حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام‌حسین(علیه‌السلام) با استناد به آیه ۶۰ سوره انفال فرمودند: «یک درس دائمی جلوی چشم سپاه وجود دارد و آن عبارت است از آیه‌ی کریمه‌: وَ اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَ مِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِه عَدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم‌.» ۱۳۹۸/۰۷/۲۱ ایشان در ادامه به طور مفصل به تفسیر این آیه پرداختند. با توجه به اینکه این آیه در سایر بیانات معظم‌له شرح شده است، بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در این یادداشت به بررسی این آیه براساس بیانات رهبر انقلاب اسلامی می‌پردازد.
 
حمله نظامی و جنگ یکی از ابزارهای متداول قدرت‌های استکباری برای گسترش نفوذ سلطه‌ی خود در سایر کشورها است. هر کشوری که بخواهد تحت سلطه نباشد، برای حفظ استقلال و هویت می‌بایست توان مقابله با حملات دشمنان را داشته و بتواند به بهترین شکل از خود دفاع کند. جمهوری اسلامی ایران از ابتدای تشکیل با انواع گوناگونی از توطئه‌های مستکبرین روبرو بوده و تهدید به حمله نظامی یکی از گزینه­های روی میز دشمنان است که جنگ تحمیلی هشت ساله از نمونه‌های بارز آن است. با توجه به این چالش، تدارک نیروهای مسلح مقتدری که از حداکثر توانایی برخوردار بوده و توان مقاومت در برابر انواع دشمنی‌ها را داشته‌باشند، ضروری است. این همان چیزی که در ادبیات سیاسی به قدرت بازدارندگی تعبیر می‌شود و یکی از مهم‌ترین اهداف قرآنی نظام اسلامی می‌باشد.

قسمت اول آیه ۶۰ سوره‌ی‌ مبارکه‌ی انفال یکی از آیات کلیدی قرآن درباره‌ی لزوم توانایی مسلمانان در مقابله با دشمنان است: «وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُم...» این آیه تاکنون ۱۶ بار به طور مستقیم در بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به کار رفته است که اکثر آنها مربوط به دیدارهای نیروهای مسلح و آخرین آن مربوط به مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام‌حسین(ع) در تاریخ ۱۳۹۸/۷/۲۱ است. این اولین بار است که معظم‌له تمام جوانب آیه را به طور مفصل در یک سخنرانی تبیین می­‌نمایند. به همین مناسبت در این یادداشت، آیه ۶۰ سور انفال با بهره‌گیری از بیانات رهبر انقلاب اسلامی پیرامون آن بررسی شده است.
 
شرایط نزول آیه
هنگامی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم پس از تحمل سال‌ها سختی به دستور الهی از مکه به مدینه هجرت نمودند، دشمنان زیادی در مقابل او قد علم کردند. غزوه‌های متعدد رسول خدا از قبیل بدر، احد، خندق، بنی‌قریظه، بنی‌المصطلق و خیبر آن هم در کمتر از ۸ سال متوالی حکایت از جدال سخت دشمنان با مسلمانان دارد. آیه‌ی مذکور که در سوره‌ی انفال قرار دارد در مدینه و به فرموده محققان بعد از جنگ بدر نازل شده است؛ دورانی که از هجرت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم تنها دو سال می‌گذرد، آن هم در شرایطی که پیامبر و مهاجران تنها توانسته بودند خودشان را به مدینه برسانند و تمام سرمایه و اموال آنان در مکه باقی مانده بود و در حال تدارک مسکن و معاش مجدد بودند.
آیه نازل می‌شود: کافرانی که در پیمان‌هایشان نقض عهد می‌کنند، اگر در میدان جنگ آنها را یافتی هلاکشان کن  و اگر از نقض پیمان گروهی می‌ترسی به آنان خبر ده که پیمان بین آنها گسسته است. «وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُم»، هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آنها [=دشمنان‌]، آماده سازید! و [همچنین] اسبهای ورزیده [برای میدان نبرد]، تا به وسیله آن، دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید!
 
معنای «اعداد»؛ آمادگی همگانی در میدان‌های مختلف
«یک درس دائمی جلوی چشم سپاه وجود دارد و آن عبارت است از آیه‌ی کریمه‌: بِسمِ اللهِ الرّحمنِ الرَّحیمِ * وَ اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَ مِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِه عَدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم‌. که چند نکته هست:
اوّلاً اِعداد -[یعنی] آماده کردن- به اندازه‌ی استطاعت؛ یعنی هیچ قانع نباشید به یک حدّی؛ هر چه میتوانید، این آمادگی را ... تأکید بکنید و زیاد کنید.»(۱) «معنایش این است که اگر چنانچه دشمنی به شما حمله کرد، شما بر اثر کمبود امکانات، کمبود سلاح و مهمّات، کمبود آمادگی، خسارت تحمّل نکنید، که خسارت شما خسارت ملّت است، خسارت شما خسارت اسلام است.»(۲) «این، آن دستوری است که قرآن به ما داده است، باید این آمادگی‌ها را روزبه‌روز افزایش بدهیم. من به شما کاملاً امیدوارم... میدانم شما قدرت ایستادگی و ثبات قدم دارید، انگیزه‌ی آن را دارید و این توانایی را، این آمادگی را ان‌شاء‌الله در میدانهای مختلف -چه میدان علمی، چه میدان سازمانی، چه میدان رزم، چه میدان پیشرفتهای گوناگون- به کار خواهید بست و نشان خواهید داد.»(۳) «ممکن است ملت ایران و کشور عزیز ما تا سالهای متمادی هم مورد تهاجم هیچ دشمنی قرار نگیرد؛ ممکن است دشمنان با نگاه به ملت ایران و آمادگی‌های جوانان مؤمن و سلحشور ما هرگز جرأت نکنند به حریم این ملت نزدیک شوند؛ اما این نباید موجب کاهش آمادگی‌ها شود... هرچه در توان یک ملت است، باید آن را برای آمادگی در مقابل زورگویی و تجاوز و تحقیری که از سوی قدرتهای ظالم پیش می‌آید، به‌کار بگیرد.»(۴)

«طرف مقابل[آمریکائی‌ها] با وقاحت تمام ما را تهدید نظامی میکند... آن‌وقت میگویند جمهوری اسلامی قدرت دفاع را از خود سلب کند؛ این حرفی که آنها میزنند ابلهانه نیست؟ حتّی اگر ما را این‌جور صریحاً هم تهدید نمیکردند، لازم بود به حکم «وَاَعِدُّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ و مِن رِباطِ الخَیل» ما به فکر باشیم؛ حتّی اگر تهدید هم نمیکردند باید ما این مراقبت را میکردیم، این آمادگی‌ها را افزایش میدادیم؛ حالا که صریحاً هم دارند تهدید میکنند. از آن‌طرف تهدید میکند، از آن‌طرف میگوید شما نباید موشک بسازید، نباید چنین کنید؛ نباید چنان کنید، مدام دستورات بدون پشتوانه و ابلهانه در فضای تبلیغاتی یا در قرارهای بین‌المللی صادر میکنند. نخیر، جمهوری اسلامی...ثابت کرده است و نشان داده است که در دفاع از خود کاملاً مقتدرانه و در نهایت اقتدار عمل میکند؛ و... خود را آماده نگه میدارد و آمادگی خود را حفظ میکند.»(۵)

«لازمه‌ی مسلمانی، هوشیاری و آمادگی است. مسلمان آن نیست که بنشیند تا خطر او را غافلگیر کند و سراسیمه دنبال علاج‌جویی باشد؛ بلکه مسلمان آن است که به حکم قرآن - که فرموده است: "و اعدّوا لهم مااستطعتم من قوّة و من رباط الخیل"- خود را از پیش در حد اعلای توان آماده می‌کند.»(۶) « فرقی هم بین سپاه و ارتش نیست... مجموعه‌ی شما باید برای اثبات قدرت و توان جمهوری اسلامی، بر دفاع جانانه در هر زمان و در هر کجا، آمادگی داشته باشد.»(۷) «این آمادگی، یک وظیفه‌ی عمومیِ ملی است، اما بالخصوص متوجه به نیروهای مسلح است.» (۸)
 
معنای «قوّه»؛ توانمندی در تمام زمینه‌ها
منظور از قوّه در آیه شریفه توانمندی و قدرت است که به اقتضای زمانه و اجتماع می‌تواند در هر عنصری اعم از سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و علمی ظهور پیدا کند. در زمانی منظور از قوّه ظهور تفنگ و سلاح بود، اما اکنون در هرآنچه که سبب تفوق بر دشمن گردد قابل استفاده است. «آنچه درباره‌ی آن باید آمادگی ایجاد کنید، اوّلاً "قُوَّة" است... "قُوَّة" یعنی قدرت، یعنی توان و نیرو»،(۹) «فقط هم قوّه‌ی نظامی نیست؛ البتّه قوّه‌ی نظامی هم هست امّا فقط قوّه‌ی نظامی نیست.»(۱۰) «قوّه اعم است از قوّه‌ی مادّی و معنوی، از قوّه‌ی اقتصادی و نظامی، از قوّه‌ی علمی و اخلاقی.»(۱۱)

از مهمترین پیش نیازهای سیر تکاملی دولت‌ها پیشرفت و توانمندی علمی است. در سایه علم است که قدرت و ثروت و اقتدار محقق خواهد شد. از مهمترین مصادیق قوه تقویت توان علمی است. «همه‌ی حرکتِ موفّقِ مجموعه‌های گوناگونِ بشری ابتدائاً در سایه‌ی علم انجام گرفته؛ در سایه‌ی علم است که به قدرت، به ثروت، به اقتدار بین‌المللی، به عزّت دست پیدا میکنند؛ این همه هم که در اسلام روی علم تکیه شده، به خاطر این است. پس یک بخش مهم از "قُوَّة" عبارت است از علم.» (۱۲)

توانمندی در بخش تاکتیکی بخش مهم دیگری است که باید تقویت شود، «دائم بایستی مجموعه‌ی نظامیِ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در زمینه‌ی مسائل تاکتیکی و مسائل راهبردی و استراتژیکی، آمادگی و حرکت روزافزون و روبه‌پیش داشته باشد.»(۱۳) همچنین «قدرت سازمانی جزو مسائلی است که در سپاه باید مورد نظر باشد.» (۱۴)
«[قوّه‌ی] در زمینه‌ی بیداری و آماده‌به‌کاری. غفلت مطلقاً مورد قبول نیست بایستی دائم بیدار بود، دائم بایستی هوشیار بود؛ چون امیرالمؤمنین (علیه ‌السّلام) فرمود: مَن نامَ لَم یُنَم عَنه؛ اگر شما در سنگر خوابت برد، معنایش این نیست که سنگر مقابل شما هم خوابش برده، او ممکن است بیدار باشد؛ باید همواره در سنگر بیدار و آماده‌به‌کار بود. قوّت [یعنی] عزم راسخ و پولادین؛ قوّت [یعنی] ایمان قوی و خالص، قوّت [یعنی] انگیزه‌ی روزافزون؛ اینها همه قوّت است؛ اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّة، همه‌ی اینها را باید آماده کنید. قوّت، تربیت جوانان بلندهمّت و پُرانگیزه است.»(۱۵)

«هرچه میتوانید ... ازلحاظ علمی خودتان را قوی کنید، ازلحاظ فنّاوری خودتان را قوی کنید، ازلحاظ تولید داخلی قوی کنید، ازلحاظ نفوذ در بازارهای خارجی قوی کنید، ازلحاظ کشف ظرفیّتهای فراوانی که در این کشور هست و هنوز استفاده نشده است، قوی کنید و این ظرفیّتها را به کار بگیرید.»(۱۶)
«یکی از مصادیق قوّت را امروز دنیای اسلام دارد مشاهده میکند و آن، راه‌پیمایی اربعین است؛ وَ اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّة. راه‌پیمایی اربعین قوّت اسلام است، قوّت حقیقت است، قوّت جبهه‌ی مقاومت اسلامی است که این ‌جور اجتماع عظیم میلیونی راه می‌افتند به سمت کربلا، به سمت حسین، به سمت قلّه و اوج افتخار فداکاری و شهادت که همه‌ی آزادگان عالم باید از او درس بگیرند. از روز اوّل هم که اربعینی به وجود آمد، اهمّیّت اوّلین اربعین به همین اندازه بود.»(۱۷)
 
معنای «رباط الخیل»؛ بهره‌مندی از ابزارهای پیشرفته
به اسبهاى سوارى که در عصر بعثت پیامبر اعظم، از کارآمدترین و مهمترین وسایل براى تقویت بنیه نظامى محسوب می‌شد «رباط الخیل» گفته می­شود. در آیه شریفه «رباط الخیل» را بر کلمه «قوة» عطف کرده است. چنین عطفى معمولاً براى رساندن اهمیت معطوف و نقش اساسی‌ آن نسبت به دیگر مصادیق است. به تعبیر دقیق‌تر منظور از «رباط الخیل»، ابزار و ادوات است؛ در آن زمان اسبان تندرو و سواری نقش اساسی را در میان ادوات جنگی بازی می‌کردند و بیان قرآن به دلیل اهمیت زیاد آن بوده است. امروز نیز «ابزار بایستی ابزار پیشرفته باشد. ما در زمینه‌ی مسائل ابزار، در دوران حکومت طاغوت، هم وابسته بودیم، هم عقب‌مانده بودیم، هم نابلد بودیم؛ بعضی از چیزها را داشتیم امّا بلد نبودیم از آنها استفاده کنیم! خصوصیّت حاکمیّت طاغوت همینها است. ابزار بایستی پیشرفته باشد؛ بایستی ناوابسته باشد؛ ابزار مال خود شما باید باشد؛ خود شما بایستی ابزار را به وجود آورده باشید، تولید کرده باشید، ابداع کرده باشید؛ به معنای حقیقی کلمه مالک ابزار باید باشید. [ابزار] به‌روز باید باشد. یک ابزاری است که از دَه سال قبل مورد استفاده قرار میگیرد، امروز ممکن است به درد نخورد؛ ببینید امروز چه چیزی لازم داریم. در مورد ابزار بایستی به‌روز باشید. ابزار بایستی متنوّع باشد؛ [متناسب با] زمین و آسمان و فضا و دریا و مرز و درون قلب کشور، همه جا؛ و ابزار اطّلاعاتی و ابزار عملیّاتی و همه جور ابزار. تنوّع در ابزار هم جزو چیزهایی است که بایستی مورد توجّه باشد. مسئله‌ی فضای مجازی، امروز جزو ابزارها است؛ مسئله‌ی بازی جنگ، امروز جزو ابزارها است؛ به اینها بایستی توجّه کنید.»(۱۸)
 
معنای «ترهبون به»؛ رسیدن به قدرت بازدارندگی
ملاک تقویت و پیشرفت در ابزار آلات و توانمندی های مختلف کشور را نیز قرآن مشخص کرده است. پیشرفت باید تا جایی باشد که علاوه بر اینکه خودمان احساس مصونیت می­کنیم، در دل دشمنان نیز هراسی ایجاد شود تا جرئت تجاوز و تعرض به کشور را به خود راه ندهد.
«"تُرهِبون" فقط به معنای این نیست که آنها را بترسانید که از شما بترسند؛ نه، این ترس، بازدارنده است. اگر چنانچه دشمن بیمناک شد از قدرت شما، از آمادگی شما، آن وقت این بیمناکی، بازدارنده‌ی دشمن است. باید کاری کنید که دشمن از هیبت مردان جوان مؤمن فداکار پرُانگیزه احساس بیم بکند؛ و خودِ این مهم‌ترین بخشِ بازدارنده است.» (۱۹) «دشمن اگر نترسد، تعرّض میکند؛ اگر نترسد، به خود جرئت میدهد که تجاوز بکند.»(۲۰)

«بعضی خیال میکنند اگر ما بخواهیم خودمان را از تهمت سلطه‌طلبی و اقتدارطلبی بین‌المللی و منطقه‌ای برکنار کنیم، باید برویم در لاک دفاعی؛ این‌جوری نیست. در لاک دفاعی نمیرویم، در موضع انفعال قرار نمیگیریم، بلکه ما در موضع "اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَ مِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِه عَدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم" قرار میگیریم. در موضعی قرار میگیریم که در این آیه‌ی شریفه از آن تعبیر شده است به "تُرهِبونَ بِه عَدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم"؛ "تُرهِبونَ بِه" یعنی چه؟ "تُرهِبونَ بِه" همان چیزی است که در ادبیّات سیاسی امروز به آن "قدرت بازدارندگی" میگویند. جمهوری اسلامی در جایگاهی قرار میگیرد که دارای قدرت بازدارندگی است؛ دارای اقتدار بازدارنده است.»(۲۱)
 
پانوشت:
۱) بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام‌حسین(ع) ۱۳۹۸/۰۷/۲۱
۲) بیانات در دیدار جمعى از فرماندهان و کارکنان ارتش جمهورى اسلامى ایران‌ ۱۳۹۴/۰۱/۳۰
۳) بیانات در دانشگاه علوم دریایی امام خمینی(ره) نوشهر ۱۳۹۷/۰۶/۱۸
۴) بیانات پس از بازدید از ستاد فرماندهی نیروی زمینی سپاه ۱۳۸۳/۱۲/۱۹
۵) بیانات در دیدار جمعى از فرماندهان و کارکنان ارتش جمهورى اسلامى ایران‌ ۱۳۹۴/۰۱/۳۰
۶) سخنرانی در میدان صبحگاه ناوگان منطقه‌ی یکم نیروی دریایی ارتش ۱۳۶۹/۰۹/۲۴
۷) بیانات در مراسم اعطای نشان فتح به تعدادی از فرماندهان عملیات فتح‌المبین و بیت‌المقدس ۱۳۶۹/۰۳/۰۳
۸) بیانات در مراسم مشترک نیروهای مسلح استان کردستان ۱۳۸۸/۰۲/۲۳
۹) بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام‌حسین(ع) ۱۳۹۸/۰۷/۲۱
۱۰) بیانات در دیدار مردم آذربایجان شرقی ۱۳۹۵/۱۱/۲۷
۱۱) بیانات در دیدار مسئولان نظام ۱۳۹۵/۰۳/۲۵
۱۲) بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام‌حسین(ع) ۱۳۹۸/۰۷/۲۱
۱۳) همان
۱۴) همان
۱۵) همان
۱۶) بیانات در دیدار مردم آذربایجان شرقی ۱۳۹۵/۱۱/۲۷
۱۷) بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام‌حسین(ع) ۱۳۹۸/۰۷/۲۱
۱۸) همان
۱۹) همان
۲۰) بیانات در دیدار فرماندهان و کارکنان نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و خانواده‌های آنان ۱۳۹۴/۰۷/۱۵
۲۱) بیانات در دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین (علیه‌السلام) ۱۳۹۶/۰۲/۲۰