‌تر اتفاق می‌افتد که در نظام فکری ایشان، «قرآن به مثابه زبان» فهم و تلقی شود. هویّت زبانی قرآن کریم در اندیشه‌ی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، جامع همه خصوصیّات متنی و فرامتنی است که ایشان همواره در معرفی این کتاب تبیین نموده‌اند. تلاوت قرآن کریم نیز جزو مهمّی از همین هویّت زبانی است که بدون آن، اساساً سامانه زبانی قرآن که قرار است به‌طور ساختارمندی با مخاطب ارتباط برقرار نماید، ناقص می‌ماند و به دنبال این نقص نیز طبیعتاً «ارتباطِ ساختارمندِ قرآن» با مخاطب به هم می‌خورد. در چنین فضایی است که تلاوت نه به‌عنوان یک حظّ معنویِ صرف برای کسب پاداش اخروی و نه به‌عنوان یک تفنن به آن نگاه نمی‌شود، بلکه یک کار اساسی و اصولی قلمداد می‌شود. از این رو معظم‌له تأکید می‌کنند که: «تلاوت قرآن یک سرگرمی و تفنن نیست، بلکه کاری اصولی است».(۹) اقل دلالت «اصولی بودن تلاوت» این است که بدون این اصل، سامانه زبانی قرآن کریم با خلل مواجه می‌شود و نخواهد توانست آن رسالتی که برعهده دارد را به‌طور شایسته محقق نماید.
 
رهبرانقلاب در بیان بسیار مهمّی در پاسخ به کسانی که عمل به قرآن کریم را بهانه‌ی تضعیف و فرعی‌انگاری تلاوتِ قرآن قرار داده‌اند، این‌طور می‌فرمایند: «من میخواهم به شما «قرآنی»ها - که اهل تلاوت، اهل تجوید و اهل لحن و آهنگ و صوت و خواندن قرآنید - این را تأکید کنم، گاهی شنیده میشود که بعضی میگویند آقا به قرآن باید عمل کرد؛ خوب، این حرف درستی است؛ اما مقصودشان این است که تلاوت قرآن و آرایه‌های قرآنی را دست کم بگیرند! من با این مخالفم. تلاوت قرآن هم جزوِ یک مجموعه و منظومه‌ای است که اینها همه به هم متصل است».(۱۰) بنابراین معلوم می‌شود در نگرش آیت‌الله خامنه‌ای نسبت به قرآن کریم، با یک «منظومه» مواجه هستیم که تلاوت قرآن کریم «کاری اصولی» در این منظومه است و باید مراقب بود در اصلی و فرعی کردن اجزای این منظومه، جای فرع و اصل تغییر نکند.

ایشان قرآن کریم را صاحب «زبانی فراتر از عربیّت» می‌دانند که مفاهیم آن حتّی امکان انتقال به ناآشنایان با زبان عربی را دارد و این از اعجاز زبانی این کتاب است. معظم‌له در بیان روشنی که به این مطلب پرداخته‌اند، «تلاوت» را عامل ظهور این اعجاز زبانی معرفی کرده‌اند: «شما میخواهید با تلاوتتان، مفاهیم قرآنی را به مستمع القاء کنید. درست است که غالب مستمعین شما عربی و زبان قرآن را نمیدانند، امّا معجزه قرآن این است که اگر با همین وضعیّت هم ــ درحالی که آنها نمیدانند ــ این آیات را با عمق جان و با شرایط القاء کنید، مفاهیم ولو به نحو اجمال به ذهنها منتقل خواهد شد».(۱۱) این بیان و دیگر بیانات مشابه، به وضوح جایگاه اصولی تلاوت قرآن کریم و ارتباط وثیق آن با هویّت زبانی قرآن را نشان می‌دهد.

جمع‌بندی
بر اساس اجمالی که بیان شد، تلاوت همزاد و همراه معرفت و عمل قرآنی است. به تعبیر دیگر، نمی‌توان در هیچ مرحله‌ای از مراحل فهم و عمل به قرآن، تلاوت را کنار گذاشت. تلاوت قرآن باید همواره به‌عنوان یکی از خصوصیّات ذاتی زبان قرآن که هم معرّف زبان قرآن است و هم نقش تعیین‌کننده‌ای در فهم معارف قرآن و عملیاتی‌سازی این معارف دارد، حضور داشته باشد و به‌طور روزافزونی بر کیفی‌سازی آن افزود.

دوگانه‌ی «تلاوت – استماع» با توجّه به بسامد بالایی که در قرآن‌شناخت آیت‌الله خامنه‌ای دارد و نیز با عنایت به اینکه جزو جدایی‌ناپذیر سامانه زبانی قرآن به شمار می‌آید و به‌طور ساختارمندی در فهم متن قرآن کریم اثرگذار است، گویای هویّت شفاهی و شنیداری قرآن کریم نیز محسوب می‌شود. تأکید رهبر انقلاب بر وجوب و لزوم استماع در شیوه‌ی خوانش قرآن کریم، حاوی همین هویّت است: «استماع قرآن یک کار واجب و لازمی است؛ حالا یا با تلاوت قرآن برای خود یا استماع قرآن از دیگری».(۱۲) این بیان به این معنا است که فرد ولو در مواجهه‌ی فردی خود با متن قرآن، باید طوری متن را بخواند که استماع تحقق یابد و گوش او بشنود و خوانش متن قرآن بدون تحقق استماع، قرائت مطلوب نخواهد بود. کمترین دلالت این مطلب، اثبات هویّت سمعی قرآن کریم و در نتیجه حضور دائم تلاوت در فرآیند فهم قرآن است. بر این مبنا عمق نگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به تلاوت به‌عنوان «یک کار اصولی» روشن می‌شود.