شورای افتاء رهبر انقلاب، الگویی برای کرسی‌های آزاداندیشی و نظریه‌پردازی

اشاره
«در حوزه‌های علمیه، باید طاقت شنیدن حرف‌های جدید زیاد باشد، هرچند که به حدی نرسد که یک فقیه فتوا دهد؛ ممکن است دیگری چیزی بیافزاید و فتوا بدهد. لذا بنده به فضلای محترم و بزرگانی از قم، توصیه کردم یک مجله فقهی، تهیه و منتشر کنید.» (سخنان رهبر انقلاب در آغاز درس خارج فقه؛ ۷۳/۶/۲۰)

تنها چندماه پس از این توصیه، آیت‌الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی که ریاست دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت را بر عهده داشت، اولین شماره فصلنامه فقه اهل بیت را با صاحب‌امتیازی و مدیرمسئولی خویش تقدیم جامعه علمی ایران و جهان اسلام کرد. این فصلنامه بعدها دو مقاله برآمده از دروس خارج فقه آیت‌الله خامنه‌ای را با عناوین مهــآدنه و کاوشی در حکم ‌فقهی صابئان به ترتیب در شماره‌های ۸ و ۹ (پاییز و زمستان ۱۳۷۶) و نیز ۱۲-۱۱ (زمستان ۱۳۷۵ و بهار ۱۳۷۶) خود منتشر ساخت.

آیت‌الله هاشمی شاهرودی در شماره دوم این فصلنامه که در تابستان ۱۳۷۴ روانه بازار نشر شد، در گفت‌وگویی کوتاه، به بیان نکاتی درباره جلسه شورای افتاء رهبر معظم انقلاب پرداخت. وی که در آن زمان هنوز عهده‌دار سکان قضای کشور نشده بود، در ابتدا به این نکته اشاره نموده که حدود سه سال است در جلسه شورای افتاء رهبر معظم انقلاب شرکت میکند و از اعضای شورا تا در آن هنگام چنین یاد می‌کند: رهبر معظم انقلاب، رئیس قوه قضائیه، فقهای شورای نگهبان، ریاست دیوان عالی قضایی، آیت‌اللّه مهدوی کنی و آیت‌اللّه محمدی گیلانی.

با گذشت حدود ۱۵سال از زمان انجام این گفت‌وگو، متن آن هنوز هم در روشن ساختن برخی ابعاد علمی شخصیت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای برای بسیاری از خوانندگان تازگی دارد. از این رو «دیگران» با اندکی تصرف و حفظ محتوای سخنان آیت‌الله هاشمی شاهرودی، آن را تبدیل به نوشتار کرده و در دسترس کاربران پایگاه اطلاع‌رسانی Khamenei.ir قرار می‌دهد.

هدف و موضوع
همان‌گونه که از نام جلسه پیداست، هدف آن، بررسی دقیق فقهی مسائل مبتلا به جامعه اسلامی است؛ اعم از مسایل مربوط به مشکلات نظام جمهوری اسلامی، یا مسایل مستحدثه و نوپیدا و یا مسائلی که کمتر مورد بحث قرار گرفته و جهت تطبیق با نیازهای امروز جامعه اسلامی، نیاز به بحث و بررسی و نگرشی دوباره دارند.

این موضوعات، گاه از سری مسائلی است که از رهبر معظم انقلاب، استفتاء میشود و ایشان دستور میدهند که به بحث و بررسی گذارده شود و یا از سری مشکلاتی است که از طریق دیگر اعضای جلسه- به‌ویژه آنان که مسؤولیت‌های قضایی و اجرایی و یا قانونگذاری دارند- مطرح میشود. به هر حال، در این جلسه، بحث از موضوعات مستحدثه و زنده است که جای بحث و بررسی آن‌ها در مباحث فقهی، خالی است و مورد نیاز جامعه میباشد.

روشن است که بحث در این‌گونه موضوعات، تلاش جدّی میطلبد و از مواردی است که توانایی مجتهد و فقیه را به آزمایش میگذارد و گرنه بحث در مسائلی تکراری و موضوعاتی که مفصّل پیشینیان بدان‌ها پرداخته‌اند، نشان‌دهنده قدرت و هنر یک فقیه نیست.

شیوه کار
شیوه کار این‌گونه است که افراد- به تناسب علاقه، فراغت و آمادگی که دارند- موضوعی را به انتخاب خود یا پیشنهاد دیگر اعضاء، برای تحقیق برمیگزینند. پس از گزینش، به دنبال تتبع و تحقیق میروند و آن را با مبانی فقهی و استدلالی و اجتهادی، به نگارش درمیآورند؛ آن‌گاه برای بررسی و اظهار نظر دیگر اعضاء، نوشته را در اختیار آنان قرار میدهند. سپس طی جلسه یا جلساتی، موضوع تحقیق شده توسط نویسنده در جمع مطرح میگردد و انتقادات و پیشنهادهای دیگران را میشنود و پس از بحث و بررسی، آنچه را پذیرفت، در نوشته خود اعمال میکند.

این مباحث، نوعاً موضوعات نوپیدایند و یا کمتر بحث‌ شده‌اند. از این روی، مدت زیادی میطلبد تا شخص مبانی فقهی و اجتهادی مسأله را بیابد و آن‌ها را به تقریر در آورد. گاه در ضمن تحقیق، دامنه بحث گسترده میشود و فروعات مختلفی پیدا میکند. گاه انتقادات و پیشنهادهایی که میشود و نویسنده باید پاسخ‌گوی آن‌ها باشد، موجب میگردد که کامل کردن آن زمان بیشتری ببرد. هرچه موضوع جدیدتر و یا انتقادات به آن بیشتر باشد، مدت زمانی بیشتری را به خود اختصاص میدهد. این است که برای این‌گونه بحث‌ها، نمیتوان سقف زمانی مشخصی را در نظر گرفت. افزون بر این، تدوین آن، وقت فراوان می‌خواهد.

ثمره بحث
قانون این جلسه این نیست که حتماً، نتایج تحقیقاتش مورد استفاده دستگاه‌های اجرایی، قضایی و قانونگذاری قرار گیرد، ولی از آن جایی که موضوع‌هایی که طرح میشوند، بیشتر مشکلات محل ابتلایی نظامی جمهوری اسلامی بوده و اعضای جلسه هم، افراد تصمیم‌گیرنده در نهادهای قضایی، اجرایی و قانونگذاری هستند، طبعاً نتایج این جلسه میتواند برای آن آقایان در این زمینه، کارگشا باشد؛ به‌ویژه آن دسته از مسائلی که پاسخ‌گوی آن‌ها، شخص رهبر معظم انقلاب است که تحقیقات انجام شده با توجه به حضور فعال ایشان در جلسه، میتواند مورد استفاده در پاسخ به استفتائات قرار بگیرد. به عنوان مثال، موضوعی که اخیراً در جلسه شورا مطرح گردید و مورد استفاده دستگاه قضایی قرار گرفت، دیه بود که پرداخت دیه باید به چه صورت باشد. آیا به صورت اجناس، یا خیر؟

حضور فعال
آنچه در این جلسه مهم است، حضور جدّی با مطالعه و ارائه نظرات دقیق و پیشنهادها و انتقادات حساب شده است و در این جهت، رهبر معظم انقلاب با وجود اشتغالات و مسؤولیت‌های سنگین دیگرشان، حضور فعّال داشته، بلکه رکن و بانی اصل جلسه‌‌اند که بدون حضور ایشان جلسه منعقد نمیشود. بارها مشاهده شده که ایشان، بیش از دیگران اصرار بر برقراری جلسه داشته‌اند و در داخل جلسات نیز، در بحث و انتقاد و جمع‌بندی مطالب، فعّال بوده و نتایج نهایی بحث‌ها را جمع‌بندی کرده و نقاط ضعف و قوت آن را اعلام میکردند و همواره، به هنگام طرح مباحث، با ایراد انتقاد نقض و ابرام، حل و جواب و دفاع و... شرکت فعالی دارند؛ به‌ویژه در مسائل نوظهور و مربوط به مسائل اقتصادی و حقوقی.

به نظر من انتقادها و پیشنهادهای ایشان، بسیار جالب و مبتنی بر مبانی صحیح اجتهادی و استدلالی است. در عین این‌که بسیار مقیدند که از مبانی فقه جواهری تجاوز نشود، بر پاسخ‌گویی به مسایل نوظهور اجتماعی و به روز بودن مسایل و موضوعات فقهی مورد بحث نیز، تاکید دارند و مبانی که ایشان برمیگزینند، به نتایج‌ خوب و مطلوبی میرسد که پاسخ‌گوی مسایل روز و مشکلات جامعه اسلامی است.

ویژگی‌های دیگر
مزایایی که این شورا دارد، یکی در شکل کار است و دیگری در نوع کار. در جلسات استفتاء مراجع تقلید، معمولاً کار به این شکل است که: مرجع تقلید، در مقام پاسخ‌گویی به مقلدان خود، نظریه خود را به اعضای جلسه ارائه میدهد؛ دیگران اگر مطلبی در تکمیل آن فتوا و نظریه داشته باشند، ارائه میدهند. بنابراین تنظیم و تبیین و جمع کردن مطالب برای فتوا، به عهده خود آن مرجع است و در محدوده سؤالات استفتاء شده. ولی در این جلسه، یکی از اعضای جلسه، موضوعی را از مسائلی که بدان‌ها اشاره شد، برای تحقیق و اجتهاد و استنباط برمیگزیند و آن را پس از تحقیق و تکمیل، به دیگر اعضای جلسه که نوعاً از مجتهدین و صاحب‌نظر بوده و از سطح علمی بالایی برخوردارند، ارائه میدهد و طی ساعت‌ها، بحث و بررسی میگردد. شخص محقق، باید پاسخ‌گوی انتقادات و مدافع نظریه خویش باشد.

در حقیقت، روی هر موضوع، دو بار کار تحقیقی و اجتهادی میشود: یکبار شخص محقق و یکبار، جمع آقایان شرکت‌کننده. از نظر نوع کار هم، چنان‌که اشاره کردم، موضوعات و مسائلی که در این جلسه به بحث گذاشته میشود، نوعاً مسایل جدید و مشکلاتی است که نظام اسلامی و جامعه امروز ما با آن درگیرند. این‌که معتقدیم، باب اجتهاد مفتوح است و از افتخارات فقه پویای ما و مشخصه باز بودن باب اجتهاد، این است که بتواند مسایل زنده روز را پاسخ‌گو باشد؛ به‌ویژه مسائلی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی و الگو شدن حکومت اسلامی به وجود آمده است. امروز، مجتهد باید بتواند بر مبنای فقه جواهری در این مسائل جدید اجتهاد کرده، پاسخ گوید. هم‌اکنون، خلاهای زیادی در بحث‌های فقهی وجود دارد که علما و فقهای حوزه، باید آن‌ها را به داخل حوزه‌های درسی بیاورند و با مبانی اجتهادی فقه جواهری و مبانی اصولی قوی، پاسخ‌گو باشند.

به نظر من این هم، یکی دیگر از ویژگی‌های این جلسه است که اعضای این جلسه افرادی هستند که هم میتوانند مبانی فقه جواهری را به طور کامل و دقیق و عمیق بفهمند و هم چون درگیر مسایل و مشکلات نظام و جامعه‌اند، در تشخیص موضوع و توجه به ابعاد مختلف مساله، از توانایی خوبی برخوردارند. در نتیجه، بررسی‌هایی که انجام میشود، از هر دو بعد، کامل‌تر و دقیق‌تر از بحث‌هایی است که اتفاقاً و احیاناً در حوزه انجام میگیرد.

وجود چنین اعضایی در جلسه، به‌ویژه رهبر معظم انقلاب که از بهترین افراد جلسه هستند، مباحث را از هر دو بعد کامل میکند. به نظر من، موضوع‌شناسی در این جلسه، بسیار غنی است؛ همان چیزی که در استنباط مسایل مستحدثه، بسیار لازم و ضروری است. به هر حال، اعضای این جلسه، با توجه به سطح بالای علمی و فقاهتی که دارند، موضوع مورد تحقیق و تتبع را از هر جهت، مورد ارزیابی و تحقیق قرار میدهند و همان‌گونه که گفته شد، پیوندی بین فقه سنتی و مسایل روز انجام میدهند. این امتیاز مهم جلسه است.

همچنین شخص محقق، در صورتی که نیاز ببیند از نظر کارشناسان استفاده کند و تحقیق خود را با توجه به نظر کارشناسی به جلسه ارائه دهد، این کار را انجام میدهد.

انتشار تحقیقات
متأسفانه بحث‌ها و گفت‌و‌گوهایی که در جلسه انجام ‌میگیرد، ثبت و ضبط نمیشود ولی انتقادات و اشکالاتی را که محقق بپذیرد، در نوشته درج میشود و این نوشته‌ها موجود است. بحمد اللّه این توفیق پیدا شد که برخی از آن‌ها، در مجله وزین فقه اهل بیت(ع) منتشر گردد.

هرچند امکان دارد تمامی اعضا، یا بیشتر آنان با نظر نویسنده موافق باشند، با این حال، آنچه ارائه میشود نظر نویسنده است. زیرا چه بسا، برخی افراد جلسه انتقاداتی داشته‌اند که از نظر نویسنده، چون قبول نیفتاده، در نوشته اعمال نشده است. آنچه ارائه میشود، یا خود نویسنده تحقیق و استنباط کرده یا اگر دیگران پیشنهادها و یا انتقاداتی داشته‌اند، پس از قبول آن‌ها نوشته خود را اصلاح کرده که در نتیجه، آنچه ارائه میدهد، نظرخود اوست.

منبع: فقه أهل البیت؛ سال اول؛ شماره ۲