1374/12/24
پیام به کنگره‌‌ی زمان و مکان در اجتهاد
بسم الله الرحمن الرحیم
فراهم آمدن این گردهمایی تحقیقی و علمی با همه‌ی آثار و نتایجی که ان‌شاءالله حاصل خواهد شد یکی دیگر از برکات و حسنات ماندگار شخصیت عظیم و بی‌بدیلی است که عظیم‌ترین و شگفت انگیزترین پدیده‌ی تاریخ در عرصه‌ی مسائل مربوط به اسلام و مسلمین ـ یعنی تشکیل نظام جمهوری اسلامی ـ نیز یادگار بی‌نظیر اوست.
اگر سربرآوردن حکومتی بر پایه اندیشه‌ی الهی و اسلامی و با پرچم عدل اسلامی، در جهانی که از غوغای اندیشه‌ها و هدفها و شعارهای مادی انباشته است، از قوت تدبیر و اراده و توکل و حکمت آن یگانه مرد، خبر می‌دهد; و اگر گسترش ارزشهای اخلاقی و احیای دوباره‌ی زهد و پرهیز و پارسایی در منش و روش مردان صاحب مقام این حکومت ، آیینه شفاف خلوص و صفا و خشوع و عروج روحی آن برگزیده‌ی زمان را در برابر نسلهای امروز و فردا می‌گذارد; نگاه ژرف عالمانه و حکیمانه‌ی او به فقه و شریعت و تکیه بر شعار «نقش زمان و مکان در استنباط فقهی» نیز احاطه‌ی علمی و بصیرت و تیزبینی و آینده‌شناسی و خلاقیت و غنای فکری او را آشکار می‌سازد. و تازه این همه با هم که خود ترکیب بدیع و بی‌نظیری در سلسله‌ی درخشان شخصیات اسلامی است، بی‌شک همه‌ی ابعاد شخصیت امام راحل کبیر ما نیست.
درباب مسئله‌ی زمان و مکان و نقش و تأثیر آن در استنباط احکام اسلامی کوته سخن آن است که این سرچشمه‌ی مبارک اگر به درستی شناخته و به کار گرفته شود، پشتوانه‌یی عظیم برای بهره‌مندی جوامع بشری از کوثر شریعت اسلامی پدید خواهد آورد. تا کنون رایج‌ترین بهانه و دستاویز کسانی که خواسته‌اند اجتماعات بشری را از فیض هدایت و سعادت بخشی شریعت، محروم سازند این بوده است که احکام دینی را حقیقتی جامد و بی‌انعطاف پنداشته و جریان پیوسته و جوشان و تبدیل‌پذیر زندگی را با آن ناسازگار قلمداد کرده‌اند. این سخن اگرچه در مواردی از غرض‌ورزی و بی‌اعتقادی به اصل دین ناشی شده، لیکن در مواردی نیز از نا آگاهی و جهالت گویندگانش نشأت گرفته است، و ای بسا که عکس‌العمل غیر عالمانه یا غیر حکیمانه‌ی برخی از دین باوران نیز به آشفته پنداری و آشفته‌گوئیها دامن زده است.
حقیقتی که امام راحل رضوان الله علیه مطرح می‌کند آن است که کوثر شریعت و فقه، در جریانی دائمی و ابدی، از سرچشمه‌ی وحی، به سوی عرصه‌های گوناگون حیات جاری است. منشأ و ماده‌ی حکم الهی نه خرد و اندیشه‌ی محدود بشر و نه مصلحت‌اندیشیهای کوته‌بینانه‌ی اوست که در شرایط گوناگون زندگی قالب‌گیری و منجمد شده است; علم و حکمت محیط و لایتناهای الهی است که همه‌ی زمانها و مکانها را در زیر بال همای خود می‌گیرد و بر همه‌ی سرزمینها و کشتزارهای حیات می‌بارد و همه جا و هر زمان را سیراب می‌کند.
زمان و مکان و اوضاع و احوال گوناگون زندگی بشر و تازه‌های جهان، به فقیه دین شناس و زمان شناس کمک می‌کند که خود و اهل زمان خود را از آن کوثر یعنی سرچشمه‌ی لایزال و فزاینده، سیراب سازد و محرومیت از آن را برای بشر که همواره و همه جا نیازمند دین و شریعت الهی است، برنتابد.
در فهم و تطبیق این اصل کلی، روشن‌بینی و در عین حال، انضباط فکری تمام باید به کار گرفته شود. هرگونه افراط و تفریط در این کار حساس و خطیر، زیانهای جبران‌ناپذیر به بار خواهد آورد. در این کار، لطمه‌ی بی‌بندوباری علمی، به همان اندازه سنگین است که جمود فکری و کوته‌بینی.
شناختن نقش هر زمان و هر مکان، همواره باید با پایبندی به اصول فقاهت که روشی علمی و تخصصی است، همراه باشد. و این است معنای سخن امام راحل رحمه الله علیه که فقه پوینده و منطبق بر نیازهای همیشه و همه جا را همان فقه سنتی دانسته و بر این پای فشرده‌اند.
از اینجا می‌توان دانست که تنها فقهای کارآزموده و اهل فن، صلاحیت آن را دارند که تأثیر زمان و مکان را در احکام شریعت بشناسند و بر طبق آن فتوا دهند. این امر خطیر از دسترس نا خبرگان و غیرمتبحران اقیانوس فقاهت، بسی دور است.
اکنون جمع شما فرزانگان و دانشمندان دین شناس و خبرگان فقاهت دارای نقشی اساسی است. نخست باید مراد صحیح از «نقش زمان و مکان در اجتهاد» شناخته و توهم ناسازگاری این اصل با اصل «پایداری و ابدیت شریعت» به شیوه‌یی عالمانه و دقیق، دفع شود. و سپس مرزبندی این اصل مهم، و تعریف جامع و مانع، و شیوه‌های استفاده از آن تبیین گردد. در این کار بزرگ، شرح صدر و تحمل علمی همراه با دقت و مراقبت از اصول مسلم و مقطوع، در کنار یکدیگر لازم است. بی‌شک حضور علماء و فقهاء و اساتید برجسته و نامدار حوزه‌ی علمیه قم در این گردهمایی و نیز شخصیت علمی مدیر محقق و عالی قدر و ارزشمند و دست‌اندرکاران فاضل و فن شناس و دلسوز آن، امیدهای فراوانی به ثمرات این مجمع علمی در دل بر می‌انگیزد.
وظیفه‌ی تخلف ناپذیر خود می‌دانم که از فرزند خلف و شایسته و بزرگوار امام راحل مرحوم حجت‌الاسلام آقای حاج سید احمد خمینی (طیب الله رمسه و قدس الله نفسه) که با دانش و خرد و هوشمندی و دلسوزی خود این سررشته‌ی مبارک را گشود و فکر تشکیل این مجمع را پدید آورد، با قدردانی و تجلیل شایسته یاد کنم و برای روح مطهر او از پروردگار طلب فضل و رحمت نمایم و با اطمینان، بخش عظیمی از اجر و ثواب اخروی و یاد نیک دنیوی این کار بزرگ را متعلق به وی بدانم.
والسلام علیه و علی والده العظیم و علی جمیع العلماء العاملین و الفقهاء الراشدین و علیکم جمیعا و رحمه الله و برکاته.
بیست و چهارم شوال 1416
سید علی خامنه‌ای
فراهم آمدن این گردهمایی تحقیقی و علمی با همه‌ی آثار و نتایجی که ان‌شاءالله حاصل خواهد شد یکی دیگر از برکات و حسنات ماندگار شخصیت عظیم و بی‌بدیلی است که عظیم‌ترین و شگفت انگیزترین پدیده‌ی تاریخ در عرصه‌ی مسائل مربوط به اسلام و مسلمین ـ یعنی تشکیل نظام جمهوری اسلامی ـ نیز یادگار بی‌نظیر اوست.
اگر سربرآوردن حکومتی بر پایه اندیشه‌ی الهی و اسلامی و با پرچم عدل اسلامی، در جهانی که از غوغای اندیشه‌ها و هدفها و شعارهای مادی انباشته است، از قوت تدبیر و اراده و توکل و حکمت آن یگانه مرد، خبر می‌دهد; و اگر گسترش ارزشهای اخلاقی و احیای دوباره‌ی زهد و پرهیز و پارسایی در منش و روش مردان صاحب مقام این حکومت ، آیینه شفاف خلوص و صفا و خشوع و عروج روحی آن برگزیده‌ی زمان را در برابر نسلهای امروز و فردا می‌گذارد; نگاه ژرف عالمانه و حکیمانه‌ی او به فقه و شریعت و تکیه بر شعار «نقش زمان و مکان در استنباط فقهی» نیز احاطه‌ی علمی و بصیرت و تیزبینی و آینده‌شناسی و خلاقیت و غنای فکری او را آشکار می‌سازد. و تازه این همه با هم که خود ترکیب بدیع و بی‌نظیری در سلسله‌ی درخشان شخصیات اسلامی است، بی‌شک همه‌ی ابعاد شخصیت امام راحل کبیر ما نیست.
درباب مسئله‌ی زمان و مکان و نقش و تأثیر آن در استنباط احکام اسلامی کوته سخن آن است که این سرچشمه‌ی مبارک اگر به درستی شناخته و به کار گرفته شود، پشتوانه‌یی عظیم برای بهره‌مندی جوامع بشری از کوثر شریعت اسلامی پدید خواهد آورد. تا کنون رایج‌ترین بهانه و دستاویز کسانی که خواسته‌اند اجتماعات بشری را از فیض هدایت و سعادت بخشی شریعت، محروم سازند این بوده است که احکام دینی را حقیقتی جامد و بی‌انعطاف پنداشته و جریان پیوسته و جوشان و تبدیل‌پذیر زندگی را با آن ناسازگار قلمداد کرده‌اند. این سخن اگرچه در مواردی از غرض‌ورزی و بی‌اعتقادی به اصل دین ناشی شده، لیکن در مواردی نیز از نا آگاهی و جهالت گویندگانش نشأت گرفته است، و ای بسا که عکس‌العمل غیر عالمانه یا غیر حکیمانه‌ی برخی از دین باوران نیز به آشفته پنداری و آشفته‌گوئیها دامن زده است.
حقیقتی که امام راحل رضوان الله علیه مطرح می‌کند آن است که کوثر شریعت و فقه، در جریانی دائمی و ابدی، از سرچشمه‌ی وحی، به سوی عرصه‌های گوناگون حیات جاری است. منشأ و ماده‌ی حکم الهی نه خرد و اندیشه‌ی محدود بشر و نه مصلحت‌اندیشیهای کوته‌بینانه‌ی اوست که در شرایط گوناگون زندگی قالب‌گیری و منجمد شده است; علم و حکمت محیط و لایتناهای الهی است که همه‌ی زمانها و مکانها را در زیر بال همای خود می‌گیرد و بر همه‌ی سرزمینها و کشتزارهای حیات می‌بارد و همه جا و هر زمان را سیراب می‌کند.
زمان و مکان و اوضاع و احوال گوناگون زندگی بشر و تازه‌های جهان، به فقیه دین شناس و زمان شناس کمک می‌کند که خود و اهل زمان خود را از آن کوثر یعنی سرچشمه‌ی لایزال و فزاینده، سیراب سازد و محرومیت از آن را برای بشر که همواره و همه جا نیازمند دین و شریعت الهی است، برنتابد.
در فهم و تطبیق این اصل کلی، روشن‌بینی و در عین حال، انضباط فکری تمام باید به کار گرفته شود. هرگونه افراط و تفریط در این کار حساس و خطیر، زیانهای جبران‌ناپذیر به بار خواهد آورد. در این کار، لطمه‌ی بی‌بندوباری علمی، به همان اندازه سنگین است که جمود فکری و کوته‌بینی.
شناختن نقش هر زمان و هر مکان، همواره باید با پایبندی به اصول فقاهت که روشی علمی و تخصصی است، همراه باشد. و این است معنای سخن امام راحل رحمه الله علیه که فقه پوینده و منطبق بر نیازهای همیشه و همه جا را همان فقه سنتی دانسته و بر این پای فشرده‌اند.
از اینجا می‌توان دانست که تنها فقهای کارآزموده و اهل فن، صلاحیت آن را دارند که تأثیر زمان و مکان را در احکام شریعت بشناسند و بر طبق آن فتوا دهند. این امر خطیر از دسترس نا خبرگان و غیرمتبحران اقیانوس فقاهت، بسی دور است.
اکنون جمع شما فرزانگان و دانشمندان دین شناس و خبرگان فقاهت دارای نقشی اساسی است. نخست باید مراد صحیح از «نقش زمان و مکان در اجتهاد» شناخته و توهم ناسازگاری این اصل با اصل «پایداری و ابدیت شریعت» به شیوه‌یی عالمانه و دقیق، دفع شود. و سپس مرزبندی این اصل مهم، و تعریف جامع و مانع، و شیوه‌های استفاده از آن تبیین گردد. در این کار بزرگ، شرح صدر و تحمل علمی همراه با دقت و مراقبت از اصول مسلم و مقطوع، در کنار یکدیگر لازم است. بی‌شک حضور علماء و فقهاء و اساتید برجسته و نامدار حوزه‌ی علمیه قم در این گردهمایی و نیز شخصیت علمی مدیر محقق و عالی قدر و ارزشمند و دست‌اندرکاران فاضل و فن شناس و دلسوز آن، امیدهای فراوانی به ثمرات این مجمع علمی در دل بر می‌انگیزد.
وظیفه‌ی تخلف ناپذیر خود می‌دانم که از فرزند خلف و شایسته و بزرگوار امام راحل مرحوم حجت‌الاسلام آقای حاج سید احمد خمینی (طیب الله رمسه و قدس الله نفسه) که با دانش و خرد و هوشمندی و دلسوزی خود این سررشته‌ی مبارک را گشود و فکر تشکیل این مجمع را پدید آورد، با قدردانی و تجلیل شایسته یاد کنم و برای روح مطهر او از پروردگار طلب فضل و رحمت نمایم و با اطمینان، بخش عظیمی از اجر و ثواب اخروی و یاد نیک دنیوی این کار بزرگ را متعلق به وی بدانم.
والسلام علیه و علی والده العظیم و علی جمیع العلماء العاملین و الفقهاء الراشدین و علیکم جمیعا و رحمه الله و برکاته.
بیست و چهارم شوال 1416
سید علی خامنه‌ای