|یادداشتی از دکتر عباسعلی رهبر، استادیار علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی درباره‌ی عوامل مؤثر در تحقق حماسه‌ی سیاسی در انتخابات|

رفتار انتخاباتی نوعی کنش سیاسی است که با کارکردهای ساختی خرده‌نظام‌های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی در سطح کلان نظام اجتماعی رابطه دارد. از آغاز حیات مقدس جمهوری اسلامی تاکنون ۳۱ انتخابات در سطوح مختلف ملی و شهری برگزار شده که این حاکی از بالندگی و پویایی نظام باثبات جمهوری اسلامی مبتنی بر مردم‌سالاری دینی است. امسال نیز در برگزاری انتخابات پرشور و پرفهم ریاست‌جمهوری و شوراهای شهر و روستا لازم است با بینشی فرصت‌نگر، حضور گسترده و هوشمندانه‌ی مردم را در تبلور حماسه‌ی سیاسی قدر نهیم. در این نوشتار، طبق مدل زیر به تبیین لوازم تبلور حماسه‌ی سیاسی خواهیم پرداخت:

خلق حماسه‌ی سیاسی در جمهوری اسلامی ایران نیاز به شناخت انقلاب اسلامی و نظام مردم‌سالاری دینی دارد. برای شناختن این پدیده‌ی مبارک باید به خصوصیات منحصر به فرد انقلاب اسلامی توجه کنیم. مهمترین این ویژگی‌ها عبارتند از:
۱. برخورداری از پشتوانه‌ی عظیم و هزار و چند صد ساله‌ی  فلسفه و فقه و معارف اسلامی
۲. انقلاب اجتماعی همه‌جانبه همراه با تحول بنیادین در زندگی انسان‌‌ها^۱
۳. بهره‌مندی از رویکرد ارزشی و هدف‌گیری اصلاح مفاسد جهانی و بشری۲
۴. حاکم‌سازی فرهنگ توحیدی به جای فرهنگ الحادی و استبدادی^۳

یادآوری پیام انقلاب اسلامی و اصول حاکم بر آن، امر بسیار مهمی است که می‌تواند به عنوان مقدمه‌ای مناسب برای تحقق حماسه‌ی سیاسی تلقی گردد. بنابراین نباید از گذشته‌ی کشور غافل شویم و نعمت وجود این بیداری عظیم پس از انقلاب اسلامی را به فراموشی بسپاریم.

ارکان مردم‌سالاری دینی
مردم‌سالاری دینی با توجه به ماهیت نظام سیاسی کشور ما دارای سه رکن است. «دین» نخستین رکن نظام سیاسی مردم‌سالاری دینی است. جایگاه دین در این مقوله یک جایگاه معرفت شناختی است که قابل صورت‌بندی در التزام نظام سیاسی به دین است.

«مردم» دومین رکن ساختار نظام مردم‌سالاری دینی محسوب می‌شوند. مردم اساسی‌ترین نقش را در به‌فعلیت رساندن این نظام دارند. این بحث مرتبط با بحث مهم ایده‌ی جمعی‌بودن قدرت اسلام و مردمی‌بودن آن است. رهبر معظم انقلاب اسلامی در تشریح نظام اسلامی مبتنی بر مردم‌سالاری می‌فرمایند: «نظامی که در آن حاکم - چه رهبر، چه ریاست جمهوری، چه ریاست قوّه‌ی قضاییه، چه مجلس شورای اسلامی - متکی و متصل به مردم و مورد علاقه و پشتیبانی و حمایت آنهاست، نظام جمهوری اسلامی است.»^۴ یا «کشور ما متکی به آراء مردم است.»^۵ «مشارکت در سرنوشت کشور علاوه بر این‌که در اداره و تعیین مدیریت کشور نقش دارد، در خنثی‌کردن دشمنیِ دشمنان هم بزرگترین نقش را ایفا می‌کند.»^۶

«رهبری ولایت فقیه» نیز از ارکان مهم نظام مردم‌سالاری دینی است. «ولایت در اسلام، ناشی از ارزش‌هاست؛ ارزش‌هایی که هم آن سِمَت و هم مردم را مصونیت می‌بخشد.»^۷
 
عوامل مؤثر در خلق حماسه سیاسی
حماسه‌ی سیاسی از نظر رهبر معظم انقلاب مرتبط با حضور آگاهانه‌ی مردم در صحنه‌ی سیاست کشور و مدیریت کشوری است. بنابراین حضور پرشور و باشعور مردم در انتخابات اهمیت زیادی دارد. ایشان می‌فرمایند: «انتخابات عرصه‌ی ظهور قدرت ملی در یک کشور است. ملتی که زنده است، بانشاط است، متکی به اراده‌ی الهی است، مطمئن به پشتیبانی الهی است. این ملت در همه‌ی عرصه‌‌ها پیروز خواهد شد. در این عرصه هم همین‌جور است.»^۸ «حماسه‌ی سیاسی» که بخشی از نام سال ۱۳۹۲ است، مصداق بارزی به نام انتخابات دارد. حماسه‌ی سیاسی مبتنی بر دو عامل اصلی است؛ اول نشاط مردمی و دوم نقش‌آفرینی مردم.
 
الف) نشاط و شور مردمی
نشاط و شور و شوق مردم همراه با عقلانیت مشورتی، از عوامل مهمی است که می‌تواند حضور گسترده‌ی آنان را در صحنه‌ی انتخابات منجر شود. این نشاط مردمی خود وابسته به چند متغیر مهم همچون انقلاب اسلامی، کارنامه‌ی نظام جمهوری اسلامی ایران، اعتماد به نفس ملی، نقد منصفانه، قانون‌مداری مسئولان و مرام و اخلاق انتخاباتی است. از مؤلفه‌های مهم در امر نشاط مردمی، توجه به اهمیت انتخابات است. انتخابات در نظام جمهوری اسلامی ایران به عنوان نماد حرکت اسلامی در کشور، هدیه‌ی اسلام به ملت فهیم ایران، مظهر حق ملت و وظیفه‌ی ملی است. «انتخابات مظهر اقتدار نظام اسلامی است، مظهر آبروی نظام است، نماد مردم‌سالاری اسلامی است.»^۹

رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند: «انتخابات مهم است. انتخابات برای ما یک پرچم افتخار است. انتخابات بایستی خوب انجام بگیرد. در دوره‌های مختلف بحمدالله انتخاباتِ خوب، روشن و شفافی انجام گرفته. این دوره هم إن‌شاءالله همین‌جور خواهد بود.»^۱۰

توجه به دستاوردهای انقلاب
«توجه واقع‌بینانه به دستاوردهای انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران» نیز از زمینه‌های مهم ایجاد نشاط مردمی است. ارائه‌ی الگوی مردم‌سالاری دینی و حکومت متکی به آراء مردم از متن تعالیم اسلام، قطع دست بیگانگان از منابع و ثروت‌های ملت ایران، نهادینه‌سازی آزادی و کرامت انسانی در کشور، ایجاد جرأت در مسائل علمی و توسعه‌ی علم و فناوری، قوت‌یابی جبهه‌ی حق در برابر جبهه‌ی باطل، احیای امید در دنیای اسلام و اعتماد به نفس در امت اسلامی برای حرکت به آینده‌ای روشن، بیداری امت اسلام و تغییر معادلات قدرت در خاورمیانه و جهان، ازجمله مصادیق بارز و عینی دستاوردهای نظام جمهوری اسلامی ایران است.

البته باید اذعان کرد که انقلاب و نظام اسلامی مانند هر پدیده‌ای در معرض آسیب‌‌ها و تهدیدات و نقاط ضعفی است که باید آن‌‌ها را شناسایی کرد و اقدامات پیشگیرانه برای حفظ انقلاب را انجام داد. حفظ جهت‌گیری الهی، توجه به روحیه‌ی تسلیم‌ناپذیری مدام مسئولان، عزم جدی در جهت وفاق و انسجام اجتماعی و عقلانیت معنانگر می‌تواند راه‌های صعود به قله‌ی پیشرفت و عدالت را برای ما تسهیل کند.
 
اخلاق انتخاباتی
از دیگر عوامل مؤثر بر تقویت نشاط و حضور مردمی،  توجه به اخلاق انتخاباتی است. رعایت قواعد و هنجارهای مرتبط با امر انتخابات اعم از ثبت نام، تأیید صلاحیت، تبلیغات و تشخیص و انتخاب نامزد‌ها، از مصادیق مهم اخلاق انتخاباتی است. بالأخص در جامعه‌ای که داعی تعامل دین و سیاست است و اخلاق به عنوان محوری‌ترین موضوع جامعه‌ی اسلامی، جهت‌دهنده‌ی سیاست و امور اجتماعی تلقی می‌گردد. از آن‌جایی که الزام به یک شیئ، الزام به لوازم آن شیئ نیز است، الزام به نظام مردم‌سالاری دینی، الزام به لوازم خاص آن نیز است. از آن جمله می‌توان به رعایت تقوا و اخلاق در حوزه‌های فردی و اجتماعی اشاره کرد که علاوه بر آثار وضعی فردی، دارای تأثیرات مناسبی در تقویت نشاط و شور و شوق اجتماعی خواهد بود.

نباید در ذهن مردم نسبت به اصول و سیاست‌های نظام سیاسی کشور ابهام و شبهه ایجاد کرد، بلکه باید بین شیوه‌های اجرا و مبانی و اصول فرق قائل شد. رعایت حرمت رد صلاحیت ‌شدگان، پرهیز از اسراف در تبلیغات انتخاباتی و پرهیز از رواج بی‌انصافی در جامعه از مصادیق بارز رعایت اخلاق انتخاباتی است: «خدا را شکر می‌کنیم که فضای کشور ما بر اثر نظام اسلامی، فضای آزادی است، فضای بازی است. مردم فرصت دارند و می‌توانند حرفشان را بزنند. نخبگان هم می‌توانند حرف بزنند. من نگرانی‌ام از این نیست که حرفی زده شود، از کسی انتقاد شود، نه؛ یک نفر انتقاد می‌کند، یک نفر جواب هم می‌دهد. نگرانی من از رایج‌شدن اخلاق بی‌انصافی در جامعه است.»^۱۱

با عنایت به ویژگی‌های ملت فهیم و رشید ایران اسلامی که همانا اخلاق و معنویت و عاطفه است، نباید فضای انتخاباتی ما فضای کدورت و نفرت و بدگویی شود: «از بداخلاقی‌های انتخاباتی باید به‌شدت پرهیز کنند. بدگویی‌کردن، اهانت‌کردن، تهمت‌زدن  برای عزیزکردن خود و یا نامزد مورد نظر خود، دیگران را و رقبا را در چشم مردم خوار کردن، این‌‌ها راه‌‌ها و روش‌های صحیح و اسلامی نیست. رقابت باید باشد؛ رقابت مثبت و پرشور، اما با رعایت موازین اخلاقی.»^۱۲
 
انصاف در نقد
«توجه به نقد منصفانه» نیز از راه‌کارهای مناسب جهت افزایش شور و نشاط مردمی است. نقد باید با رعایت حرمت و احترام افراد، مشفقانه، عالمانه و ناصحانه باشد. نقد نباید ابزاری در جهت  تخریب نطام و دولت‌‌ها گردد، بلکه باید همراه با ارائه‌ی راهکار و تشخیص و درمان مناسب باشد. انصاف در نقد نیز از مبانی اصلی و منطقی یک نقد خواهد بود. «من کمبودها را نفی نمیکنم؛ بیشتر از خیلی از منتقدین، بنده کمبودها را میدانم […] حرف، جنجال‌سازیِ تبلیغاتی و لفاظی هیچ کمکی به حل مشکلات نمیکند؛ […] جنجال فکری غیر از مباحثات صحیح است.»^۱۳
 
برخورد مناسب مسئولان
برخورد مناسب مسئولان کشور در فرایند انتخابات نیز می‌تواند در ایجاد نشاط مردمی مؤثر باشد. بهترین اجتماع‌‌ها آن است که با نیروی محبت اداره شود؛ محبت زعیم و زمامدار به مردم و محبت و ارادت مردم به زعیم. مردم آن‌گاه قانونی خواهند بود که از زمامدارشان علاقه ببینند و همین علاقه‌ است که مردم را به اطاعت می‌کشد.^۱۴

قرآن نیز علت گرایش مردم به پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله را علاقه و مهری دانسته که ایشان به مردم مبذول می‌داشت. باز دستور می‌دهد که: «ببخششان و برایشان استغفار کن و با آنان مشورت کن.»^۱۵ این‌‌ها همه از آثار محبت و دوستی است؛ همچنان که رِفق و حلم و تحمل  همه از شئون محبت و احسان است.

او به تیغ حلم چندین خلق را                        واخرید از تیغ، چندین حلق را
 تیغ حلم از تیغ آهن تیزتر                          بل ز صد لشکر ظفرانگیزتر

امیرالمؤمنین علیه‌السّلام نیز در هنگام حکومتشان به مالک اشتر ‌فرمودند: «احساس مهر و محبت به مردم و ملاطفت با آن‌ها را در دلت بیدار کن [...] از عفو و گذشت به آنان بهره‌ای بده؛ همچنان که دوست داری خداوند تو را از عفو و گذشتش بهره‌مند کند.»^۱۶ نکته‌ی بسیار مهم این است که در صورت اظهار و ابراز محبت واقعی مسئولین به مردم، ایشان نیز با شور و اشتیاق ارادی نیروهای عظیم خود را در پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی به کار می‌گیرند؛ همان‌گونه که تاکنون چنین بوده است.
 
قانون‌محوری
قانون‌محوری هم از لوازم تقویت نشاط مردمی است. رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرمایند: «مسئولین کشور مراقب باشند که احترام انتخابات را نگهدارند. هم مجلس، هم دولت، هم قوه‌ی قضائیه  احترام انتخابات را نگهدارند. اگر کسی به انحاء مختلف دخالت کند، هیچ روا نیست. جایز نیست. باید مردم بر طبق روال قانونی ببینند، تشخیص بدهند، بشناسند و انتخابات انجام بگیرد.»^۱۷
 
ب) نقش‌آفرینی مردم
نقش‌آفرینی مردم نیز از موارد مهم و تأثیرگذار در ظهور حماسه‌ی سیاسی و افزایش مشارکت عمومی است. فهم این موضوع بسیار مهم است که انتخابات منظم و ادواری، یکی از نشانه‌های مردم‌سالاری است که نظام سیاسی به‌وسیله‌ی آن توسط مردم بهبود می‌‌یابد. از طرف دیگر مباحثی چون قاعده‌مندکردن انتقال قدرت سیاسی، گردش قدرت، ارتقای فرهنگ سیاسی، گسترش رقابت سیاسی و ترغیب خودباوری و عقلانی‌سازی رفتار جمعی شهروندان از کارکردهای انتخابات است.

بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی رحمه‌الله یکی از ضوابط نظام سیاسی را اتکا به آرای عمومی می‌دانستند و میزان را رأی ملت می‌شمردند: «میزان شما‌ها هستید [...] ما از خودتان رأی می‌‌خواهیم [...] شما هستید میزان.»^۱۸ ایشان در جای دیگری می‌فرمایند: «ما تابع آراء ملت هستیم. ملت ما هر طوری رأی داد، ما هم از آن‌‌ها تبعیت می‌کنیم.»^۱۹ رهبر معظم انقلاب هم معتقدند حضور مردم در انتخابات به عنوان یک حق و وظیفه باعث بیمه‌کردن کشور، افزایش اقتدار و عزت ملی، تضمین آینده‌ی دولت، اثبات و تداوم نظام مردم‌سالاری دینی و همچنین فراهم‌ساختن موجبات پیشرفت و زنده‌کردن فضای زندگی می‌گردد.

عوامل مؤثر در نقش‌آفرینی مردم
مشارکت همه‌ی جریان‌های سیاسی معتقد به قانون اساسی و منافع ملی در انتخابات نیز می‌تواند باعث رونق‌بخشی و نقش‌آفرینی مردم در صحنه‌ی انتخابات گردد: «در انتخابات، همه‌ی سلیقه‌‌ها و جریان‌های معتقد به جمهوری اسلامی باید شرکت کنند. این، هم حق همه است، هم وظیفه‌ی همه است. انتخابات مال یک سلیقه‌ی خاص، مال یک جریان فکری و سیاسیِ خاص نیست.»^۲۰

توجه به شرایط محیطی، منطقه‌ای و بین‌المللی از دیگر عواملی است که می‌تواند حضور گسترده‌ی مردم در انتخابات ۹۲ را تقویت کند. شکسته‌شدن هژمونی آمریکا در جهان، مشکلات اقتصادی در غرب، بیداری اسلامی و تحولات اخیر منطقه‌ای و تقویت ثبات و جایگاه ایران اسلامی نیز از موارد تأثیرگذار بر نقش‌آفرینی مردم در جهت ارتقای کارآمدی نظام و مقابله با توطئه‌های دشمنان خارجی و کج‌اندیشان داخلی است.

شعار‌های مبتنی بر عقلانیت، واقع‌بینی و انصاف کاندیداها نیز تأثیر بسیاری بر نقش‌آفرینی مردم خواهد داشت. انقلابی‌بودن، مجرّب‌بودن، مقاوم و اهل تدبیر بودن، وعده‌های بی‌مبنا ندادن و برخورد منصفانه با مسائل و امکانات و تهدیدات، تقویت انتخابات درخور نظام مردم‌سالاری دینی ما را در پی خواهد داشت.
 
پی‌نوشت‌ها:
۱. بیانات در دومین دوره‌ی تحصیلی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، ۱۳۶۲/۱۰/۳
۲. بیانات در خطبه‌های نمازجمعه، ۱۳۷۰/۷/۵
۳. مصاحبه در بازدید از روزنامه‌ی اطلاعات، ۱۳۶۳/۱۱/۳
۴. خطبه‌های نماز جمعه‌ی تهران،‌ ۱۳۶۸/۱۱/۲۰
۵. بیانات در دیدار زائرین و مجاورین حرم مطهر رضوی، ۱۳۸۴/۱/۱
۶. منبع پیشین
۷. بیانات در دیدار کارگزاران نظام، ۱۳۷۰/۴/۱۰
۸. بیانات در دیدار کارگران و فعالان بخش تولید کشور، ۱۳۹۲/۲/۷
۹. بیانات در حرم مطهر رضوی، ۱۳۹۲/۱/۱
۱۰. بیانات در دیدار نمایندگان مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۰/۳/۸
۱۱. خطبه‌های نماز جمعه تهران، ۱۳۸۷/۶/۳
۱۲. بیانات در دیدار مردم ابرکوه‌، ۱۳۸۶/۱۰/۱۵
۱۳. بیانات در دیدار جمعی از نخبگان علمی کشور، ۱۳۸۸/۸/۶
۱۴. مطهری، مرتضی، جاذبه و دافعه‌ی علی علیه‌السّلام، ص ۶۱
۱۵. سوره‌ی مبارکه‌ی آل عمران، بخشی از آیه‌ی ۱۵۹؛ فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ
۱۶. سید رضی، نهج‌البلاغه، نامه‌ی ۵۳
۱۷. بیانات در دیدار نمایندگان مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۰/۳/۸
۱۸. امام خمینی، صحیفه‌ی نور، ج ۷، ص ۱۲۲
۱۹. امام خمینی، صحیفه‌ی نور، ج ۱۰،ص ۱۸۱
۲۰. بیانات در حرم مطهر رضوی، ۱۳۹۲/۱/۱