یکی از موضوعات مطرح شده در بیانات رهبر انقلاب به مناسبت سی‌و‌دوّمین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی(ره) اشاره به حضور و نقش‌آفرینی مردم در حکومت اسلامی بود: «حضور مردم، یک حضور قطعی در باب حکومت اسلامی است... در قرآن کریم و در روایاتِ ما درباره‌ی مسئولیّت مردم نسبت به سرنوشت جامعه مطالب روشن و فراوانی هست: کُلُّکُم راعٍ وَ کُلُّکُم مَسئولٌ عَن رَعِیَّتِه.»
پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR به همین مناسبت در یادداشت زیر ضمن بررسی جایگاه مردم در نظام اسلامی، مفهوم واژه‌ی «رعیت» را از منظر معارف اسلامی و بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تبیین کرده است:

طرح بحث
اصولا واژگان هر زبانی، در طول زمان دچار تغییر و تحول میشوند و از معنای اصلی به «معنای عرفی» تغییر میکنند. واژه های بسیاری را چه در زبان عربی مانند متون روایی، چه در زبان فارسی مانند شاهنامه فردوسی و چه در زبان انگلیسی مانند آثار شکسپیر دیده ایم که معنایی غیر از آنچه در گذشته داشته اند، بر تن کرده اند. در زبان عربی و فارسی، واژه هایی مانند اختلاف، قهرمان، سیّارة، دهقان، رشید، طوفان، اَعراب و هزاران لغت دیگر، از اینگونه اند. یکی از این واژه ها، لغت «امام» و «رعیت» است. آنچه در این یادداشت کوتاه به آن میپردازیم، واژه «رعیت» و مناسبت آن با حکومت و جامعه است.
 
وظیفه ولی‌امر جامعه، رعایت و محافظت از مردم است
واژه رعیت در دوران معاصر، معنایی غیر از آنچه در صدر اسلام و در روایات به کار میرفته، دارد. این واژه و مشتقات آن، بیش از ۴۰ بار در نهج البلاغه - به ویژه در نامه ۵۳ و خطبه ۲۱۶ - و صدها بار در احادیث دیگر ائمه (ع) ذکر شده است.(۱) در کتاب های روایی نیز باب هایی با عنوان «حق الإمام على الرعیة و حق الرعیة على الإمام» وجود دارد.(۲)

ماده «رعی» به معنای «مراقبت کردن و محافظت کردن» است(۳) و کلمه «رعیت» در لغت به معنای «عامه مردم» و «راعی» به معنای «والی و سرپرست مردم»(۴) و کسی که مدیریت و سیاست امور مردم را به عهده دارد، به کار رفته است(۵) و به حاکم و امیر، «راعی» میگویند(۶) و در تمام موارد معنای عامّ دارد و بار معنایی مثبت و منفی ندارد.(۷) در روایات و نهج البلاغه نیز در همین معنا به کار رفته است.

آیت الله خامنه ای نیز آنگاه که در مقام شرح روایات هستند، به همین معنا تصریح میکنند: «رعیّت یعنى کسى که مراعات او لازم است. رعیّت چیز بدى نیست. بعضى‌ها خیال میکنند رعیّت فحش است. رعیّت یعنى کسى که رعایتش لازم است، مراعاتش لازم است؛ یعنى توده‌ى مردم، عامّه‌ى مردم.»(۸) یا به تعبیری «رعیت یعنی آن کسانی، آن جمعی، که رعایت آنان و مراقبت آنان و حفاظت و حراست آنان بر دوش ولی امر است.»(۹)

اما این واژه در دوران معاصر علاوه بر معنای اصلی، یک «معنای عرفی» نیز پیدا کرده است. لذا در کتابهای لغت فارسی، دو گونه معنا برای آن ذکر کرده اند: ۱. به معنای عامه مردم، گروهی که سرپرست دارند، ساکن هر ولایت و کشور، عموم کشاورز و زارع ۲. به معنای مردم زیردست، کشاورزانی که برای مالک زراعت میکنند، اتباع پادشاه.(۱۰)

بر اساس آنچه گفتیم، این نکته روشن میشود که هرگز نباید معنای این واژه را در روایات، با معنای عرفی آن در دوران معاصر خلط کرد.
اما نکته مهم اینکه، آنچه سبب پیدایش این معنای عرفی و خلط آن با معنای اصلی اش شده است، اعتقاد غلط حاکمان طاغوتی سلطنتی و رفتارهای غیر اسلامی آنان با مردم است.
 
رعیت به معنای زیردستان جامعه نیست
اساسا درباره‌ی رابطه‌ی حکومت و مردم، دو دیدگاه کلان وجود دارد که نتیجه‌ی آن، پیدایش دو نظام و ساختار سیاسی متضاد است:

الف) رابطه شاه و رعیت
در این نوع رابطه (که دیدگاه سلسله ها و حکومتهای قبل از نظام جمهوری اسلامی بود)، «حاکمیت و مناسبات بین حاکم و مردم، همواره رابطه‌ی غیراسلامی -رابطه‌ی سلطان و رعیت، رابطه‌ی غالب و مغلوب- بوده است... رابطه، رابطه‌ی یک حاکم و فاتح و غالب و اختیاردار و قدَرقدرت بود. سلطنت را هم یا با شمشیر به دست آورده، یا از پدرانشان ارث برده بودند.»(۱۱) نتیجه این طرز فکر این شد که «همیشه روابطشان با مردم، «ما فرمودیم» بوده است.»(۱۲) به ویژه در دوران پهلوی که «میگفتند آقا! مملکت صاحب دارد؛ صاحب مملکت کیست؟ اعلیحضرت... شاه صاحب مملکت بود، یعنی یک عنصر فاسد، نالایق، وابسته و غالباً تهی از غیرت ملّی، صاحب مملکت بود.»(۱۳) و «پادشاهان دیکتاتور و مستبد و خودکامه همه‌ى اختیار این مملکت را در دست داشتند؛ مملکت را مال خود و مردم را رعیّت خود مى‌دانستند.»(۱۴)

رابطه شاه و رعیت، همان معنای منفی از واژه‌ی رعیت است که در ادبیات سیاسی معاصر باب شده است و اسلام نیز این رابطه را نفی میکند؛ زیرا اساسا «شاه نمى‌تواند خوب باشد. ملوکیّت بد است. ملوکیّت، به معناى مالکیت است. آن کسى که خودش را مَلک مى‌نامد یعنى پادشاه مالکیتى نسبت به مردم و به اصطلاح رعیت خودش براى خود قائل است. در اسلام اصلاً ملوکیّت مردود است.»(۱۵) این، همان نظامی است که «براى آراءِ مردم، براى خواست مردم، براى عقاید مردم، براى دین مردم و براى فرهنگ مردم، هیچ احترامى قائل نبودند؛ هیچ رابطه‌ى صمیمى و دوستانه‌اى با مردم نداشتند. رابطه، رابطه‌ى خصمانه بود؛ رابطه‌ى ارباب و رعیّت بود؛ رابطه‌ى آقایى و نوکرى بود.»(۱۶)
 
ب) رابطه والی و رعیت
در مقابل نظام قبلی، نظام والی و رعیت وجود دارد. در این نظام، بر خلاف نظام قبلی، جامعه اسلامی یک رکن ندارد؛ بلکه دو رکن دارد: والی و رعیت. یعنی رعیت در کنار والی، خودش صاحب حکومت است.

در این نوع حکومت نیز، تعبیر به رعیت میشود؛ اما معنای آن کاملا متفاوت با معنای رعیت در نظام سلطنتی است. در این نظام، «والی رعیت آن کسی است که امور مردم را به عهده دارد و با آنها پیوسته است... ولی امر یعنی متصدی این کار... متصدی این کار هیچگونه امتیازی را طلب و توقع نمیکند و عملاً هیچگونه امتیازی به او تعلق هم نمیگیرد.»(۱۷)  لذا «در نهج‌البلاغه به عنوان ملک یا سلطان هرگز از حاکم جامعه‌ی اسلامی سخنی گفته نشده.»(۱۸) زیرا «کلمه‌ی سلطان در بطن خود متضمن مفهوم سلطه در حاکم است... و ملک، ملوکیت، مالکیت، متضمن مفهوم تملک مردم یا سرنوشت مردم است.»(۱۹)

لذا آنگاه که امام علی (ع) در نهج البلاغه می فرماید «فَلَیسَت تَصلُحُ الرَّعِیةُ إِلَّا بِصَلَاحِ الوُلاَةِ، وَلَا تَصلُحُ الوُلاَةُ إِلَّا بِاستِقَامَةِ الرَّعِیةِ»(۲۰) در حقیقت به رابطه والی و رعیت و همگامی آن دو با یکدیگر تصریح میفرماید. نکته مهمی که در ادامه همین فراز، حضرت بر آن تأکید میکنند: «فَإِذَا أَدَّتِ الرَّعِیةُ إِلَی الوَالِی حَقَّهُ، وَأَدَّی الوَالِی إِلَیهَا حَقَّهَا عَزَّ الحَقُّ بَینَهُمْ» اینگونه است که در این رابطه، حاکم اسلامی «هیچ نشانه‌ای و اشاره‌ای از سلطه‌گری ندارد، هیچ بهانه‌ای برای امتیازطلبی ندارد.»(۲۱)

از طرفی دیگر، تعبیر رعیت در حکومت اسلامی در برابر جریانها و گروههای خاص جامعه به کار رفته است. یعنی «اصطلاح «ناس» و «رعیت» غالباً به قشر سواد(۲۲) مردم گفته مى‌شود، نه گروههاى خاص.»(۲۳) یعنی محور تصمیم‌گیری‌ها و برنامه ها باید توده مردم باشد نه گروهها و جریانهای خاص. چیزی که در تفکر غربی، اسم آن را پوپولیسم میگذارند. لذا «در منطق علوى نگاه و توجّه به عامّه‌ى مردم است. این گروه‌هاى خاص و قشرهاى خاص و جماعتهایى که اسم خاصّى پیدا میکنند و عنوان خاصّى پیدا میکنند و براى خودشان یک تشخّص خاصّى پیدا میکنند، مورد اعتبار نیستند.»(۲۴) بر همین اساس است که امام علی (ع) میفرماید: «وَ لْیَکُنْ أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَیْکَ... أَجْمَعُهَا لِرِضَى الرَّعِیَّةِ»(۲۵)؛ حاکم اسلامی، باید رضاى رعیّت و عامّه‌ى مردم را، جلب کند؛ نه گروه ها و جریانهای خاص را.
 
«رعیت» سالاری در جمهوری اسلامی
بر اساس همین تفکر «والی و رعیت» است که امام خمینی (ره) قیام کرد. امامی که «از خودش چیزی نداشت، از پدرش چیزی به ارث نبرده بود، با شمشیرش چیزی علیه مردم به دست نیاورده بود؛ بلکه شمشیر مردم در دست او بود... هر وقت هم مردم اراده میکردند که شمشیر را از دستش بگیرند، متعلق به خودشان بود و او هم دو دستی تقدیم میکرد.» لذا «رابطه «من به ملت عرض میکنم»، «من خدمتگزار ملتم» که امام میگفت، متعلق به جمهوری اسلامی و اسلام و امامِ اسلامی ما بود.»(۲۶)

در حقیقت، انقلاب اسلامی «حکومت پادشاهی را در کشور ریشه‌کن کرد و به‌جای حکومت پادشاهی و حاکمیت شخصی، حاکمیت مردمی را به‌وجود آورد... صاحب غاصب دروغین را کنار زد، مملکت را داد دست صاحبان اصلی‌اش که ملّتند؛ انتخابات میکنند، حضور پیدا میکنند، میخواهند، اثبات میکنند، نفی میکنند.»(۲۷)

در جمهوری اسلامی، نظام ارباب و رعیتی معنا ندارد؛ بلکه همه مردم، خود صاحبان حکومتند. همان چیزی که در روایات تعبیر می کنند به «کُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ»(۲۸) یعنی «مسؤولیت، مخصوص یک فرد و یک جمع نیست. بار بر دوش همه است؛ گاهی بیشتر و سنگینتر، و گاهی کمتر و سبکتر؛ «کلّکم راع». نظام اسلامی این‌گونه است.»(۲۹) افتخار مردم این است که «آن‌جایی که حکومت، غالب و فاتح و آقا و قدَرقدرت و صاحب‌اختیار است، گذشت. دوره‌یی آمده که اگر آقایی هست، خود مردمند.»(۳۰)


۱) برای اطلاع از این روایات، می‌توان از سایت و نرم افزار جامع الاحادیث استفاده کرد.