گزارش زیر از پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) به بررسی وضعیت رشد تولید علم در ایران می‌پردازد. این گزارش تحت نظارت و سرپرستی دکتر جعفر مهراد، رئیس این پایگاه انجام شده است.

آمارهای ارائه‌شده در این گزارش بر مبنای پایگاه اطلاعات علمی تامسون رویترز (ISI) است. باید خاطرنشان کنیم که در زمان تهیه‌ی این گزارش، اطلاعات سال 2012 هنوز کاملاً در این پایگاه نمایه‌سازی نشده بود.

رتبه‌ی علمی ایران در کشورهای اسلامی، کشورهای غرب آسیا و خاورمیانه
رتبه‌ی علمی ایران در پانزده سال گذشته در سطح جهانی به‌سرعت افزایش یافته است. نمودار (1) این واقعیت را به‌خوبی نشان می‌دهد. ایران در سال 1998 -پانزده سال پیش- در رتبه‌ی 52 تولید علم جهان قرار داشت. در پانزده سال گذشته اما شاهد افزایش چشمگیر تعداد مقالات دانشمندان ایرانی در مجلات معتبر بین‌المللی بوده‌ایم. در همین فاصله، تولید علم ایران به رتبه‌ی 19 ارتقا یافته است. این یعنی رتبه‌ی ایران در پانزده سال گذشته 33 رتبه بهتر شده است.

در سال 1998 در بین کشورهای اسلامی، ایران پس از سه کشور ترکیه، مصر و عربستان در رتبه‌ی چهارم قرار داشت. حال آن‌که در سال 2012 ایران پس از ترکیه در رتبه‌ی دوم تولید علم در بین کشورهای اسلامی قرار دارد. به همین ترتیب، در سال 1998 در میان کشورهای غرب آسیا، سه کشور فلسطین اشغالی، ترکیه و عربستان قبل از ایران دارای رتبه‌ی برتر در تولید علم بودند، حال آن‌که در سال 2012 فقط کشور ترکیه رتبه‌ای برتر از ایران در حوزه‌ی تولید علم دارد.

در کشورهای خاور میانه نیز ایران در سال 1998 دارای رتبه‌ی پنج تولید علم بود و قبل از ایران، کشورهای فلسطین اشغالی، ترکیه، مصر و عربستان سعودی قرار داشتند. در سال 2012 شاهد هستیم که ایران حائز رتبه‌ی دوم در بین کشورهای خاور میانه است. داده‌های جدول (1) نشان می‌دهد که ایران از سال 2008 به بعد، در خاورمیانه از لحاظ تولید علم به عنوان کشور دوم پس از ترکیه است.

رشد علمی ایران
رشد تولید علم جهان در 15 سال گذشته 49% بوده است. در حالی که رشد تولید علم ایران در همین مدت 2116% بوده است (نمودار 2).

در این نمودار و به ‌تفکیک، رشد کشور با رشد تولید علم جهان، خاور میانه، کشورهای اسلامی و ترکیه مقایسه شده است. در سال 1998 تعداد 1.314.741 مدرک در سطح بین‌المللی در پایگاه استنادی آی.اس.آی نمایه شده که بیانگر مؤثرترین کشورهای تولیدکننده‌ی علم در سطح بین‌المللی است. ایران در همین سال تنها 1.226 مدرک در این پایگاه نمایه کرده بود. در سال 2011 اما تعداد مدارک نمایه‌شده در این پایگاه در سطح بین‌المللی 1.955.794 مدرک بود و در همین سال، تعداد مدارکی که از ایرانیان در این پایگاه نمایه شد، 27.163 مدرک بوده است. تعداد مدارکی که از ایران در 15 سال گذشته در این پایگاه نمایه شد، در نمودار (3) قابل مشاهده است.

همان‌گونه که در نمودار (4) مشاهده می‌شود، تولیدات علمی ایران در 15 سال گذشته روندی رو به رشد داشته و میزان تولید علم در بازه‌ی زمانی 2010-2012  نسبت به دوره‌ی نخست (1998-2000)، رشدی 1600 درصدی را تجربه کرده است (نمودار 5).

نزدیک به نیمی از تولیدات علمی ایران در 15 سال گذشته متعلق به سه سال گذشته است. این واقعیت نشان می‌دهد که در سه سال گذشته تولید علم ایران رشد شتابان‌تری به خود گرفته و پیشرفت‌ فوق‌العاده‌ای کرده است. رشد تولید علم کشور در دوره‌های پنج‌ساله نیز محاسبه شده است. نمودار (6) این رشد را نشان می‌دهد و واضح است که در پنج سال آخر، میزان تولید علم کشور رشد شایان توجهی داشته است. این نمودار نشان می‌دهد که در پنج سال 2008-2012 رشد تولید علم کشور ما برابر با 1074% بوده است.

سهم هر سال از تولید علم ایران از کل تولید علم ایران
تولید علم کشور به صورت شتابان در حال افزایش بوده، اما نمودارهای (7) و (8) نشان می‌دهد که در دوره‌ی سه‌ساله‌ی اخیر، بیشترین میزان تولیدات صورت پذیرفته است.

دوره‌ی سه‌ساله‌ی اخیر، 45% از کل تولید علم ایران در پانزده سال گذشته را شامل شده است. به همین ترتیب، هنگامی که به دوره‌ی شش‌ساله‌ی گذشته نگاه می‌کنیم، این سهم به 78% می‌رسد. به ترتیب از سال 2011 تا 1998 سهم هر سال از کل تولید علم ایران عبارت بوده است از: 17.4%، 13.9%، 12.8%، 11.1%، 8.6%، 5.9%، 4.4%، 3.3%، 2.5%، 1.8%، 1.3%، 1.1%، 0.8% و 0.8%.

سهم تولید علم ایران از کل تولیدات علمی
1) خاورمیانه:
سهم جمهوری اسلامی ایران از کل تولید علم خاورمیانه در دوره‌های سه‌ساله نشان می‌دهد که تولید علم کشور در این منطقه جایگاه خود را به‌سرعت رشد می‌دهد ( نمودار 9). در حالی که در دوره‌ی سه‌ساله‌ی 2000-1998 ایران تنها 5% از علم خاورمیانه را تولید می‌کرد، در سه‌ساله‌ی اخیر یعنی 2012-2010 شاهد تغییر جایگاه ایران هستیم؛ به نحوی که ایران در این دوره‌ی سه‌ساله 28% از علم خاورمیانه را تولید می‌کند. این افزایش فقط به منطقه خاورمیانه محدود نمی گردد. در بین کشورهای اسلامی نیز تولید علم کشور یک رشد صعودی را به ویژه در سه سال اخیر تجربه کرده است. در نمودار (10) در سه ساله نخست یعنی 2000-1998 ایران تنها 6% از مجموعه تولیدات علمی کشورهای اسلامی را در اختیار داشت این در حالی است که در سه‌ساله‌ی 2012-2010 ایران 23% از علم 57 کشور اسلامی را تولید می‌کند.

2) اروپای غربی و آمریکای شمالی
اروپای غربی و آمریکای شمالی به ترتیب بیشترین سهم از تولیدات علمی دنیا را در اختیار دارند. چنان‌چه در نمودار (11) مشاهده می‌کنیم، اروپای غربی نزدیک به 34% و آمریکای شمالی 31% علم دنیا را در 15 سال گذشته تولید کرده است و این دو منطقه بر روی هم 65% تولید علم دنیا را در اختیار دارند.

این در حالی است که سهم جمعیتی این دو منطقه از کل جمعیت دنیا 11% است (نمودار 12). کشورهای خاورمیانه 3% تولید علم و 5% جمعیت دنیا را شامل می‌شود.

3) کشورهای عضو اوپک:
در دوره‌ی سه‌ساله‌ی 2000-1998 ایران تنها 19% از علم کشورهای عضو اوپک را تولیده کرده بود، اما در سه سال اخیر این رقم به 59% افزایش یافته است (نمودار 13).

4) غرب آسیا:
سهم ایران از تولید علم کشورهای غرب آسیا نیز افزایش چشمگیری داشته است، به نحوی که در سه‌ساله‌ی نخست، تنها 6% از تولید علم کشورهای غرب آسیا به ایران تعلق داشت، در حالی که در سه‌ساله‌ی اخیر 2012-2010 این سهم به 29% رسیده است (نمودار 14).

شاخص‌های رتبه‌بندی
در حال حاضر آن‌چه در پارادایم ذهنی جامعه‌ی علمی کشور وجود دارد، میزان تولید علم ایران در مجلاتی است که در پایگاه استنادی آی.اس.آی نمایه‌سازی می‌شود. به عبارت دیگر، شمارش تعداد مقالات منتشرشده‌ی ایرانیان در مجلات معتبر بین‌المللی، مبنای رتبه‌بندی قرار می‌گیرد. اخیراً و با ایجاد پایگاه استنادی اسکوپوس، از اطلاعات تولید علم این پایگاه نیز در رتبه‌بندی علمی کشور استفاده می‌شود. پایگاه اسکوپوس متعلق به شرکت اِل‌زِو‌یِر است که مقر اصلی آن در آمستردام هلند است.

مثلاً در حال حاضر و بر اساس آخرین آمارها، ایران در پایگاه آی.اس.آی رتبه‌ی 19و در پایگاه اسکوپوس رتبه‌ی 16 تولید علم را دارد، اما تفاوت این دو پایگاه در مجلاتی است که نمایه می‌کنند. پایگاه استنادی آی.اس.آی ادعا می‌کند که معتبرترین مجلات هسته‌ی بین‌المللی را نمایه‌سازی می‌کند و زیر‌بنای این پایگاه، قانونی است به نام قانون تمرکز گارفیلد. انتخاب مجلات معتبر بر اساس این قانون صورت می‌گیرد و نهایتاً دانشمندان ایرانی با در نظر گرفتن موقعیت این نشریات، به چاپ مقالات خود در آن‌ها می‌پردازند.

در حال حاضر مقبول‌ترین عامل رتبه‌بندی مجلات علمی در سطح بین‌المللی، ضریب تأثیر مجله است. ضریب تأثیر مجله نشان می‌دهد که هر مجله در جامعه‌ی علمی از چه میزان مقبولیت برخوردار است. مجلات را در رتبه‌های مختلفی از 1 تا 11000 از لحاظ ضریب تأثیر قرار می‌دهند و در هر رشته، مجلات را به مجلات 1% برتر، 10% برتر، 20% برتر، 50% برتر و دیگر نشریات تقسیم‌بندی می‌کنند. بر همین اساس، چاپ مقاله در نشریاتی که در رده‌ی 1% برتر یک حوزه هستند، با دیگر نشریات متفاوت است.

این نکته شایان ذکر است که در آیین‌نامه‌ی تشویق مقالات علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در مبلغ تشویقی ضریب تأثیر مجلات نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند و همچنین برای معتبرترین نشریات بین المللی یعنی نشریه‌ی ساینس و نیچر یک تبصره‌ی خاص در نظر گرفته شده است.

به هر حال از دیدگاه علم‌سنجی، تعداد شاخص‌هایی که می‌توان تولید علم یک کشور را بر اساس آن‌ها مورد ارزیابی و سنجش قرار داد، بسیار زیاد و بالغ بر ده‌ها شاخص است، اما شاخص‌های تولید علم، تعداد استنادها و تعداد استنادها به ازاء هر مقاله، مهم‌ترین شاخص‌هایی هستند که در حوزه‌ی علم‌سنجی مورد توجه قرار می‌گیرند.

در مقاله‌ای با عنوان «بررسی تأثیر علمی کشورهای اسلامی» که توسط مهراد و گزنی (2010) تهیه و تدوین شد، مشخص گردید که بخش اعظم استنادهای دنیا توسط کشورهایی دریافت می‌شوند که عمدتاً در منطقه‌ی جغرافیایی اروپای غربی و آمریکای شمالی قرار دارند. حال آن‌که سهم دیگر کشورها از استنادها نسبتاً اندک است. استناد بیانگر میزان اثرگذاری تولید علم در سطح بین‌المللی است و در جامعه‌ی علمی بین‌المللی به عنوان مهم‌ترین عامل سنجش کیفیت مقالات مورد توجه قرار می‌گیرد.

چگونگی دستیابی به رتبه‌ی چهارم
این بررسی بر اساس داده‌های ایران در پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس و توسط مؤسسه‌ی سایمگو (Scimago) صورت گرفته و مبنای آن فقط بر اساس پیش‌بینی آماری رشد تولید علم کشور بر اساس آمار سال‌های گذشته است. به این معنی که هیچ یک از عواملی که می‌توانند بر تولید علم در سال‌های آتی تأثیرگذار باشند (مانند تغییر سیاست‌گذاری‌های آموزشی و پژوهشی وزارت علوم و وزارت بهداشت) مورد نظر قرار نگرفته است.

رشد جاری به‌تنهایی نمی‌تواند ملاک پیش‌بینی قرار بگیرد و پیش‌بینی بر این اساس نمی‌تواند کاملاً دقیق باشد. فرمول‌های ریاضی وجود دارند که بر اساس میزان تولیدات علمی در سری‌های زمانی -یعنی در طی سال‌های مختلف- قادرند سیر آتی تولید علم را محاسبه و ارائه نمایند. این پیش‌بینی بر همین اساس صورت گرفته است. گزارش این پیش‌بینی در جدول (3) قرار داده شده است.

همچنین بر اساس داده‌های آی.اس.آی نیز یک پیش‌بینی توسط پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) صورت گرفته که در نمودار (15) ارائه شده است. هر کدام از این پیش‌بینی‌ها بدون در نظر گرفتن دیگر عوامل و از جمله تعداد اعضای هیأت علمی، حداکثر توان آن‌ها و سیاست‌گذارهای علمی یک کشور نمی‌تواند دقیق‌تر باشد.

در نمودار (15) نمونه‌ای از این دسته پیش‌بینی‌ها آورده شده است. این نمودار میزان تولید علم ایران در هر سال را نشان می‌دهد و تا سال 2018 پیش‌بینی صورت گرفته است.

در دو پیش‌بینی صورت‌گرفته، مبنای محاسبه‌ی اولین آنها، داده‌های تولید علم ایران از سال 2003 و دومین پیش‌بینی بر اساس داده‌ها از سال 1998 است. پیش‌بینی اول نشان می‌دهد که تولید علم ایران در سال 2018 به 44000 مدرک می‌رسد. در سال 2011 تعداد تولید علم کشور 27163 مدرک بود و منطبق با پیش‌بینی دوم که مبنای آن سال 1998 است، تولید علم ایران در سال 2018 به نزدیک 58000 مدرک خواهد رسید.

منطبق بر پیش‌بینی سازمان تحقیقاتی سایمگو، سه کشور چین، آمریکا و انگلستان قبل از ایران قرار خواهند داشت. در این پیش‌بینی میزان تولید علم کشورها به صورت تجمعی محاسبه گردیده است.

چرخه‌ی اثرگذاری
بررسی کشورهای پیشرفته‌ی اقتصادی نشان می‌دهد که پیشرفت علمی آن‌ها همبستگی شدیدی با پیشرفت اقتصادی آنها دارد و جدول (3) به‌خوبی این واقعیت را نشان می‌دهد. همان‌گونه که در این جدول مشاهده می‌شود، کشورهایی با درآمد بالا نزدیک به 16% از جمعیت دنیا را در اختیار دارند. به همین صورت، این کشورها نزدیک به 80% از علم دنیا را تولید می‌کنند. در این جدول به‌خوبی آشکار است که با وجود آن‌که کشورهای کم‌درآمد نزدیک به 18% جمعیت دنیا را در اختیار دارند، تنها 0.7% از کل علم دنیا را تولید می‌کنند.