مطالعه و انس با کتاب یکی از دغدغه‌های همیشگی رهبر انقلاب بوده است. گفتار زیر از آقای شهریار زرشناس با نگاهی آسیب‌شناسانه، به وضعیت کتاب و کتابخوانی در کشور پرداخته است.

جای خالی کتاب
شاید یکی از محورهای مهم و اساسی بیانات رهبر معظم انقلاب در این دیدار، مطلوب نبودن وضع مطالعه و اشتیاق به کتاب، چه از جهت زمان مطالعه و چه از جهت تیراژ کتاب‌های موجود نسبت به جمعیت جوان است. بر همین اساس ایشان بر گسترش فرهنگ کتاب‌خوانی و اهتمام هر چه بیشتر به کتابخوانی تأکید جدی کردند. نکته‌ی مهم این است که ایشان از دو نهاد مهم، یعنی آموزش و پرورش و صداوسیما به عنوان نهادهای تأثیرگذار و اساسی در گسترش فرهنگ کتابخوانی نام بردند.

حقیقت این است که فارغ از اهمیت و میزان نفوذ رسانه در ذهن افراد یک جامعه، در مورد نقش آموزش و پرورش، باید تصریح کنیم که اگر فرزندان این سرزمین از کودکی به اهمیت کتابخوانی پی ببرند و این مقوله در ضمیرشان نهادینه شود، در دوره‌های بعدی عمرشان نیز مطالعه و روی آوردن به کتاب جزء ثابتی از زندگی ایشان خواهد بود. اگر آموزش و پرورش ما به این مسأله بیش از پیش توجه کند و به آن اهتمام ورزد، پس از گذشت یک نسل، میزان کتابخوانی و میزان توجه و نوع نگاه جامعه‌ به کتاب زیر و رو خواهد شد.

در مورد صداوسیما هم متأسفانه این همه برنامه‌های مختلف ورزشی و سینمایی و سرگرمی و ... در حال پخش است، ولی جای خالی برنامه‌های جذاب و پرمحتوا در مورد کتاب هنوز خالی است؛ برنامه‌هایی که کتاب‌های‌ خوب و پرمغز را با روش‌هایی متنوع و جذاب و خلاقانه به مخاطبان معرفی کند و نه هر کتاب بی‌محتوا و بیهوده‌ای را. در واقع حرکت متوازن و جهت‌مند این دو نهاد ـ‌آموزش و پرورش و صداوسیماـ ضمن رعایت موازین و شرایط، نقش مهمی در توسعه‌ی فرهنگ کتابخوانی ایفا می‌کند.

مطالعه‌ی مفید مهم‌تر از کتابخوانی است
نکته‌ی بسیار مهم بعدی مسأله‌ی کتابداران است. امیدواریم با این توجهی که رهبر معظم به این قشر تأثیرگذار و مهم دارند، زمینه‌ی ارتقا و تعالی هرچه بیشتر آن‌ها فراهم آید. در دوره‌ی مدیریت جدید نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور بحثی با عنوان "کتاب مشاور امین" مطرح شده که بحث بسیار خوبی است.

کتابدار فقط کسی نیست که وقتی مراجعه‌کننده به سراغش می‌آید، بگوید فلان کتاب را به من بده. ما در موارد زیادی شاهد هستیم که مراجعین از کتابدارها مشاوره می‌خواهند و این موضوع به صورت گسترده‌ای در کتابخانه‌ها رایج است. کتابدار باید خودش شناخت خوبی از کتاب‌ها و نیز نیازها و خلأهای فکری مخاطبان داشته باشد. کتابدار باید کتاب خوب و سالم را به متقاضی بشناساند و به مخاطب ارائه دهد؛ نکته‌ای که در بیانات رهبر انقلاب نیز وجود داشت.

آن چیزی که از نفس مطالعه برای جامعه‌ی ما مهم‌تر است، مطالعه‌ی مفید است. چه کسی می‌تواند نقش هادی و راهنما را در جهت‌دهی مخاطبان و خصوصاً جوانان به سوی مطالعه‌ی مفید داشته باشد؟ او کسی نیست جز کتابدار که در مقام مشاور امین به ذهن مخاطب جهت می‌دهد. اگر یک کتابدار به عنوان "مشاوری امین" بتواند کتابخانه را به بهترین شیوه مدیریت کند و مخاطبان را به سوی مطالعه‌ی مفید جهت دهد و حتی می‌تواند مسیر مطالعه را در یک مجموعه تغییر دهد.
به هر حال مسئولان باید بیش از پیش به ارتقای جایگاه کتابدار توجه کنند، چرا که در فرهنگ عمومی جامعه هنوز اهمیت و جایگاه کتابدار چندان دیده نشده است.

کتاب سالم، کتاب مسموم
عرضه‌ی کتاب سالم در بازار نیز از موضوعات حیاتی فرهنگ کشور است که رهبر معظم انقلاب به‌خوبی آن را تبیین کردند. ایشان در صحبت‌هاشان فرمودند:
«لزوماً هر کتابی مفید نیست و هر کتابی غیر مضر نیست. بعضی کتاب‌ها مضر است. مجموعه‌ای که متصدی امر کتاب است، نمی‌تواند با اتکا به این فکر که ما آزاد می‌گذاریم خودشان انتخاب کنند، هر کتاب مضری را وارد بازار کتابخوانی کند. همچنان که داروهای مسموم را، داروهای خطرناک را، داروهای مخدر را متصدیان امور این داروها آسان و بی‌قید در اختیار همه نمی‌گذارند؛ از دسترس دور نگه‌می‌دارند، گاهی هشدار می‌دهند، این یک خوراک معنوی است. اگر فاسد بود، اگر مسموم بود، اگر مضر بود، ما به عنوان ناشر، به عنوان کتابدار، به عنوان کتابخانه‌دار، به عنوان متصدی پخش، به هر عنوانی که با کتاب ارتباط دارد، حق نداریم این را در اختیار افرادی قرار بدهیم که آگاه نیستند، ملتفت نیستند.»¹

این‌جا دوباره به مفهوم مطالعه‌ی مفید می‌رسیم و این‌که مطالعه گاهی ممکن است مضر باشد. یعنی ما به دنبال ارتقای مطالعه‌ی مفید هستیم. متأسفانه توجه به این مهم در نهادهای فرهنگی و خصوصاً وزارت ارشاد کمرنگ است. اگر یک نگاه به بازار کتاب بیندازید، نه‌فقط در وزارت ارشاد، که در برخی کتب دانشگاهی و کتاب‌های دیگر نیز می‌توانید مواردی را مشاهده کنید که برای جامعه مسأله‌ساز است.

در مورد عرضه‌ی کتاب برخی معتقد بودند که هر کتابی را باید عرضه کرد تا مخاطب خودش انتخاب کند. رهبر انقلاب با طرح این بحث و مقایسه‌ای که با داروهای مفید و مضر صورت دادند و همچنین تصریح ایشان در مورد جلوگیری از ارائه‌ی کتاب‌های مضر به جامعه، خط بطلانی بر دیدگاه‌های این‌چنینی کشیدند.

در همین راستا ایشان در جای دیگری اشاره کردند که گاهی در بازار کتاب کارهایی به‌ظاهر فرهنگی با مقاصد سیاسی صورت می‌گیرد. معنی مهم نهفته در این جمله این است که این مسأله به صورت گسترده‌ای وجود دارد. بی‌اغراق یک جریان فعال انتشاراتی در مملکت ما وجود دارد که در پوشش کار فرهنگی مشغول فعالیت سیاسی است و بخشی از تهاجم نرم را این جریان در کشور پوشش می‌دهد؛ جریان خطرناکی که مقاصد سیاسی‌شان را علیه نظام با پوشش دیگری القا می‌کنند. این محور از توصیه‌های ایشان سد مهمی در برابر جنگ نرم دشمنان است و امیدواریم این رهنمود رهبری فتح بابی باشد برای اهتمام بیشتر به عرضه‌ی کتاب‌های مفید.

چه کنیم؟
ترویج و توسعه‌ی کتابخوانی کاری نیست که یک دستگاه یا یک وزارتخانه بتواند به‌تنهایی انجام دهد. در واقع این یک مقوله‌ی چندبخشی است و نیاز به هماهنگی چند ارگان با یکدیگر دارد.
گام نخست، مسأله‌ی آموزش و پرورش است که نقش مهمی در نهادینه کردن علاقه به مطالعه در درون انسان‌ها دارد. گام دوم بر عهده‌ی رسانه‌ی ملی است که با تولید برنامه‌های پرمحتوا و مرتبط با مطالعه‌ی مفید، نقش قابل توجهی در ترویج و توسعه‌ی کتابخوانی دارد. این دو گام موتور حرکت‌دهنده‌ی این جریان در کشور است.

بعد از این دو گام ما باید گام‌های دیگر را برداریم. مثلاً کتابخانه‌ها را توسعه دهیم یا برای کتاب‌ها یارانه‌ی کافی اختصاص دهیم. ناشران خوب را شناسایی کنیم و آن‌ها را تشویق کنیم. برای توزیع کتاب‌های خوب برنامه‌ریزی کنیم. با ورود کتاب‌های مضر مقابله کنیم و ...
مجموع این فعالیت‌ها در درازمدت جواب می‌دهد و ظرف یک نسل، تحول بسیار خوبی در کیفیت و میزان مطالعه‌ی ملت ما ایجاد خواهد کرد.

پی‌نوشت:
1. بیانات در دیدار با مسئولان کتابخانه‌ها و کتابداران 1390/4/29