|یادداشتی از حجت‌الاسلام و المسلمین سید سجاد ایزدهی، استادیار و مدیر گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی درباره‌ی نسبت پیشوایی دینی و رهبری سیاسی در اندیشه‌ی اسلامی|

در خصوص غایات دین و گستره‌ی حضور آن در عرصه‌ی جامعه دو تلقی متفاوت ارائه شده است. بر اساس برداشتی از دین، برخی بر این باور شدند که هدف پیامبران از دین چیزی جز دعوت به خدا و آخرت نبوده است^۱ و از این روی معتقدند دین هیچ‌گونه رسالتی در خصوص اداره‌ی دنیا و دخالت در سیاست و امثال آن ندارد.^۲ لذا گستره‌ی دخالت دین را در معنویت و اخلاق، محدود می­‌دانند. بر اساس این مدعا که به جدایی نظری عرصه‌ی دین‌داری از گستره‌ی سیاست‌ورزی محدود نشده بلکه به تفکیک عملی دین از سیاست خواهد انجامید، جایگاه پیشوایان راستین اسلامی به اداره‌ی امور جامعه و ولایت و سرپرستی همه جانبه‌ی آن ارتباط نیافته بلکه آنان فقط الگوهای عملی مردم در رویکرد اخلاقی و معنوی خواهند بود.
 
داعیه‌داران سکولاریسم، تلاش بسیاری در تبیین مدعای جدایی دین از سیاست و اجتماع نموده و رویکردهای متفاوتی در این خصوص ارائه کرده­‌اند. با وجود تنوع در قرائت­‌های موجود در سکولارسیم، آن‌چه در همه‌ی این قرائت‌ها مورد پذیرش قرار می‌گیرد، نفی حاکمیت پیشوایان دینی در منصب رهبری سیاسی جامعه است. بر این اساس، پیشوایان دینی (اعم از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، ائمه‌ی اطهار علیهم‌السلام و فقیهان شیعه در عصر غیبت) تنها الگوهای معنوی مردم محسوب شده و پیشوایی سیاسی آنان مورد انکار قرار می­‌گیرد. مطابق همین مدعا هرچند برخی از این پیشوایان مانند پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، حضرت علی علیه‌السلام و امام حسن علیه‌السلام در برهه‌ای از تاریخ در جایگاه رهبری سیاسی قرار گرفته و عملاً ریاست و سیاست یک جامعه و کشور را برعهده گرفته­‌اند، لکن این امر موجب نمی­‌شود سیاست‌ورزی و اداره‌ی حکومت، امری دینی تلقی شود؛ بلکه آنان چون انسان­‌های شایسته­‌ای بوده و توانایی اداره‌ی جامعه را دارا بودند در مرحله­‌ای از تاریخ با اقبال مردم مواجه شده و از سوی مردم بدین منصب گمارده شده­‌اند. علی عبدالرازق، اندیشمند مصری از جمله افرادی است که بر این مدعا استدلال کرده و ضمن استناد به برخی آیات قرآن، حاکمیت سیاسی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را مورد انکار قرار داده و ایشان را در نهایت اسوه‌ای معنوی و اخلاقی معرفی می­‌نماید.
در پاسخ به این مدعا باید گفت:

یکم: حکومت متعلق به خداست
بر اساس مبانی قرآنی و مطابق آیاتی از قرآن، حکومت در اصل متعلق به خداست و هیچ کسی شریک خداوند در حاکمیت نیست.^۳ و کسانی که خودشان را دارای حکومت مستقل از خدا می‌دانند یا به شکلی تفکیکی، حکومت بر دل‌های مردم را متعلق به خدا و حکومت بر جامعه را متعلق به خودشان می‌دانستند، شرکاء الله هستند که خدا آن‌ها را رد می‌کند: «و لایشرک فی حکمه احدا».^۴ مطابق منطق توحید، هیچ‌کس با خداوند در مقوله‌ی حکومت شریک نخواهد بود: «و ما لکم من دون الله من ولی».^۵ بلکه هیچ ولی‌ای غیر از خدا برای انسان‌ها وجود ندارد.^۶
 
طبیعی است حاکمیت خدا وقتی در زمین تحقق می­‌یابد که انسانی از طرف خدای متعال عملاً و در واقعیت جامعه زمام قدرت مردم را به‌دست بگیرد. بر اساس همین منطق حضرت علی علیه‌السلام در پاسخ به خوارج که با شعار «لاحکم إلا لله» حکمیت را پیشنهاد داده بودند، می­‌فرمایند گرچه منطق حاکمیت انحصاری خداوند درست است، لکن این بدان معنا نیست که «لا امرة الا لله» یعنی امارت و فروانروایی بدون واسطه هم از آنِ خداوند باشد؛ بلکه حاکمیت الهی در جامعه باید ذیل حکومت و ولایت یک انسان مجسم شود که مورد رضایت و تنفیذ خداوند قرار گرفته باشد. چنان­‌که در قرآن از قول مؤمنین خطاب به خدای متعال آمده است «و اجعل لنا من لدنک ولیاً»^۷ برای ما از سوی خود، ولی و حاکم قرار بده. و در آیه‌ی دیگر می‌فرماید که «انما ولیکم الله و رسوله»؛^۸ ولی شما خدا و رسول‌اند؛ طبیعی است همراهی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم با خداوند به معنای شراکت ایشان با خداوند نیست. زیرا خدا شریک‌پذیری ندارد. بلکه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نایب، جانشین و مظهر حاکمیت و ولایت خدا در زمین است.

برخلاف دین­‌هایی مانند مسیحیت که بی­‌اعتنایی به دنیا و شئون زندگی را ترغیب کرده و سویه­‌ای آخرت‌مدار به دین داده­‌اند، دین اسلام به عنوان دین خاتم که ادله‌ی بسیار عقلی و نقلی بر جامعیت آن (برای همه‌ی افراد، همه‌ی زمان­‌ها و مکان­‌ها و همه‌ی شئون زندگی) گواهی می­‌دهد، با نفی سکولاریسم، دین را در همه‌ی ارکان و عرصه­‌های جامعه حاضر دانسته و در هر شرایط و موقعیتی، حکم و توصیه­‌ای مشخص ارائه می­‌نماید. اگرچه موارد بسیاری از آموزه­‌های دین به آخرت­‌گرایی اختصاص دارد، اما این، یک روی سکه بوده و آخرت­‌گرایی اسلام به عنوان سویه‌ی دیگر دین^۹ از متن زندگی و مسئولیت­‌های دنیوی می­‌گذرد. این آموزه­‌ها حجم وسیعی از دین اسلام را شامل می­‌شود:
وظایف اجتماعی مؤمنین
در آیات قرآن، هدف پروردگار از ارسال رسل، اقامه‌ی قسط فرض شده و علاوه بر کتاب، به «میزان» و «حدید» نیز بدین جهت اشاره می­‌شود،^۱۰ مؤمنان به قیام برای‌ خدا و برای قسط^۱۱ دعوت شده و آنان به اجتناب از طواغیت،^۱۲ اطاعت از اولی‌الامر به عنوان جانشینانی که دنباله‌روی خدا و رسول‌اند،^۱۳ جهاد در راه خدا^۱۴ و تجهیز قوا برای مقابله با دشمنان^۱۵ دعوت می­‌شوند، ‌به حفظ وحدت و جلوگیری از تفرقه در جامعه‌ی اسلامی،^۱۶ شفقت نسبت به مسلمانان و دشمنی و شدت با کفار،^۱۷ تعاون‌،^۱۸ مشورت‌ در امور عمومی و حکومتی توصیه شده^۱۹ و از مسلمانان به عنوان بهترین امت به جهت انجام وظیفه‌ی اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر یاد شده است.^۲۰
ظرفیت سیاسی فقه شیعه
آیات، روایات و کتب فقه شیعه پُر است از مباحث و ابوابی مانند «بیعت و اطاعت نسبت به حاکم مشروع»، «سربرتافتن از فرامین نامشروع حاکمان»، «جهاد در راه تحقق حاکمیت اسلام»، «دفاع از کیان اسلامی»، «نصیحت نسبت به ائمه‌ی مسلمین»، «اقامه‌ی حدود شرعی نسبت به متخلفان از شرع» و «دریافت خمس و زکات به عنوان مالیات حکومتی» که یا خود امری سیاسی ـ اجتماعی هستند و یا این که پی‌آمدهای کاملاً سیاسی ـ اجتماعی دارند.
 
نکته‌ی قابل توجه در خصوص این موارد این است که نه فقط آموزه­‌های دینی، این‌گونه مسائل سیاسی و حکومتی را مورد توجه و عنایت قرار داده­‌اند، بلکه تصدی این امور که غالباً مستلزم تشکیل یا اداره‌ی حکومت است در فقه شیعه به حاکم مشروع منصوب از جانب خداوند (امام معصوم علیه‌السلام و نائبان ایشان در عصر غیبت یعنی ولی فقیه) واگذار شده است.

سوم: عدم جدایی حاکمان دینی و سیاسی در صدر اسلام
سیر تاریخی تأسیس، تبیین و تثبیت اسلام از زمان بعثت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در صدر اسلام تا زمان خلفا و حضرت علی علیه‌السلام نیز بر عدم جدایی حاکمان دینی و سیاسی و مداخله‌ی فعالانه‌ی حاکمان و متولیان دین در عرصه‌ی سیاست گواهی می­‌دهد. در این قضیه اختلافی میان شیعه و سنی نیز وجود ندارد. از این روی، سیره‌ی سیاسی اهل سنت به رویکرد خلفا در صدر اسلام مستند است. اهل سنت با محور قراردادن رفتار پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و خلفا و ضرورت الگوگیری از آن­‌ها در رفتار سیاسی، اموری چون خاستگاه مشرعیت و شیوه‌ی حکمرانی در حکومت مطلوب را به عملکرد خلفا مستند می­‌سازند. شواهد تاریخی نیز حاکی از آن است که اولین زمزمه­‌ها در تفکیک حاکمیت سیاسی و پیشوایی دینی به سلطنت معاویه بازمی­‌گردد که پس از وی مورد تبعیت قرار گرفته و خلافت خلفای بنی­‌امیه و بنی­‌عباس نیز بدین صورت بوده است. این در حالی است که پیش از آن، کوچک­ترین تردید و ظنی در میان مسلمانان در این باره وجود نداشته است.

چهارم: احادیثی از امیرالمؤمنین علیه‌السلام درباره خاستگاه مشروعیت حاکمان
برخلاف آن‌چه در خصوص رویکرد حضرت علی علیه‌السلام در خصوص حکومت ارائه شد، روایات بسیاری از آن حضرت وجود دارد که ایشان، خاستگاه مشروعیت حاکمان (به صورت عام) و حاکمیت خویش (به صورت خاص) را به  انتصاب الهی مستند کرده­‌اند. برخی از این روایات از نظر می‌گذرد:
 
۱. حضرت در خطبه‌ی شقشقیه یکی از علل عمده‌ی به­‌دست گرفتن حکومت را پیمانی معرفی می­‌نمایند که خداوند از عالمان و پیشوایان دینی گرفته است که مطابق آن، آنان نمی­‌بایست بر ظلم ستمگران و گرسنگی مظلومان سکوت نمایند: «اگر به خاطر حضور توده‌های مشتاق بیعت‌کننده و اتمام حجت بر من به خاطر وجود یار و یاور نبود و نیز به خاطر عهد و پیمانی که خداوند از دانشمندان و علمای (هر امت) گرفته که: «در برابر پرخوری ستمگر و گرسنگی ستمدیده و مظلوم سکوت نکنند»، مهار شتر خلافت را بر پشتش می‌افکندم (و رهایش می‌نمودم)»^۲۱

۲. مجموعه روایاتی از آن حضرت نقل شده است که مطابق آن، حاکمیت سیاسی، حق ایشان بوده است. ابن ابی‌الحدید این روایات را متواتر اعلام کرده و برخی از آن‌ها را ذکر می­‌نماید؛ از جمله آن‌که حضرت می‌فرمایند: «برای ما حقی است. اگر آن را به ما بدهند، می­‌گیریم و اگر از ما منع کنند، از آن چشم می­‌پوشیم»^۲۲

۳. برترین شاهد در خصوص الگوی پیشوایی امامان معصوم علیهم‌السلام، منصوب شدن حضرت علی علیه‌السلام در ماجرای غدیر خم است. حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم پس از آن که ولایت و سرپرستی خویش بر جامعه را بر مردم متذکر شدند، حضرت علی علیه‌السلام را با استناد به وحی، به عنوان جانشین خویش در جامعه معرفی کرده و از مردم بدین خاطر بیعت گرفتند: «ألَسْتُ أوْلَی بِکمْ مِنْ أَنْفُسِکم. مَنْ کنْتُ مَولَاهُ فَهذَا عَلِیٌّ مَوْلاهُ؛^۲۳ همان‌گونه که من بر شما، از خودتان ولایت و اختیار بیشتری دارم، علی علیه‌السلام هم چنین رهبری و ولایتی بر شما دارد.»

ناگفته نماند این دسته از روایات که امامان معصوم علیهم‌السلام را پیشوایان سیاسی جامعه فرض کرده و بر خاستگاه مشروعیت سیاسی حضرت علی علیه‌السلام عنایت دارد، در نقطه مقابل روایاتی که بر جایگاه مردمی ولایت ایشان دلالت دارند قرار ندارد، بلکه این روایات بر مقبولیت مردمی در کنار خاستگاه مشروعیت الهی تأکید می­‌نماید. در روایتی که از حضرت علی علیه‌السلام نقل شده است ضمن مفروض انگاشتن ولایت الهی خود، مقبولیت مردمی را شرط به فعلیت رسیدن این ولایت اعلام داشته‌­اند: «رسول خدا مرا متعهد به پیمانی کرد و فرمود: ای پسر ابوطالب، ولایت امت من حق تو است. اگر به درستی و عافیت تو را ولی خود کردند و با رضایت درباره‌ی تو به وحدت نظر رسیدند امر ایشان را بر عهده گیر و بپذیر. اما اگر درباره‌ی تو به اختلاف افتادند، آنان را به خواست خودشان واگذار؛ زیرا خدا گشایشی به روی تو باز خواهد کرد.»^۲۴

بنابراین مروری به مبانی دینی و آموزه‌های روایی و سیره‌ی ثابت اهل بیت علیهم‌السلام، مفید این معناست که ایشان نه فقط الگوی معرفتی، اخلاقی و معنوی مردم محسوب می‌شوند، بلکه حکمت الهی و جامعیت شخصیت ایشان مقتضی است آن ذوات مقدسه حاکمیت سیاسی جامعه را نیز عهده‌دار شده و از این روی، سیره‌ی حکومتی آنان نیز الگوی دینی مسلمانان محسوب می‌شود.
 
پی‌نوشت‌ها:
۱. بازرگان، مهدی، آخرت و خدا هدف بعثت انبیا، ص ۳۶.
۲. سروش، عبدالکریم، مدارا و مدیریت، ص۱۸۱ـ۱۹۱ با تلخیص.
۳. و لم یکن له شریک فی الملک، سوره اسراء، آیه‌ی ۱۱۱
۴. سوره‌ی مبارکه‌ی کهف، آیه‌ی ۲۶
۵. سوره‌ی مبارکه‌ی بقره، آیه‌ی ۱۰۷
۶. قل اغیرالله اتخذ ولیاً فاطر السموات و الارض، سوره‌ی مبارکه‌ی انعام، آیه‌ی ۱۴
۷. سوره‌ی مبارکه‌ی نساء، آیه‌ی ۷۵
۸. سوره‌ی مبارکه‌ی مائدة، آیه‌ی ۵۵
۹. حرِّ عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۴۹، باب ۲۸ من ابواب التجارة و مقدماتها، ح۲
۱۰. سوره‌ی مبارکه‌ی حدید، آیه‌ی ۲۵  
۱۱. سوره‌ی مبارکه‌ی نساء، آیه‌ی ۱۳۵
۱۲. سوره‌ی مبارکه‌ی نحل، آیه‌ی ۳۶
۱۳. سوره‌ی مبارکه‌ی نساء، آیه‌ی ۵۹
۱۴. سوره‌ی مبارکه‌ی نساء، آیه‌ی ۷۵
۱۵. سوره‌ی مبارکه‌ی انفال، آیه‌ی ۶۰
۱۶. سوره‌ی مبارکه‌ی آل عمران، آیه‌ی ۱۰۳ و ۱۰۵ ؛ سوره‌ی مبارکه‌ی انفال، آیه‌ی ۴۶
۱۷. سوره‌ی مبارکه‌ی حجرات، آیه‌ی ۲۹
۱۸. سوره‌ی مبارکه‌ی مائده، آیه‌ی ۲
۱۹. سوره‌ی مبارکه‌ی آل عمران، آیه‌ی ۱۵۹
۲۰. سوره‌ی مبارکه‌ی آل عمران، آیه‌ی ۱۱۰
۲۱. نهج‌البلاغه، خطبه‌ی ۳ (شقشقیه)
۲۲. شرح نهج‌البلاغه ابن أبی الحدید، ج‌۹، ص ۳۰۷ـ ۳۰۶
۲۳. حسین بروجردی، جامع احادیث الشیعة، ج۲۳، ص۷۴۲
۲۴. مستدرک الوسائل، ج۱۱، ص۷۸