اگر روایاتی که درباب معلم است مطالعه شود، از دیدگاه اسلام، حقایقی برای انسان درباره‌ی تعلیم و تربیت روشن می‌گردد. مثلاً فرض بفرمایید در روایتی از رسول گرامی اسلام صلی‌اللَّه‌علیه‌وآله‌وسلم نقل شده است که فرمود: «ان اللَّه و ملائکته»؛ خدا و فرشتگان «حتی النملة فی جحرها»؛ حتی مورچگان و خلاصه تمام آفرینش و خلایق «یصلون علی معلم الخیر»(1)؛ بر معلمان نیکی درود می‌فرستند. این، امتیاز بسیار عظیمی است. یا در روایتی دیگر از همان بزرگوار است که «همه‌ی خلایق و فرشتگان و جاندران عالم، برای معلمین استغفار می‌کنند.» (2)معنای این جملات چیست؟ تعلیم و آموزش دادن مگر از نظر اسلام چقدر ارزش دارد؟
وقتی که پیغمبر، «معاذبن‌جبل» را برای اداره‌ی مردم یمن و پیاده کردن اسلام در بین آنها به آن سرزمین می‌فرستاد، توصیه‌هایی به او کرد. از جمله توصیه‌های آن حضرت این بود که «و بث فی الناس المعلمین.»(3) معلمین را در بین مردم منتشر کن؛ یعنی معلمین در میان مردم بروند و به آنان بیاموزند. این، جزو پایه‌های اولی است؛ یعنی آن‌جا که اسلام برای اول بار می‌خواهد وارد شود و جامعه را اداره کند، یکی از کارهای اساسی‌اش میدان دادن به معلمین در بین مردم است. در روایتی دیگر، این گونه آمده است: سه نفرند که اگر کسی به آنها اهانت کند، منافق است - یعنی به این تعبیر که «هیچ کس به آنها اهانت نمی‌کند مگر منافق.» - اولی یک امر تشریفی است و به عنوان یک ارزش تشریفی در اسلام است: «ذو شیبة فی الاسلام»؛ کسی که در اسلام و در راه اسلام، عمرش را به سر آورده و محاسنش را سفید کرده است. دومی که مسأله‌ی مهمی است، «امام مقسط»؛ رهبر و پیشوای عادل. و سومی «معلم الخیر»؛ معلم آموزنده‌ی نیکیها؛ یعنی همان که درس و سواد و دین و دانش را به مردم می‌آموزد. اهانت به او، عملی است که هیچ کس آن را مرتکب نمی‌شود، مگر منافق.(4) این قدر ارزش تعلیم و تربیت و معلم در جامعه بالا رفته است. این، نکته‌ی بسیار مهمی است.1371/02/09
1 )
فضل العالم على العابد كفضلی على أدناكم إن الله و ملائكته و أهل السماوات و الأرض حتى النملة فی جحرها و حتى الحوت فی الماء ليصلون على معلم الناس الخير.
ترجمه:
پیامبر (ص) فرمودند: برتری دانشمند بر عابد چون برتری من بر كم مرتبه ترین شماست، بدرستی كه خداى عز و جل و فرشتگان او و اهل آسمانها و زمينها حتى مورچه در سوراخ خود و حتى ماهى در آب بر كسى را كه به مردم نيكى آموزد، درود می فرستند..
منیه المرید،شهیدثانی، ص 100 المناقب،ابن شهرآشوب،ج 4،ص204 عوالی اللآلی،ابن ابی جمهور،ج1،ص 359 بحارالأنوار،مجلسی،ج61،ص244
فضل العالم على العابد كفضلی على أدناكم إن الله و ملائكته و أهل السماوات و الأرض حتى النملة فی جحرها و حتى الحوت فی الماء ليصلون على معلم الناس الخير.
ترجمه:
پیامبر (ص) فرمودند: برتری دانشمند بر عابد چون برتری من بر كم مرتبه ترین شماست، بدرستی كه خداى عز و جل و فرشتگان او و اهل آسمانها و زمينها حتى مورچه در سوراخ خود و حتى ماهى در آب بر كسى را كه به مردم نيكى آموزد، درود می فرستند..
2 )
إن معلم الخير يستغفر له دواب الأرض و حيتان البحر و كل ذی روح فی الهواء و جميع أهل السماء و الأرض و إن العالم و المتعلم فی الأجر سواء يأتيان يوم القيامة كفرسی رهان يزدحمان
ترجمه:
امام محمد باقر عليه السّلام از قول پیامبر (ص) روايت كرده است كه فرمود: تمام جنبندگان روى زمين و ماهيهاى درياها و هر موجودی در هوا و همه اهل آسمان و زمین است براى كسى كه آموزگار خوبيهاست درخواست آمرزش مىكنند. پس همانا دانشمند و دانشجو در پاداش یكسان هستند، روز قیامت مانند دو اسب مسابقه كه كنار یكدیگرند و به هم می خورند می آیند.
بصائرالدرجات، محمد بن حسن بن فروخ صفار ص3 بحارالأنوار،مجلسی،ج 2،ص 17
إن معلم الخير يستغفر له دواب الأرض و حيتان البحر و كل ذی روح فی الهواء و جميع أهل السماء و الأرض و إن العالم و المتعلم فی الأجر سواء يأتيان يوم القيامة كفرسی رهان يزدحمان
ترجمه:
امام محمد باقر عليه السّلام از قول پیامبر (ص) روايت كرده است كه فرمود: تمام جنبندگان روى زمين و ماهيهاى درياها و هر موجودی در هوا و همه اهل آسمان و زمین است براى كسى كه آموزگار خوبيهاست درخواست آمرزش مىكنند. پس همانا دانشمند و دانشجو در پاداش یكسان هستند، روز قیامت مانند دو اسب مسابقه كه كنار یكدیگرند و به هم می خورند می آیند.
3 )
يا معاذ علمهم كتاب الله و أحسن أدبهم على الأخلاق الصالحة و أنزل الناس منازلهم خيرهم و شرهم و أنفذ فيهم أمر الله و لا تحاش فی أمره و لا ماله أحدا فإنها ليست بولايتك و لا مالك و أد إليهم الأمانة فی كل قليل و كثير و عليك بالرفق و العفو فی غير ترك للحق يقول الجاهل قد تركت من حق الله و اعتذر إلى أهل عملك من كل أمر خشيت أن يقع إليك منه عيب حتى يعذروك و أمت أمر الجاهلية إلا ما سنه الإسلام و أظهر أمر الإسلام كله صغيره و كبيره و ليكن أكثر همك الصلاة فإنها رأس الإسلام بعد الإقرار بالدين و ذكر الناس بالله و اليوم الآخر و اتبع الموعظة فإنه أقوى لهم على العمل بما يحب الله ثم بث فيهم المعلمين و اعبد الله الذی إليه ترجع و لا تخف فی الله لومة لائم و أوصيك بتقوى الله و صدق الحديث و الوفاء بالعهد و أداء الأمانة و ترك الخيانة و لين الكلام و بذل السلام و حفظ الجار و رحمة اليتيم و حسن العمل و قصر الأمل و حب الآخرة و الجزع من الحساب و لزوم الإيمان و الفقه فی القرآن و كظم الغيظ و خفض الجناح.
ترجمه:
اى معاذ كتاب خداى را به ايشان بياموز و آنان را را به اخلاق نيكو پرورش ده و مردم را، خوب و بدشان را در مقامهاى خود بنشان و فرمان خدا را در میان آنان اجرا كن و در (اجراى) فرمان خدا و (دريافت) مال خدا از هيچ كس پروا مكن زيرا تو را اختيارى نباشد و آن مال از آن تو نيست و امانت را در هر كم و زیادی برگردان و تو را واجب است كه نرمش و گذشت كنى جز در مورد حق [كه اگر گذشت كنى] نادان می گويد حقّ خدا را رها كردى. از كاری كه بيم دارى عيبى به تو می رسد از كارگزاران خويش پوزش خواه تا تو را معذور دارند. كارهاى دوران جاهلى را، جز آنچه اسلام روا شمرده است، نابود ساز. تمام دستورات اسلام را، خرد و كلان، آشكار ساز و بيشتر همّت خود را بر نماز بگمار كه پس از اعتراف به دين، اساس اسلام است. و مردم را به خدا و روز قیامتیادآوری كن و پند و اندرز را دنبال كن كه آنان را بر كردارى كه خداوند دوست مىدارد نيرو بخشد، سپس آموزگاران را در ميان آنان پخش كن و خدايى را كه بدو بازمىگردى بپرست و در راه خدا از سرزنش هيچ ملامتگرى باك مدار. من تو را به پرهيزگارى خدا و راستى گفتار و وفاى به پيمان و پرداخت امانت و ترك خيانت و به نرمگويى و پيشدستى در سلام و نگهداشتن همسايه و مهربانى با يتيم و كردار نیك و كوتاهی آرزو و دوست داشتن سراى ديگر و بيم از حسابرسى و پيوستگى به ايمان و دانش در قرآن و فروخوردن خشم، و فروتنى سفارش مىكنم.
تحف العقول، حسن بن حرانی ص25؛ بحارالانوار،مجلسی،ج74،ص129 ؛
يا معاذ علمهم كتاب الله و أحسن أدبهم على الأخلاق الصالحة و أنزل الناس منازلهم خيرهم و شرهم و أنفذ فيهم أمر الله و لا تحاش فی أمره و لا ماله أحدا فإنها ليست بولايتك و لا مالك و أد إليهم الأمانة فی كل قليل و كثير و عليك بالرفق و العفو فی غير ترك للحق يقول الجاهل قد تركت من حق الله و اعتذر إلى أهل عملك من كل أمر خشيت أن يقع إليك منه عيب حتى يعذروك و أمت أمر الجاهلية إلا ما سنه الإسلام و أظهر أمر الإسلام كله صغيره و كبيره و ليكن أكثر همك الصلاة فإنها رأس الإسلام بعد الإقرار بالدين و ذكر الناس بالله و اليوم الآخر و اتبع الموعظة فإنه أقوى لهم على العمل بما يحب الله ثم بث فيهم المعلمين و اعبد الله الذی إليه ترجع و لا تخف فی الله لومة لائم و أوصيك بتقوى الله و صدق الحديث و الوفاء بالعهد و أداء الأمانة و ترك الخيانة و لين الكلام و بذل السلام و حفظ الجار و رحمة اليتيم و حسن العمل و قصر الأمل و حب الآخرة و الجزع من الحساب و لزوم الإيمان و الفقه فی القرآن و كظم الغيظ و خفض الجناح.
ترجمه:
اى معاذ كتاب خداى را به ايشان بياموز و آنان را را به اخلاق نيكو پرورش ده و مردم را، خوب و بدشان را در مقامهاى خود بنشان و فرمان خدا را در میان آنان اجرا كن و در (اجراى) فرمان خدا و (دريافت) مال خدا از هيچ كس پروا مكن زيرا تو را اختيارى نباشد و آن مال از آن تو نيست و امانت را در هر كم و زیادی برگردان و تو را واجب است كه نرمش و گذشت كنى جز در مورد حق [كه اگر گذشت كنى] نادان می گويد حقّ خدا را رها كردى. از كاری كه بيم دارى عيبى به تو می رسد از كارگزاران خويش پوزش خواه تا تو را معذور دارند. كارهاى دوران جاهلى را، جز آنچه اسلام روا شمرده است، نابود ساز. تمام دستورات اسلام را، خرد و كلان، آشكار ساز و بيشتر همّت خود را بر نماز بگمار كه پس از اعتراف به دين، اساس اسلام است. و مردم را به خدا و روز قیامتیادآوری كن و پند و اندرز را دنبال كن كه آنان را بر كردارى كه خداوند دوست مىدارد نيرو بخشد، سپس آموزگاران را در ميان آنان پخش كن و خدايى را كه بدو بازمىگردى بپرست و در راه خدا از سرزنش هيچ ملامتگرى باك مدار. من تو را به پرهيزگارى خدا و راستى گفتار و وفاى به پيمان و پرداخت امانت و ترك خيانت و به نرمگويى و پيشدستى در سلام و نگهداشتن همسايه و مهربانى با يتيم و كردار نیك و كوتاهی آرزو و دوست داشتن سراى ديگر و بيم از حسابرسى و پيوستگى به ايمان و دانش در قرآن و فروخوردن خشم، و فروتنى سفارش مىكنم.
4 )
ثلاثة لا يستخف بحقهم إلا منافق ذو شيبة فی الإسلام و إمام مقسط و معلم الخير
ترجمه:
سه كساند كه جز منافق حق آنها را سبك نمی شمارد: پيرمردى كه مويش در مسلمانى سفيد شده، پيشواى دادگستر، و كسى كه به خوبی ها دعوت می كند.
لینک ثابت
مجموعةورام ،ورام بن ابی فراسج 2ص 212
ثلاثة لا يستخف بحقهم إلا منافق ذو شيبة فی الإسلام و إمام مقسط و معلم الخير
ترجمه:
سه كساند كه جز منافق حق آنها را سبك نمی شمارد: پيرمردى كه مويش در مسلمانى سفيد شده، پيشواى دادگستر، و كسى كه به خوبی ها دعوت می كند.
