بسم الله الرّحمن الرّحیم

الحمد لله ربّ العالمین و الصّلاة و السّلام علی سیّدنا محمّد و آله الطّاهرین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین الی یوم الدّین.

کسی که به خاطر مرض، یک یا چند روز از روزه‌ی ماه رمضان را نتوانسته بگیرد، واجب است که بعد از ماه رمضان، آن روزه را ــ آن روز را یا آن روزها را ــ قضا کند. اگر این مرض ادامه پیدا کرد تا ماه رمضان سال بعد، به طوری که در فاصله‌ی یازده ماه بین این ماه رمضان و ماه رمضان بعدی، نتوانست به خاطر بیماری‌ باز این روزه را قضا کند، آن وقت روزه از او ساقط میشود و برای هر یک روزی باید کفّاره بدهد که این کفّاره البتّه غیر از کفّاره‌ی قضای عمدی است؛ یک مُد، به قدر ده سیر تقریباً، گندم یا جو یا نان و همان چیزهایی را که معروف است یا قیمت آن را بدهد.

امروز ظاهراً روز آخر ماه رمضان است بر حسب تقویم. امشب همه‌ی مردم خوب است که استهلال کنند، جستجو کنند شاید هلال را ببینند. ما البتّه به کسانی در سرتاسر کشور سفارش کردیم که استهلال کنند و میکنند، لکن عادت به استهلال چیز خوبی است. مردم یاد بگیرند خودشان دنبال هلال بگردند؛ مخصوصاً در ماه‌هایی که دانستن روزهای ماه در آن، دارای اهمّیّتی است، مثل ماه رجب، مثل ماه شعبان، مثل ماه حج، مثل محرّم و مثل ماه رمضان و ماه شوّال. خب، اگر امشب ان‌شاءالله هلال دیده شد و ثابت شد که فردا عید است، آن وقت بر هر فردی که حائز شرایط تکلیف باشد، یعنی بالغ باشد و عاقل باشد، واجب است که زکات فطره بدهد؛ هم برای خودش و هم برای کسانی که تحت عِیالت او هستند، عیال او هستند و مخارج آنها بر عهده‌ی او است؛ چه به صورت مستمر مثل فرزند و زن و خدمتکار منزل و از این قبیل، و چه به صورت موقّت، مثل میهمانی که وارد بشود بر شما، که مثل عائله‌ی شما است و جزئى از عیالات شما در همان وعده‌ى مهمانى است. پس اگر امشب قبل از غروب آفتاب، مهمانى بر شما وارد شد و تا وقت غروب آفتاب و حلول شب عید بود، فطره‌ى او هم بر شما واجب میشود. و آن کسى که فطره‌اش بر گردن دیگرى است، دیگر بر خود او فطره واجب نیست. اگرچه اگر بداند که آن کسى که باید فطره را میداد نداده، احتیاط واجب این است که خودش فطره را بدهد؛ یعنى اگر شما امشب یک جایى رفتید مهمانى و فطره‌ى شما به گردن صاحب‌خانه قرار گرفت و فهمیدید که صاحب‌خانه ملتفت نبود یا بى‌اعتنائى کرد، بى‌اهمّیّتى نشان داد و فطریّه‌ى شما را نداد، آن وقت احتیاط واجب این است که خود شما آن فطریّه را باید بدهید. فطریّه هم گفته‌اند قوت غالب [است] ــ آن چیزى که غالباً به عنوان قوت و غذا مصرف میشود در هر جایى ــ ولو قوتِ منحصر نباشد. مثلاً در عرف کشور ما در اغلب جاهاى کشور ما نان گندم مصرف میشود؛ خب، به نانِ گندمِ فقط، مردم اکتفا نمیکنند ــ با نان چیز دیگرى هم احیاناً میخورند ــ لکن قوت غالب همین نان گندم است؛ یا برنج شاید در بسیارى از مناطق کشور نسبت به بسیارى از خانواده‌ها قوت غالب است؛ به قدر سه کیلو اگر گندم یا برنج یا قیمت آنها را بدهید، ان‌شاءالله‌ کافى است؛ این‌جور فتوا میدهند. هر چه هم کسى بتواند بیشتر بدهد بهتر است.

بهتر هم این است که به فقراى همان شهر داده بشود. این روزها از ما میپرسند که چطور است براى آوارگان(۱) یا دیگران [داده شود]؛ البتّه [کمک] براى آوارگان واجب شرعى است؛ اگر کسى بداند برادر مسلمانش مستأصل است، خب باید کمک کند ــ در این که شکّى نیست ــ لکن فطریّه را اگر در شهرى که شما در آن زندگى میکنید مستحقّى هست، خوب است که به او بدهید. همین‌طورى هم که شما نگاه میکنید، مى‌بینید کسانى هستند از مستمندان، از مستحقّین، اینها منتظر روز عید فطرند تا یک گشایشى در کارشان بشود، پولى به آنها داده بشود؛ نباید اینها را هم مأیوس کرد. این هم راجع به این مسئله. یک صلواتى بفرستید.

ماه رمضان ماه پُربرکتى است و داراى ابعاد گوناگونى است. بنده در فهرست مسائلى که مناسب با این ماه است، تأمّل میکردم، [دیدم] معارفى که در این ماه راجع به قرآن، راجع به دعا، راجع به ذکر، راجع به نماز، راجع به معارف مختلف دینى براى ذهن مسلمین در همه جاى دنیا مطرح میشود و مسلمان این توفیق را پیدا میکند در این ماه که به این مسائل بپردازد ــ چه عملاً، چه اعتقاداً ــ به طور معمول در هیچ ماه دیگرى چنین توفیقى دست نمیدهد. برکت عجیبى است در این ماه. مثلاً این ماه، ماه دعا است: دعاهاى گوناگون با مضامین گوناگون که شنیدید بعضى از آقایانى که اینجا صحبت کردند راجع به مضامین ادعیه، مطالب مفید و نافعى را در طول این روزهاى گذشته بیان کردند؛ یا راجع به قرآن و اُنس با قرآن، آشنایى با معارف قرآنى، حفظ کردن قرآن، تکرار کردن قرآن ــ که این یک مقوله‌ى جداگانه است، خودش یک دریایى است ــ و همین‌طور معارف دیگر.

یکى از موضوعاتى که حقیقتاً از برکات این ماه است، توجّه به زندگى امیرالمؤمنین و مولى‌المتّقین علىّ‌بن‌ابى‌طالب (علیه الصّلاة و السّلام) است. هیچ وقت ما این‌‌قدر توفیق و فرصت و امکان پیدا نمیکنیم که به زندگى امیرالمؤمنین دقیق بشویم و مفاهیم مختلف را، ابعاد عظیم این زندگى را مورد مطالعه قرار بدهیم؛ نه مردم معمولى، نه گویندگان؛ و بخصوص مسئولان کشور اسلامى ــ که امروز بیش از همه، مسئولین احتیاج دارند در کشور اسلامى؛ هر کس هر مسئولیّتى دارد؛ از بالا تا پایین ــ احتیاج دارند که با زندگى امیرالمؤمنین و ابعاد آن و ریزه‌کارى‌هاى آن آشنا بشوند.

بر حسب روایات مختلف، سنین عمر آن بزرگوار را از ۵۸ سال و ۶۰ سال تا ۶۵ سال و شصت و چند سال ذکر کرده‌اند. [بنا بر] مشهور، عمر آن بزرگوار ۶۳ سال است؛ همان سنّ نبىّ ‌اکرم (صلّى ‌الله‌ علیه و آله و سلّم)، لکن بیشترین معارفى که از این بزرگوار نقل شده، مربوط است به آن چهار سال‌ و نُه ماه یا ده ماه حکومت آن حضرت، که هنگامه‌اى است از شگفتى! هر چه انسان نگاه میکند، مىبیند واقعاً مثل یک اسطوره است؛ براى ذهن معمولى انسان حتّى ابعاد این زندگىِ کمتر از پنج‌ساله که امیرالمؤمنین حکومت کرده، قابل تصویر نیست.

ببینید حکومتها در دنیا چه‌کاره‌اند؛ نقصهاى حکومتها را انسان در طول تاریخ مشاهده کند؛ تلقّى‌ها و معارف غلطى که از حکومتها در ذهنها است که وقتى کسى حاکم است، وقتى کسى شمشیر در دستش است، وقتى کسى قدرتمند است، همه متوقّعند که او مطلق‌العنان(۲) باشد، هر کارى میخواهد بکند، التذاذهاى زندگى را مورد بهره‌بردارى قرار بدهد؛  اگر غیر از این  باشد تعجّب میکنند؛ یا در او مصلحت‌اندیشى، سیاسى‌کارى و برخورد با حقایق به شکلهاى گوناگون، و نه به شکل واحد و یکسان، مورد انتظار است؛ چون عمل بر این [شیوه] بوده. حکومت امیرالمؤمنین یک حکومتى است که همه‌ى این تلقّی‌هاى غلط را نَسخ کرده.

البتّه آن بزرگوار مکرّر اظهار کرده و گفته که من آنچه دارم، بخشى و رشحه‌اى(۳) از آن چیزى است که نبىّ اکرم (صلّى‌ الله علیه و آله و سلّم) داشته و به من آموخته. در یکى از قضایاى مربوط به زهد امیرالمؤمنین، آن راوى‌اى که رفته خدمت حضرت، میگوید دیدم که این بزرگوار نان خشکى را با کیفیّت کذائى با زحمت میخورد، گفتم که یا امیرالمؤمنین! این‌قدر به خودت زحمت میدهى؟ گریه کرد، گفت: پدرم به قربان آن کسى ــ یعنى پیغمبر اکرم ــ که در تمام مدّت عمر یا شاید مدّت مثلاً حکومت، شکم خود را از نان گندم پُر نکرد!(۴) این وضع امیرالمؤمنین است و شاگردىِ او نسبت به پیغمبر. به هر  حال، آنچه در مقابل ما است از حکومت امیرالمؤمنین، چیز عجیبى است! شاید یک علّتِ اینکه این خطوط زندگى امیرالمؤمنین در این چند سال برجسته است، این باشد که مخالفین عمداً سعى کردند نسبت به آن بزرگوار عیب‌جویى کنند، و از لابه‌لاى عیب‌جویى‌هاى آنها، حقایق زیادى معلوم شده.

حالا من امروز چند جمله‌اى درباره‌ى زندگى آن بزرگوار در مقام یک حاکم میخواهم صحبت کنم. البتّه آن کسى که باید از این درس بگیرد، اوّل خود من هستم و بعد هم همه‌ى مسئولین کشور در سطوح مختلف؛ ماها باید درس بگیریم. امّا مردم معمولى هم درسهاى زیادى را بایستى از این زندگى فرابگیرند. اگر ما خصوصیّاتِ زندگىِ حکومتىِ امیرالمؤمنین را ــ یعنى على را به عنوان یک حاکم ــ در نظر بگیریم، چند خصوصیّت عمده در این زندگى هست: اوّل، قاطعیّت و صلابت در راه حق. این شاید مهم‌ترین یا حدّاقل بارزترین خصوصیّت زندگى امیرالمؤمنین است. آن چیزى که اوّل از این دستگاه حکومت مشاهده میشود، این است که در راه حق بعد از تشخیص حق، دیگر هیچ چیز نمیتواند جلوى راه امیرالمؤمنین را بگیرد. پیغمبر طبق این روایتى که نقل شده فرمود: عَلىٌّ خَشِنٌ فى ذاتِ الله؛(۵) امیرالمؤمنین از جمله‌ى کسانى است که در راه  خدا، هیچ کسى و هیچ چیزى نمیتواند جلوى او را بگیرد و مانع او بشود؛ آنچه تشخیص داد، بدون هیچ گونه مبالاتى عمل میکند. این خصوصیّت اوّل است. در سرتاسر زندگى امیرالمؤمنین وقتى نگاه کنید، این را مشاهده میکنید: قاطعیّت و صلابت. از اوّلِ نشستن بر مسند حکومت، امیرالمؤمنین این قاطعیّت و صلابت را نشان داد؛ یعنى حکومت وقتى که به نام خدا است و براى خدا است و براى اجراى احکام الهى است، باید تحت تأثیر ملاحظات قرار نگیرد؛ تحت تأثیر هیچ ملاحظه‌اى که مخالف با حق باشد، باید قرار نگیرد. این، آن منطقى است که امیرالمؤمنین آن را دنبال میکند. دشمنان علىّ‌بن‌ابى‌طالب (علیه السّلام) را که مشاهده بکنید، مى‌بینید که این قاطعیّت چقدر مهم است.

امیرالمؤمنین با سه گروه روبه‌رو شد: قاسطین، ناکثین، مارقین؛ آن کسانى که بیعت را شکستند، آن کسانى که ظلم کردند، آن کسانى که از دین خارج شدند. یک دسته، آن دسته‌ى اهل شام بودند؛ اصحاب معاویه و عمروعاص که بعضى از اینها سابقه‌ى اسلامِ نسبتاً طولانى هم داشتند و جزو اصحاب پیغمبر بودند، بعضى نه، جدیدالاسلام بودند و دو سه سال از زمان پیغمبر را به مسلمانى گذرانده بودند؛ از زمان پیغمبر چیزى درک نکرده بودند و عمده‌ى دوران اسلامشان مال بعد از زمان پیغمبر بود. خب، قدرتى از لحاظ سیاسى قوى، از لحاظ مالى قوى، از لحاظ مانورهاى حکومتى قوى، با امکانات فراوان، در مقابل امیرالمؤمنین، [امّا] امیرالمؤمنین هیچ ملاحظه نکرد.

البتّه این نبود که امیرالمؤمنین حاکم شام را فاسق بداند ــ مسئله فقط این نبود ــ بحث فسق نبود، چون در میان حکّام امیرالمؤمنین همه که عادل نبودند. آن کسانى که علىّ‌بن‌ابى‌طالب وقتى به حکومت رسید، حاکم بودند ــ همه [جور] هم بودند ــ همه که عادل نبودند. عدالت، شرط فرماندارى و استاندارى امیرالمؤمنین نبود؛ میان آنها بعضى‌ها هم بودند آدمهاى ضعیف‌الایمانى بودند. زیادبن‌ابیه از قبل از زمان امیرالمؤمنین ظاهراً حاکم بود در همین فارس و کرمان و این مناطق، زمان امیرالمؤمنین هم حاکم بود، تا زمان امام حسن هم که به خلافت رسیدند، باز حاکم بود؛ بعد البتّه ملحق شد به معاویه. مسئله، مسئله‌ى ظلم بود، مسئله‌ى تغییر روش خطّ اسلامى و تغییر جهت دادن به زندگى مسلمین بود. این بود که امیرالمؤمنین ایستادگى کرد و تحت تأثیر هیچ ملاحظه‌اى قرار نگرفت.

از آن مشکل‌تر، اصحاب جمل بودند که عایشه‌ى امّ‌المؤمنین ــ با آن احترامى که بین مسلمین دارد ــ جزو اینها است؛ طلحه و زبیر، دو نفر از اَقدمین(۶) مسلمانها، از صحابى‌هاى بزرگ پیغمبر، از دوستان خود امیرالمؤمنین و بعضى خویشاوند ــ  زبیر پسرعمّه‌ى امیرالمؤمنین و پسرعمّه‌ى پیغمبر بود ــ اینها همه یک طرف مجتمع [بودند]، على (علیه ‌السّلام) یک طرف؛ تکلیفش را تشخیص داد و قاطع حرکت کرد.

من وقتى مقایسه میکنم در مقیاس زمان خودمان، میبینم زندگى امام بزرگوارمان (رضوان‌ الله‌ تعالى علیه) عکسى و تصویرى از همان زندگى است؛ روشها منطبق با همان روشهاى امیرالمؤمنین: قاطع، بى‌ملاحظه. امیرالمؤمنین مرد سنگدلى نبود؛ رحیم‌تر از او، دل‌نازک‌تر از او، گریه‌کننده‌تر از او در مقابل ضعفا، در مقابل کسانى که حقّ آنها تضییع میشود، چه کسى بود دیگر؟ امّا آنجایى که حق تهدید میشود، امیرالمؤمنین صلابتى از خودش نشان میدهد که نظیر آن را در طول تاریخ اسلام نمیشود پیدا کرد.

حقیقتاً هم وضع امیرالمؤمنین مشکل بوده؛ خیلى مشکل بوده. در زمان پیغمبر، جنگها، صف‌کشى‌ها، جناح‌بندى‌ها، جناح‌بندى‌هاى واضحى بود: کفر بود و ایمان، شرک بود و توحید؛ شرک واضح بود، منافقینى هم که بودند، منافقین شناخته‌شده‌اى بودند؛ پیغمبر، منافقین [زمان] خودش را هم مى‌شناخت: منافقینى که در مدینه بودند، منافقینى که از مدینه فرار کردند و به طرف مکّه رفتند. فَم‌ا لَکُم فِى المُنٰفِقینَ فِئَتَینِ وَ اللهُ اَرکَسَهُم بِما کَسَبوا.(۷) انواع و اقسام منافقین در زمان پیغمبر بودند؛ منافقینى که تا یک اشتباهى میکردند، آیه‌اى نازل میشد درباره‌شان و حقایق روشن میشد، پیغمبر [هم] بیان میکرد، همه میفهمیدند؛ اشتباهى در کار نمیماند. در زمان امیرالمؤمنین، بزرگ‌ترین مشکل، وجود یک جناح على‌الظّاهر مسلمان [بود] ــ یعنى همان کسانى که مقابل امیرالمؤمنین قرار گرفتند ــ با همه‌ى شعارهاى اسلامى، امّا در اساسى‌ترین مسئله‌ى دین، منحرف.

اساسى‌ترین مسئله‌ى دین، مسئله‌ى «ولایت» است؛ چون ولایت، نشانه‌ى توحید، سایه‌ى توحید است. ولایت ــ یعنى حکومت ــ چیزى است که متعلّق به خدا است در جامعه‌ى اسلامى، و از خداى متعال به پیغمبر و از او به ولىّ مؤمنین میرسد؛ [مخالفان امیرالمؤمنین] در این شک داشتند؛ در این دچار انحراف بودند؛ در این [مسئله] حقیقت را نمیفهمیدند؛ حالا سجده‌هاى طولانى هم ممکن بود بکنند. همان کسانى که در جنگ صفّین از امیرالمؤمنین رو برگرداندند و رفتند به عنوان مرزبانى در خراسان و مناطق دیگر ساکن شدند،(۸) سجده‌هاى طولانىِ یک شب یا ساعتهاى متمادى میکردند، امّا فایده‌اش چیست؟ امیرالمؤمنین را انسان  نشناسد، خطّ صحیح را که خطّ توحید و خطّ ولایت است نفهمد، برود مشغول سجده بشود! این سجده چه ارزشى دارد؟ در روایات باب ولایت [هست] که این‌جور افرادى اگر همه‌ى عمرشان را عبادت بکنند ــ وَ لَم یُوالِ وَلِىَّ‌اللهِ‌ لِیکونَ اَعمالُهُ بِدَلالَتِه(۹) ــ [امّا] ولىّ خدا را نشناسند که به دلالت او حرکت بکنند، و مسیر را با انگشت اشاره‌ى او معلوم بکنند، این چه فایده‌اى دارد؟  این چه جور عبادتى است؟ امیرالمؤمنین با اینها درگیر بود.

این جمله‌اى که امیرالمؤمنین فرمودند، چیز عجیبى است: اَیُّهَا النّاسُ اِنَّ اَحَقَّ النّاسِ بِهٰذَا الاَمرِ اَقواهُم عَلَیهِ وَ اَعلَمُهُم بِاَمرِ اللهِ فیهِ فَاِن شَغَبَ شاغِبٌ استُعتِب؛ اگر کسى در مقابل این مسیر صحیحى که من در پیش گرفته‌ام، فتنه‌گرى و آشوبگرى بکند، نصیحتش میکنیم که برگردد؛ فَاِن اَبىٰ قوتِل؛ [امّا] اگر اِباء کرد، به رویش شمشیر میکشیم؛ صریح [میگوید]؛ اگر کسى از این طریق تخطّى بکند، با شمشیر علوى [مواجه است]. در همین خطبه [میفرماید]: اَلا وَ اِنّى اُقاتِلُ رَجُلَین؛ من با دو کس میجنگم: رَجُلاً اِدَّعى ما لَیسَ لَهُ وَ آخَرَ مَنَعَ الَّذى عَلَیه؛ یکى آن کسى که چیزى را که متعلّق به او نیست ادّعا بکند؛ مالى را، مقامى را، حقّى را که مال او  نیست، بخواهد دست بیندازد و بگیرد؛ نفر دوّم کسى است که حقّى را که بر گردن او است و باید اداء بکند، اداء نکند؛ [مثلاً] باید برود به جهاد، نرود؛ باید اداء مال بکند، نکند؛ باید در اجتماع مسلمین شرکت کند، [امّا] نکند؛ [برخورد] قاطع. وَ قَد فُتِحَ بابُ الحَربِ بَینَکم وَ بَینَ اَهلِ القِبلَةِ وَ لا یَحمِلُ هٰذَا العَلَمَ اِلّا اَهلُ البَصَرِ وَ الصَّبر؛(۱۰) [بعد میفرماید:] باب جنگ با اهل قبله بر روى شما باز شد. زمان پیغمبر کِى چنین چیزى بود؟

عمّار یاسر در جنگ صفّین ملتفت شد که در یک گوشه‌ى لشکر همهمه است؛ خودش را رساند ــ و من این نقش را در عمّار یاسر دیده‌ام در تاریخ؛ سابقها یک جایى یادداشت کردم، حالا دمِ دستم نبود که بخواهم پیدا بکنم: مواردى که عمّار یاسر خودش را رسانده براى روشنگرى؛ عمّار یاسر چهره‌ى این‌جورى‌اى است دیگر؛ خداى متعال این مرد را ذخیره کرد از زمان پیغمبر براى زمان امیرالمؤمنین؛ این مدّت را زنده ماند براى روشنگرى، براى بیان حقایق ــ دید بله، یک نفر آمده وسوسه کرده که شما دارید با چه کسى میجنگید؟ طرف مقابل شما مسلمانند، نماز میخوانند ــ [مثل] جنگ تحمیلى که بچّه‌هاى ما میرفتند، سنگرهاى دشمن را میگرفتند، [آنها را] اسیر میکردند، مى‌آوردند، سنگر را وقتى میگشتند، مهر و تسبیح پیدا میکردند. جوان مسلمان شیعه‌ى عراقى بود که مهر و تسبیح در جیبش بود، امّا خب، طاغوت از او استفاده میکرد، شیطان از او استفاده میکرد. این دستِ مسلمان تا وقتى ارزش دارد و دست مسلمان است که به اراده‌ى خدا حرکت کند؛ اگر این دست به اراده‌ى شیطان حرکت کرد، همان دستى میشود که باید آن را قطع کرد. این را امیرالمؤمنین خوب تشخیص میداد ــ این وسوسه را به وجود آورده بودند در لشکر صفّین؛ چند بار اتّفاق افتاد؛ هر دفعه هم گمانم عمّار بود که خودش را رساند. بعد عمّار رفت دید بله، دارند میگویند که آقا، اینها مسلمانند، با مسلمان دارید میجنگید؟ با چه جرئتى این کار را میکنید؟ آنها هم نماز میخوانند، آنها هم جماعت دارند. عمّار گفت جنجال نکنید! حقیقت را بشناسید ــ مضمون حرف عمّار ــ گفت من این پرچم که در مقابل شما است، دیدم که آمد به جنگ پیغمبر و زیر این پرچم همان کسانى ایستاده بودند که الان ایستاده‌اند و این پرچم را ــ اشاره کرد به پرچم امیرالمؤمنین ــ دیدم که در مقابل آن پرچم بود و زیر آن، پیغمبر بود و همان کسانى که امروز ایستاده‌اند ــ یعنى امیرالمؤمنین ــ چرا اشتباه میکنید؟ چرا حقیقت را نمى‌شناسید؟ بصیرت؛ بصیرت خیلى چیز مهمّى است.

قدرت تحلیل؛ من سابقها مکرّر گفته‌ام اگر یک ملّتى قدرت تحلیل خودش را از دست بدهد، فریب خواهد خورد. اصحاب امام حسن قدرت تحلیل نداشتند؛ نمیتوانستند بفهمند که قضیّه چیست؛ چه دارد میگذرد. اصحاب امیرالمؤمنین، آنهایى که دل او را خون کردند، همه مغرض نبودند، خیلى‌ از آنها قدرت تحلیل نداشتند؛ مثل خوارج ــ که حالا خوارج را عرض میکنم ــ قدرت تحلیلشان ضعیف بود؛ یک آدم نابابى، یک آدم بدجنسى، یک آدم زبان‌دارى پیدا میشد، میکشاند مردم را به یک طرف، شاخص را گم میکردند. در جادّه، شاخص باید همیشه مورد نظر باشد. اگر شاخص را گم کردید، زود اشتباه میکنید. اشتباه میکردند. امیرالمؤمنین میفرمود: وَ لا یَحمِلُ هٰذَا العَلَمَ اِلّا اَهلُ البَصَرِ وَ الصَّبر؛ اوّل، بصیرت، هوشمندى، بینایى، داراى قدرت فهم و تحلیل بودن، و بعد، صبر، مقاومت، ایستادگى: زود دل انسان آب نشود از آنچه پیش مى‌آید. راه حق راه دشوارى است.

تمام قدرتمندان و ستمگران عالم آمدند بر تلّ باطل چیزى افزودند. همه‌ى شیطان‌صفت‌ها در طول تاریخ و در زمان ما آمدند چیزى بر این سدّ باطل که مقابل راه مؤمنین و بندگان خدا را میگیرد، اضافه کردند. حق میخواهد این تل را از سر راه بردارد، میخواهد این سد را بشکافد؛ کار آسانى نیست، کار سختى است؛ تحمّل لازم دارد، صبر لازم دارد، ظرفیّت لازم دارد، رجوعِ به قدرت نفسانى لازم دارد، جوشندگى از درون لازم دارد تا انسان بتواند راه حق را برود. البتّه وقتى که راه حق را انسان توانست هموار کند، آن وقت زندگى، زندگى لذّت‌بخشى است. زندگى‌اى که در آن ظلم نباشد، زندگى‌اى که در آن زورگویى نباشد، زندگى‌اى که در آن تحمیل نباشد، زندگى‌اى که در آن شیطان بر اعمال انسان و افکار انسان مسلّط نباشد، خیلى زندگى روحانى و معنوى‌اى است.

من درباره‌ى این خوارج خیلى حسّاسم؛ سابقها خیلى هم مطالعه کردم در تواریخ اینها و زندگى اینها؛ خوارج را تشبیه میکنند در زبان معروف به مقدّسها، مقدّسهاى متحجّر؛ [امّا] اشتباه است. اصلاً مسئله‌ى خوارج این‌جورى نیست؛ مقدّسِ متحجّرِ گوشه‌گیرى که به کسى کارى ندارد، حرف نو را هم قبول نمیکند کجا، خوارج کجا؟ این حرفها چیست؟ خوارج میرفتند سر راه میگرفتند، میکُشتند، میدریدند، میزدند؛ اگر آدمهایى بودند که یک گوشه‌اى نشسته بودند و عبا را بر سر کشیده بودند که امیرالمؤمنین با اینها کارى نداشت. عدّه‌اى از اصحاب عبدالله‌بن‌مسعود ــ  مقدّس‌مآب‌ها ــ در جنگ گفتند که «لا لَکَ وَ لا عَلَیک»(۱۱) ــ حالا خدا عالِم است که آیا خود عبدالله مسعود هم جزو اینها بود یا نبود، اختلاف است؛  بنده در ذهنم این بود که خود عبدالله‌ مسعود هم متأسّفانه جزو همین عدّه بوده، [امّا] چندى پیش یکى از آقایان یک حدیثى نقل کرد، من درست تحقیق نکردم حالا؛ یعنى سابقها چرا، [امّا] الان یادم نیست ــ گفتند که یا امیرالمؤمنین! ما در جنگى که تو بخواهى بروى با کفّار و روم و مانند اینها بجنگى، با تو مى‌آییم، در خدمتت هستیم؛ امّا [اگر] بخواهى با مسلمانها بجنگى ــ با اهل بصره و با اهل شام و غیره ــ نه، ما نمیجنگیم؛ نه با تو میجنگیم، نه بر تو میجنگیم. خب حالا امیرالمؤمنین اینها را چه کار کند؟ امیرالمؤمنین اینها را کشت؟ ابداً، حتّى بداخلاقى هم نکرد، گفت خیلى خب، بروید، بروید لب مرز، مرزدارى کنید، خودشان گفتند ما را بفرست مرزبانى؛ یک عدّه‌اى از آنها را فرستاد طرف خراسان؛ همین ربیع‌بن‌خثیم ــ همین خواجه ربیع معروف مشهد ــ ظاهراً آن‌طور که نقل میکنند، جزو اینها است. با مقدّس‌مآب‌هاى این‌جورى که امیرالمؤمنین آن‌جور بداخلاقى نمیکرد؛ ولشان کرد بروند. اینها مقدّس‌مآبِ آن‌جورى نبودند؛ اینها جهل مرکّب داشتند؛ یک چیزى را طبق یک بینش بسیار تنگ‌نظرانه و غلط، براى خودشان دین اتّخاذ کرده بودند و در راه آن دین، میزدند، میکشتند، مبارزه میکردند؛ این‌جورى بودند. البتّه رؤسایشان خودشان را عقب میکشیدند. اشعث‌بن‌قیس‌ها و محمّدبن‌اشعث‌ها همیشه عقب جبهه‌اند. یک عدّه آدمهاى نادان، یک عدّه آدمهاى ظاهربین جلو [هستند] که مغز اینها را پُر کردند از مطالب غلط، شمشیر هم دادند دستش، میگویند برو جلو؛ این هم مى‌آید جلو، میزند، میکشد و کشته میشود؛ مثل ابن‌ملجم. خیال نکنید ابن‌ملجم یک مرد خیلى باهوشِ هوشمندى بود؛ نه، یک آدم احمقى بود؛ ذهنش را پُر کرده بودند علیه امیرالمؤمنین: این کافر شده، چنین شده، فلان شده، او را فرستادند به کوفه براى زدن امیرالمؤمنین، یک حادثه‌ى عشقى هم اتّفاقاً مصادف شد، او را چند برابر مصمّم کرد و دست به این کار زد. خوارج این‌جورى بودند.

خوارج تا بعد هم همین‌جور بودند. یک جریانى را من یادداشت کردم، اگر بشود اینجا بگویم، در برخورد خوارج با خلفاى بعد، [مثلاً] با حجّاج‌بن‌یوسف. میدانید حجّاج آدم خیلى سخت‌دل عجیبى بود؛ قسىّ‌القلب! اصلاً نظیر ندارد؛ شاید شبیه همین حاکم فعلى عراق، صدّام ــ او هم حاکم عراق بود دیگر ــ به نظرم میرسد که صدّام شبیه حجّاج است؛ حالا منتها روشهاى این، روشهاى پیشرفته‌ترى است؛ وسایل کشتن و شکنجه کردن را دارد، او فقط یک شمشیر و مثلاً نیزه و تیغ و از این چیزها داشت؛ تقریباً یک جور هستند ــ من این‌جور احساس کردم ــ البتّه حجّاج یک فضائلى هم داشت که حالایى‌ها الحمدلله‌ آن فضائل را هم ندارند؛ حجّاج فصیح بود و جزو بلغاى عرب است ــ خطبه‌هاى حجّاج که در منبر میخوانده، جزو چیزهایى است که جاحظ در البیان و التّبیین آنها را نقل میکند؛ فصیح، بلیغ ــ حافظ قرآن بود و قرآن را حفظ داشت؛ از این چیزها هم داشت، منتها خب خبیث بود دیگر؛ مردِ خبیثِ دشمنِ عدل و دشمن اهل‌بیت و دشمن پیغمبر و آل پیغمبر و یک چیز عجیبى بود. یکى از این خوارج را آوردند پیش حجّاج، حجّاج شنیده بود که این شخص، حافظ قرآن است. به او گفت: اَ جَمَعتَ القُرآن؟ آیا قرآن را جمع کردى؟ منظورش این بود که یعنى قرآن را در ذهن خودت جمع کردى، به این بیان گفت ــ فصیح بود دیگر، آدم فصیحى بود ــ با این تعبیر گفت. [اگر] این جوابهاى سربالا و تند این خارجى را توجّه کنید، طبیعت اینها معلوم میشود. گفت: اَ مُفَرِّقاً کانَ فَاَجمَعَه؟ مگر قرآن پراکنده بود که من آن را جمع کنم؟ خب حالا مقصود او را میفهمد، امّا میخواهد جواب ندهد. حجّاج با همه‌ى وحشىگرى‌اش، حلم به خرج داد، گفت: اَ فَتَحفَظَه؟ آیا حفظ میکنى قرآن را؟ گفت: اَ خَشیتُ فِرارَهُ فَاَحفَظَه؟ مگر ترسیدم قرآن فرار کند که حفظش کنم؟ دوباره یک جواب درشت! دید که نه، مثل اینکه بنا ندارد جواب بدهد. گفت: ما تَقولُ فى امیرالمؤمنین عبدالملک؟ حجّاج پرسید درباره‌ى امیرالمؤمنین عبدالملک چه میگویى؟ عبدالملک مروان خبیث، خلیفه‌ى اموى. آن خارجى گفت: لَعَنَهُ ‌اللهُ وَ لَعَنَکَ مَعَه؛ خدا او را لعنت کند و تو را هم با او لعنت کند! ببینید، این‌جور اینها خشن و صریح و روشن حرف میزدند. حجّاج با خونسردى گفت: خب، تو کشته خواهى شد، خدا را چگونه ملاقات خواهى کرد؟ گفت: اَلقَى اللهَ بِعَمَلى وَ تَلقاهُ اَنتَ بِدَمى؛(۱۲) من خدا را با عملم ملاقات میکنم، و تو خدا را با خون من ملاقات میکنی. ببینید، برخورد با این تیپ آدمها، مگر آسان بود؟ آدمهاى عوام، گیر یک چنین آدمى بیفتند مجذوبش میشوند؛ آدمهاى غیر اهل بصیرت، یک چنین انسانى را ببینند، محوش میشوند؛ کمااینکه در زمان امیرالمؤمنین شدند دیگر.

امیرالمؤمنین در اوقات جنگ نهروان داشتند میرفتند ــ طبقِ روایتِ این نقلى که شده ــ یک نفر از اصحابشان هم در کنار ایشان بود؛ همان نزدیکهاى جنگ نهروان بود. یک صداى قرآنى در نیمه‌شب شنیده شد: اَمَّن هُوَ قانِتٌ ءاناءَ الَّیل؛(۱۳) آیه‌ى قرآن را دارد میخواند با یک لحن سوزناک و زیبایى. این کسى که با امیرالمؤمنین بود، عرض کرد: یا امیرالمؤمنین! اى کاش من یک مویى بودم در بدن این شخصى که دارد این قرآن را به این خوبى میخواند ــ چون او خواهد رفت به بهشت دیگر؛ کسى که این‌جور قرآن بخواند، جایش غیر از بهشت جاى دیگرى نیست ــ اى کاش من هم جزو بدن او بودم! حضرت فرمودند که به این آسانى قضاوت نکن ــ قریب به این تعبیرات ــ حالا صبر کن. گذشت؛ در جنگ نهروان همین خوارجِ متحجّرِ خشمگینِ بدزبانِ متعصّبِ غدّارِ(۱۴) شمشیربه‌دست، مسلّح در مقابل امیرالمؤمنین قرار گرفتند، حضرت گفت هر کس فرار کند برود، یا بیاید زیر این عَلَم، با او نمیجنگم؛ عدّه‌اى آمدند، یک چهار هزار نفرى ماندند. حضرت زد اینها همه را از دم کشت؛ یعنى جنگ شد، از لشکر امیرالمؤمنین کمتر از ده نفر شهید شدند، از لشکر خوارج ــ از آن چهارهزار یا شش هزار نفر ــ کمتر از ده نفر زنده ماندند؛ همه کشته شدند. خب، جنگ با پیروزى امیرالمؤمنین تمام شد. خب خیلى‌ از آنها مردم کوفه بودند، مردم اطراف کوفه بودند، همینهایى بودند که در جنگ صفّین، اوّل با هم بودند؛ در جنگ جمل با هم بودند؛ هم‌جبهه بودند؛ هم‌سنگر بودند؛ منتها آنها ذهنهایشان اشتباه کرده بود. حضرت با یک تأثّرى با اصحابش در میان کشته‌ها راه میرفتند. اینها  همین‌طور دمر روى زمین افتاده بودند؛ حضرت میگفت اینها را برگردانید، بعضى‌ها را میگفت بنشانید؛ مرده بودند، [امّا] حضرت با آنها حرف میزد ــ در این حرف‌زدن‌ها، یک دنیا حکمت و اعتبار در کلمات امیرالمؤمنین هست ــ بعد رسیدند به یک نفرى، حضرت او را برگرداند، یک نگاهى کرد، رویش را کرد به آن کسى که آن شب با حضرت بود، فرمود این شخص را می‌شناسى؟ گفت، نه یا امیرالمؤمنین؛ گفت این همان کسى است که آن شب داشت آن آیه را آن‌جور سوزناک میخواند و تو آرزو کردى که یک مویى از بدن او باشى! آن‌جور سوزناک قرآن میخوانَد امّا با قرآن مجسّم، با امیرالمؤمنین، مبارزه میکند! آن‌وقت علىّ‌بن‌ابى‌طالب با اینها جنگید، اینها را قلع و قمع کرد. البتّه خوارج به طور کامل قلع و قمع نشدند، ریشه‌کن نشدند، امّا همیشه به صورت یک اقلّیّت محکوم و مطرودى باقى ماندند؛ این‌جور نبود که بتوانند تسلّط پیدا کنند. هدف آنها بالاتر از این حرفها بود. خب، این پس یک خصوصیّت. ببینید؛ این بُعد از زندگى امیرالمؤمنین، بُعد خیلى عظیمى است.

(خب وقت هم گذشت دیگر، من نمیخواهم زیاد طولانى بحث کنم.) آن بُعد دوّم، بُعد زهد امیرالمؤمنین است که اگر بخواهیم وارد صحبتش بشویم، فصل مبسوط عجیبى است؛ خیلى عجیب است. این زهد امیرالمؤمنین واقعاً زهد عجیبى است. البتّه عرض کردم، نه اینکه من بگویم، خود علىّ‌بن‌ابى‌طالب گفته که توقّع نیست که من و امثال من، مثل علىّ‌بن‌ابى‌طالب زندگى کنیم. خود آن بزرگوار گفتند که نمیتوانید؛(۱۵) نمیشود. چند سال قبل از این، در اوقات ریاست جمهورى، من در نماز جمعه یک وقتى راجع به همین قضیّه صحبت کردم،(۱۶) گفتم که از ماها نخواسته‌اند آن‌جور باشیم، چون نمیتوانیم. یک نفرى بعداً به من نامه نوشت که بله، شما از زیر بار فرار میکنید؛ براى اینکه آن‌جورى زندگى نکنید، میگویید از ما نخواسته‌اند؛ نه، بحث این نیست که من بگویم یا من بخواهم؛ نه، امثال من کوچک‌تر از آن هستند؛ اصلاً بشر معمولى ضعیف‌تر از این حرفها است! کمااینکه امیرالمؤمنین هم این زهد را در همان زمان بر عیال خودش تحمیل نمیکرد. آن زمان آن کسى که این زهد را داشت، خود على بود؛ حتّى نه امام حسن، حتّى نه امام ‌حسین، حتّى نه همسر بزرگوارش ــ همسران بزرگوارش که بودند و اولادش ــ هیچ جا نداریم که امیرالمؤمنین در خانه‌اش این‌جورى زندگى میکرده؛ نه، خوراک امیرالمؤمنین در یک کیسه‌ى سربه‌مُهر پیچیده بود ــ خوراک شخص خودش ــ مى‌آوردند، باز میکرد، میریخت، میخورد، بعد سر کیسه را مُهر میزد، میگذاشت آنجا؛ [اهل] خانه هم زندگى معمولى خودشان را داشتند. شخص امیرالمؤمنین اصلاً فوق طبیعت معمول بشرى است؛ مگر کسى میتواند این‌جور زندگى بکند؟ درس عجیبى است. این براى این است که من و شما جهت را بفهمیم. مرحوم علّامه‌ى طباطبائى (رضوان الله تعالى علیه) میفرمود ــ من این را از خود ایشان شنیدم؛ نمیدانم جایى هم ایشان نوشته‌اند یا نه ــ امام که به ما میگوید بیایید به طرف من، مثل آن کسى است که در قلّه‌ى کوهى ایستاده، به این مردمى که در دامنه هستند، میگوید بیایید این طرف. معنایش این نیست که هر یک از این راهروان و کوهنوردان میتوانند به آن قلّه برسند؛ نه، میگوید راه این طرف است، باید این طرف بیایید؛ کسى پایین نرود، کسى طرف سقوط نرود؛ اگر میخواهید درست حرکت کنید، راه حرکت این طرفى است که من ایستاده‌ام. برادرها! امیرالمؤمنین میگوید زندگى به سمت زهد باید برود.

امروز ما در جمهورى اسلامى اگر احساس بکنیم که زندگى به سمت اشرافىگرى میرود، بلاشک این انحراف است؛ بروبَرگرد ندارد. باید به سمت زهد حرکت بکنیم ــ نمیگوییم زهدهاى آن‌چنانى که مال اولیاءالله‌ است؛ نه ــ [اوّل] مسئولین بالا، مسئولین درجه‌ى یک، مسئولین درجه‌ى دو تا برسد به آن مسئولین درجات بعد، و بعد هم عامّه‌ى مردم. عامّه‌ى مردم هم نباید اسراف و تجمّل‌گرایى بکنند؛ این‌جور نیست که فقط مخصوص مسئولین باشد. این مهریّه‌هاى گران‌قیمت که براى عقدهاى دخترهایشان میگذارند، خطا است. نمیگویم حرام است؛ نه، پدیده‌ى بدى است در جامعه؛ پدیده‌ى زشتى است در جامعه؛ ارزشهاى انسانى را تحت‌الشّعاع ارزش طلا و پول قرار میدهد. در محیط اسلامى و جامعه‌ى اسلامى قضیّه این نیست. خب، همین کار حلال را پیغمبر نکرد. بعضى‌ها میگویند آقا، پیغمبر حلال کرده، شما حرام میکنید؟ نه، ما هم حرام نمیکنیم ــ پیغمبر نخواسته که محدود کند، محدود هم نکرده؛ گفت خب برو، هر چه میخواهى بکن؛ همه‌ى زندگى‌ات را بگذار روى همدیگر، مهر عروست بکن یا جهیزیّه‌ى دخترت بکن ــ بحث سر این است که این کار، صحیح نیست، این کار عاقلانه نیست، این کار منطبق بر خواست و مصلحت اسلامى نیست. پیغمبر، امیرالمؤمنین و خانواده‌ى پیغمبر، [مهریّه‌ی] دخترهاى خودشان را همان ۲۵ اوقیّه ــ همان مقدار مثقال نقره‌اى که به پول حالا شاید هفت هشت ده هزار تومان، دوازده هزار تومان میشود؛ این حساب را دو سه سال قبل کردیم، شاید حالا یک خرده بیشتر بشود ــ [میکردند.] این وضع زندگى‌هاى تجمّل‌آمیز، این روزبه‌روز افزودن بر ظواهر تجمّلاتى در زندگى‌هاى شخصى غلط است. البتّه گاهى اوقات میشود مظاهر عمومى را، یک خیابان را، یک میدان را ممکن است که لازم باشد خیلى هم قشنگ و زیبا درست بکنند؛ آن محلّ بحث نیست؛ بحث سر شخص من و شما است.

این، زندگى امیرالمؤمنین است؛ یاد هم میداد. من اینجا یک حدیثى را یادداشت کردم که برایتان بخوانم. یک فرمانداری را امیرالمؤمنین میخواست بفرستد به یک شهرى. به او گفت که فردا بعد از نماز ظهر بیا پیش من ــ حالا هم تقریباً معمول است؛ فرماندارى، استاندارى را میخواهند بفرستند، آن حاکم، آن مسئول، هر که هست، او را میخواهد و توصیه میکند، سفارشاتى دارد ــ این شخص نقل میکند، میگوید فردا بعد از نماز ظهر رفتم همان جایى که امیرالمؤمنین آنجا مى‌نشستند؛ دکّه‌اى که حضرت براى این کار معیّن کرده بودند در کوفه. نشستم، دیدم در مقابل امیرالمؤمنین یک کاسه‌ى خالى و یک کوزه‌ى آب هست. یک خرده گذشت، سفارش کرد، اشاره کرد به آن خادمى که آنجا بود ــ خدمتکارش ــ فرمود که آن بسته‌ى من را بیاور. گفت دیدم یک بسته‌ى سربه‌مُهرى را آوردند. یک چیزى است در یک کیسه‌اى گذاشته‌اند، سر آن را هم لاک و مُهر، مُهر و موم کرده‌اند که کسى نتواند آن را باز کند. این شخص میگوید با خودم فکر کردم که حضرت من را امین دانسته، میخواهد یک گوهر گران‌بهایى را یا به من امانت بسپرد یا به من نشان بدهد یا یک چیزى درباره‌ى آن بگوید. میگوید مُهر را شکست، دَر کیسه را باز کرد، دیدم در این کیسه، سُوَیق ــ آردِ الک‌نکرده، نخاله‌دار ــ است. بعد حضرت دست کرد، یک مشت از این آردها را درآورد، ریخت در این کاسه، یک خرده هم از این کوزه روى آن آب ریخت، اینها را به هم زد؛ خودش خورد ــ به عنوان غذایش، ناهارش بود ــ یک مقدار هم داد به من و گفت بخور. میگفت من حیرت‌زده شدم، گفتم یا امیرالمؤمنین! چرا شما این کار را میکنید؟ در این عراق با این‌همه نعمت ــ این‌همه گندم، این‌همه جو ــ این کارها چیست! شما چرا این‌جورى درِ این را میبندید و خودتان [استفاده میکنید]؟ حضرت فرمود: وَاللهِ ما اَختِمُ عَلَیهِ بُخلاً بِه؛ سوگند به خدا، من که مُهر کردم این را، براى خاطر بخل نیست که حیفم مى‌آید از این آرد الک‌نکرده کسى بخورد، وَلٰکِنّى اَبتاعُ قَدرَ ما یَکفینى؛ من به قدر حاجت شخصى خودم از این آردها ــ یعنى پست‌ترین آرد؛ آردِ الک‌نکرده ــ میخرم؛ البتّه سویق، آرد گندم و جو،  هر دو را میگویند، اینجا ندارد که مال گندم بوده یا مال جو بوده؛ قاعدتاً مال جو باید باشد، چون امیرالمؤمنین این‌جورى بودند؛ به هر حال، آردِ الک[نکرده]. فَاَخافُ اَن یَنفَضَ فَیوضَعَ فیهِ مِن غَیرِه؛ میترسم که این کیسه را کسى باز کند، از غیر از آن آردى که خود من خریدم، چیزى داخل این کیسه بریزد. وَ اَنَا اَکرَهُ اَن اُدخِلَ بَطنى اِلّا طَیِّباً؛ و من خوش ندارم که در شکم خود غذائى وارد کنم که طیّب و پاکیزه نباشد؛ میخواهم غذاى پاکیزه بخورم؛ غذائى که از پول خودم است، مال خودم است و مال کسى در آن نیست. گندم را یا همین سویق را که میخرم، داخل این کیسه میکنم، درش را هم میبندم، [چون] میخواهم غذاى خودم را بخورم؛ نمیخواهم کسى غذاى دیگرى داخل آن کند؛ علّت این است. بعد حالا درس [را] ببینید: این فرماندار را حضرت کشانده اینجا، براى اینکه همین منظره را به او نشان بدهد؛ براى اینکه همین حرف را به او بزند. وَالّا به فرماندار میشد در مسجد هم توصیه کنند، بگویند برو، [امّا] کشانده او را آورده اینجا، براى اینکه به او بفهماند تو که دارى میروى و حالا بر یک شهرى مسلّط خواهى شد، یک عدّه مردمى در اختیارت هستند ــ مالیات آنها، پول آنها، جان آنها، مال آنها، عِرض آنها؛ آن وضعى که آن روزها بوده ــ مواظب باش! این قدرت، قدرت مطلقه نیست؛ تو به ‌عنوان حاکم، مطلق‌العنان و افسارگسیخته نیستى؛ حواست جمع باشد؛ بفهم چه کار دارى میکنى. بعد فرمودند: فَاِیّاک وَ تَناوُلَ ما لَم تَعلَمُ حِلَّه؛(۱۷) مبادا چیزى را که حلال بودن آن را نمیدانى، تناول کنى، بخورى  یا بگیرى ــ تناول فقط خوردن نیست ــ آن را در اختیار نگیر، مگر یقین کنى که حلال است. مى‌بینید؛ این وضع زندگى امیرالمؤمنین و زهد او است و درس او است.

یک نفرى میگوید در یکى از جنگها یا یکى از مسافرتهاى امیرالمؤمنین دیدم حضرت در یک نقطه‌اى خوابیده ــ هوا هم سرد بود ــ زیر یک قطیفه‌ى نازکى میلرزد! یَرعَدُ؛ حضرت میلرزید! آمدم گفتم یا امیرالمؤمنین! چرا شما میلرزید؟ هواى به این سردى، خب یک چیزى رویتان بیندازید. فرمود که من دوست نمیدارم از اموال شما چیزى بردارم؛ همین قطیفه را با خودم از مدینه آورده‌ام، و مایل نیستم که از اموال شما چیزى را استفاده کنم.(۱۸) این وضع  امیرالمؤمنین است. خب، او سر قلّه است، ما دو هزار پا، سه هزار پا، چهار هزار پا، پنج هزار پا پایین‌تر از آن قلّه! بالاخره در جهت او باید حرکت کنیم. این درس امیرالمؤمنین است به ما. خلاصه، هر چه از ابعاد زندگى این بزرگوار را که بخواهیم ما دنبال بکنیم، همین‌جور آموزنده و درس‌دهنده است.

خب، ماه رمضان تمام شد؛ این ساعات پُربرکت، این حالات خوب، این معارف باارزش هم که در این یک ماه اینجا نشستیم و شنیدیم و گوش کردیم تمام شد؛ امیدوارم از ذهن ما و حافظه‌ى ما و خاطره‌ى ما نرود و در عمل ما منعکس بشود. نسئلک اللهمّ و ندعوک باسمک العظیم الاعظم یا الله...

پروردگارا! ما را مؤمن زنده بدار و مؤمن بمیران؛ در راه خودت زنده بدار و در راه خودت بمیران. پروردگارا! به محمّد و آل محمّد، ما را پیروان واقعى امیرالمؤمنین قرار بده؛ در عمل، ما را دنباله‌روِ آن بزرگوار قرار بده. پروردگارا! به محمّد و آل محمّد، ما را به حقّ جمهورى اسلامى واقف کن؛ ما را گزارنده و اداء‌کننده‌ى این حق قرار بده. پروردگارا! اعمال ما را براى خودت و در راه خودت قرار بده؛ به فضل و کرم خودت آنها را از ما قبول کن. پروردگارا! از آنچه میگوییم، از آنچه میکنیم، از حرکات ما، از سکنات ما که مورد رضاى تو است، سهمى و توشه‌اى براى روح مطهّر و منوّر امام و قائد عظیم‌الشّأن ما قرار بده؛ او را در درجات عالى با اولیا و مخلَصین و صالحین محشور بفرما؛ روح او را از ما راضى کن. پروردگارا! قلب مقدّس ولىّ‌عصر را از ما خشنود بگردان؛ ما را از یاران آن بزرگوار قرار بده؛ ما را از شهداى راه آن بزرگوار قرار بده. پروردگارا! گرفتارى‌ها را از میان مسلمانها برطرف کن؛ امور مسلمین را اصلاح کن؛ مشکلات جامعه‌ى ما را برطرف بفرما؛ به ما صبر و بصیرت عنایت بفرما. و عجّل فى فرج مولانا صاحب‌الزّمان.
 

(۱ به دنبال شکست رژیم عراق در حمله به کویت و پذیرش آتش‌بس از سوى حکومت عراق، انقلابیّون مسلمان این کشور، شهرهاى کربلا، بصره، نجف و شهرهاى شمالى کردستان عراق را تصرّف کردند. با بالا گرفتن این نبردها و فجایعى که به وقوع پیوست ــ کشتار بی‌رحمانه و سرکوب مردم هنگام بازپس‌گیرى شهرها توسّط ارتش عراق ــ گروه کثیرى از مردم این کشور براى در امان ماندن از ظلم و کشتار بی‌رحمانه‌ى رژیم عراق، به سوى مرزهاى ایران روانه شدند که شمار آنها حدود یک‌ونیم میلیون نفر بود. رهبر معظّم انقلاب اسلامى در ۱۶ فروردین ۱۳۷۰ آحاد ملّت ایران را به یارى مردم آواره‌ى عراق فراخواندند که مردم نیز در پاسخ به این فراخوان، با تشکیل ستادهاى مردمى به کمک پناه‌جویان عراقى شتافتند.